پيشگفتار
بسم الله الرحمن الرحيم
انسان موجودى اجتماعى است، خداوند اجتماعى بودن و با ديگران زيستن را، در فطرت
آدميان، به وديعت نهاده، تا با كمك و يارى هم نوعان خود، زندگى كنند.
اسلام براى تأمين و پاسخ گويى به اين نياز فطرى بشر، قوانين را در سه بخش:
1 ـ عبادات
2 ـ معاملات
3 ـ احكام، ارائه داده كه عمل به آن ها با ويژگى هاى خاصّ هر يك، مى تواند سعادت و
خوشبختى آدميان را تضمين، و آنان را براى حضور در عرصه هاى مختلف اجتماع آماده و
مهيا سازد.
عبادات در اسلام دو دسته اند
1 ـ عبادات فردى، مانند كمك به فقرا و نيازمندان كه بهتر آن است بصورت مخفى و
پنهانى انجام شود تا آبرو و عزّت نفسآنان در معرض خطر قرار نگيرد.
2 ـ عبادات اجتماعى، مانند نمازجماعت، نماز جمعه، انجام فريضه حج و...
نماز اين فريضه بزرگ عبادى نيز به دو صورت برگزار مى شود:
الف به تنهايى و در محيطى خلوت.
ب: در مسجد و با حضور ديگر مسلمانان.
به تنهايى و فرادى نماز خواندن، ثوابى محدود و مشخص دارد، ليكن اگر همان نماز،
به جماعت خوانده شود ثواب آن مضاعف، و به گونه اى خواهد شد كه جنّ و انس از نوشتن
پاداش يك ركعت آن، ناتوان مى گردند.
ابى سعيد خدرى گفت: رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود:
جبرئيل با هفتاد هزار فرشته، پس از نماز ظهر نزد من آمد و گفت:
اى محمّد(صلى الله عليه وآله) پروردگارت به تو سلام رسانده، دو هديه كه آنها را به
هيچيك از پيامبران قبل از تو نداده، براى شما فرستاده است.
پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: آن دو هديه چيست ؟
جبرئيل گفت: سه ركعت وتر در نمازشب(1) و نمازهاى پنج گانه را به جماعت
خواندن.
پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود: اى جبرئيل خداوند براى امّت من چه پاداشى در
نماز جماعت قرار داده است؟
جبرئيل گفت
إذا كانا اثنينِ كَتبَ اللهُ لكلِّ واحد بكلِّ رَكعة مِائةً وخمسينَ صلاةً، وإذا
كانوا ثلاثةً كتبَ اللهُ لِكلٍّ منهم بكلِّ ستَّمائةِ صلاة، وإذا كانوا أربعةً كتبَ
اللهُ لكلِّ واحد بكلِّ ركعة ألفاً و مائتي صلاة، وإذا كانوا خمسةً كتبَ اللهُ
لكلِّ واحد بكلِّ ركعة ألفينِ وأربعَمائةِ صلاة، وإذا كانوا ستّةً كتبَ اللهُ
لكلَّواحد منهم بكلِّ ركعة أَربعةَ آلاف وثمانَمائةِ صلاة، وإذا كانوا سبعةً كتبَ
اللهُ لكلِّ واحد منهم بكلِّ ركعة تسعةَ آلاف وستمائةِ صلاة، وإذا كانوا ثمانيةً
كتبَ اللهُ لكلِّ واحد منهم بكلِّ ركعة تسعةَ عشرَ ألفاً ومائتي صلاة، وإذا كانوا
تسعةً كتبَ اللهُ تعالى لكلِّ واحد منهم بكلِّ ركعة ستَّةً وثلاثين ألفاً
وأربعَمائةِ صلاة، وإذا كانوا عَشَرَةً كتب اللهُ تعالى لكلِّ واحد بكلِّ ركعة
سبعين ألفاً وألفينِ وثمانَمائةِ صلاة، فإن زادوا على العَشَرَةِ فلوصَارتْ بحارُ
السماواتِ والأرضِ كُلُّها مِداداً، والأشجارُ أقلاماً، والثَّقَلانِ مع الملائكةِ
كُتّاباً، لم يَقْدِرُوا أنْ يَكتُبوا ثوابَ رَكْعَة واحدة.
اگر در نماز جماعت، نمازگزاران دو نفر باشند خداوند براى هر كدام از آنان در هر
ركعت ثواب يكصد و پنجاه نماز مى نويسد، اگر سه نفر بودند براى هر ركعت ششصد نماز، و
اگر چهار نفر بودند يك هزار و دويست نماز، و اگر پنج نفر بودند دو هزار و چهارصد
نماز، و اگر شش نفر بودند چهار هزار و ششصد و اگر هفت نفر بودند نه هزار و ششصد
نماز، و اگر هشت نفر بودند نوزده هزار و دويست، و اگر نه نفر بودند سى و شش هزار و
چهارصد، و اگر ده نفر بودند پاداش هفتاد و دو هزار و هشتصد نماز
«در نامه عمل آنان» نوشته و ثبت مى كند.
از اين روايت و ديگر رواياتى كه در فضيلت نماز جماعت بيان گرديده، به خوبى مى توان
فهميد كه اسلام براى حضور مردم در عرصه هاى اجتماعى ارزشى فوق العاده قائل است.
اجتماعات دينى و اسلامى نيز به چند دسته تقسيم مى شوند:
1 ـ اجتماع روزانه
اجتماعات روزانه عبارتند از: نماز هاى جماعت صبح، ظهر، عصر، مغرب و عشا.
هر مسلمانى در شبانه روز، سه يا پنج نوبت در كنار ديگر برادران و خواهران ايمانى
خود حضور يافته، با آنان مأنوس شده، نشست و برخاست كند، به يقين و در كوتاه ترين
زمان، از مشكلات و درد و رنج مسلمانان باخبر شده، مى تواند در حلّ مشكلات آنان را
يارى دهد و يا از آنها كمك بگيرد.
2 ـ اجتماع هفتگى
مسلمانان روزهاى جمعه در هر هفته، در محدوده اى وسيع تر و با جمعيتى بيشتر در
مساجد جامع و يا مصلاّهاى نماز جمعه حضور يافته، در نماز پرشكوه عبادى سياسى جمعه
شركت مى كنند و اگر كسى در محدوده يك فرسخى بخواهد نماز جمعه ديگرى اقامه نمايد
نماز او باطل است.
3 ـ اجتماع سالانه
همه ساله در موسم حج، مسلمانان از گوشه و كنار جهان در كنار خانه خدا اجتماعى
بزرگ و شكوهمند برگزار مى كنند تا ضمن انجام مناسك حج، با هم آشنا شده، در رابطه با
مسائل و مشكلات گوناگون جهان اسلام بحث و تبادل نظر نموده، در حلّ آنها با يكديگر
تشريك مساعى كنند.
ويژگى هاى نماز جمعه
نماز جمعه در اسلام، از اهميّت و ويژگى هاى فراوانى برخوردار است كه توجه
خوانندگان محترم را به برخى از آنها جلب مى نمايم:
1 ـ نماز جمعه بايد به جماعت خوانده شود و با كمتر از پنج نفر نمى توان نماز جمعه
اقامه كرد.
2 ـ خداوند دو ركعت از نماز ظهر كاسته، و به جاى آن دو خطبه قرار داده است، تا خطيب
جمعه اسلام عزيز را براى مردم تبيين و مصالح و مفاسد مربوط به افراد و جامعه را
تشريح كند.
3 ـ ستايش و حمد و سپاس خداوند در هر دو خطبه واجب است.
4 ـ توصيه نمازگزاران به تقوا و پرهيز از گناه در هر دو خطبه ضرورى است.
5 ـ فرستادن درود و سلام بر پيامبر(صلى الله عليه وآله) و ائمه معصومين(عليهم
السلام) لازم است.
6 ـ بايد ميان محل برگزارى دو نماز جمعه حدّاقل سه ميل يعنى حدود يك فرسخ فاصله
باشد.
7 ـ اگر شنوندگان از نظر زبان مختلف باشند، خطيب جمعه لازم است ميان زبان هاى مختلف
جمع نموده، شنوندگان را با زبان خود موعظه و نصيحت نمايد.
8 ـ واجب است امام و خطيب جمعه، ايستاده خطبه بخواند.
9 ـ سزاوار است خطيب جمعه، به هنگام ايراد خطبه ها و نيز هنگام اقامه نماز صدا را
بلند كرده، تا نمازگزاران سخن صداى او را بشنوند.
10 ـ نمازگزاران جمعه، هنگام ايراد خطبه ها، لازم است به طرف امام جمعه نشسته، بيش
از مقدارى كه در نمازهاى يوميّه جايز است، به اين طرف و آن طرف نگاه نكنند و روى
خود را برنگردانند.
11 ـ سزاوار است خطيب جمعه در خطبه ها، مصالح دين و دنياى مسلمانان را تبيين و آنان
را از رويدادها و حوادث كشورهاى اسلامى و جهان آگاه سازد و از امورى كه براى
مسلمانان سود آور و زيانبار است و يا در شئوون مختلف زندگى فردى و اجتماعى به آن
نيازمندند سخن بگويد و مؤمنان نمازگزار را از چگونگى دخالت بيگانگان و نظام هاى
سلطه گر و ظالم و استعمار گر در امور داخلى كشورهاى اسلامى، و استثمار آنان و غارت
اموال و ثروت هاى عمومى آگاه نمايد.
12 ـ خطيب جمعه بايد خوش بيان بوده، با عباراتى شيوا و رسا و روان سخن بگويد مقتضاى
حال را رعايت كند و به آن چه كه در جهان و منطقه مى گذرد آگاه بوده، مصالح اسلام و
مسلمين را بداند، شجاع باشد و در راه خدا از سرزنش هيچ ملامت كننده اى نهراسد و با
صراحت لهجه و توجه به شرايط زمان و مكان، در اظهار حق و ابطال باطل سخن بگويد و از
انجام كارهاى لغو و بى فايده، و هر آنچه موجب كاستن از تأثير نفوذ كلام او مى شود
پرهيز نمايد تا در نتيجه، سخن وى قلب ها را تسخير و تحوّل روحى و اخلاقى شنوندگان
را در پى داشته باشد.
13 ـ مستحب است خطيب جمعه در زمستان و تابستان عمامه بر سر نهد و تميزترين لباس ها
را بپوشد، عطر بزند و با آرامش و وقار حركت كند.
14 ـ مستحب است خطيب جمعه قبل از ايراد خطبه ها بالاى منبر قرار گرفته، روبروى مردم
بنشيند و به نمازگزاران سلام كند.
15 ـ مستحب است امام جمعه، چيزى همچون شمشير و كمان و عصا، در دست گرفته ، با مردم
سخن بگويد.
16 ـ اگر مسلمانان در انجام مناسك حج، از زينت كردن، ناخن گرفتن، موى كندن و امثال
آن منع شده اند، ليكن به نمازگزاران جمعه توصيه شده، ناخن و موى روى لب را كوتاه
نموده، مسواك بزنند و هنگام رفتن به نماز جمعه سر را شستشو داده، زينت برگيرند.
عن أنس بن مالك عن النبى(صلى الله عليه وآله) أنه قال:
«مَنْ قَلَّمَ أظافيرَهُ يومَ الجُمُعَةِ، وأخذَ مِن شارِبهِ
واستاكَ، وأفرَغَ عَلى رأسِهِ مِنَ الماءِ حِينَ يَرُوحُ اِلَى الجُمعةِ، شيَّعَهُ
سبعونَ ألفِ مَلَك كُلُّهُمْ يَستغفرونَ لَهُ، ويَشفعونَ لَهُ».
انس بن مالك از رسول خدا(صلى الله عليه وآله) نقل كرده كه آن حضرت فرمود: كسى كه
روز جمعه ناخن ها و موى روى لب خود را كوتاه نموده، مسواك بزند و هنگام رفتن به سوى
نماز جمعه، كمى آب روى سر خود بريزد، هفتاد هزار فرشته او را بدرقه نموده، براى وى
«از خداوند» طلب مغفرت و شفاعت مى كنند.
17 ـ به مسلمانان توصيه شده تا هنگام رفتن به نماز جمعه، و در نمازهاى عيد فطر و
قربان از بهترين و تميزترين لباس هاى خود استفاده كنند.
از امام صادق(عليه السلام) درباره معناى فرموده خداوند بلند مرتبه }خذُوا
زِيْنَتَكُم عِنْدَ كلِّ مَسْجد{ سئوال شد حضرت فرمودند: در عيد فطر و قربان و
جمعه.
18 ـ نماز جمعه از چنان اهميّتى برخوردار است كه فرشتگان در آسمان ها براى شركت
كنندگان در نماز جمعه طلب مغفرت و آمرزش مى كنند.
انس بن مالك گفت: پيامبر(صلى الله عليه وآله) فرمود:
زمانى كه در شب معراج مرا به طرف آسمان حركت دادند، در زير عرش هفتاد شهر مانند
شهرهاى شما را ديدم كه فرشتگان بال هاى خود را گسترده، تسبيح و تهليل خداى كرده و
مى گفتند: بار خدايا كسانى را كه در نماز جمعه حاضر مى شوند بيامرز، بار خدايا
كسانى را كه روز جمعه غسل مى كنند ببخشاى.
19 ـ مردم از روز پنجشنبه بايد خود را براى حضور در نماز جمعه آماده كنند. امام
باقر(عليه السلام)در پاسخ به سئوالى پيرامون آيه }فاسْعَوْا إلى ذكرِ الله ...{
فرمود: به خدا سوگند به من خبر رسيده كه اصحاب رسول خدا(صلى الله عليه وآله) از روز
پنجشنبه خود را براى جمعه آماده مى كردند زيرا روز جمعه، روزى محدود ـ فشرده ـ
براىمسلمانان است.
از آن جا كه روايت در بيان معناى آيه شريفه }يا أيّها الذينَ آمَنوا إذا نُودِيَ
للصلاةِ مِنْ يومِ الجمعةِ فاسعوا إلى ذِكرِ اللهِ...{(7) آمده، خود
دليل آن است كه امام باقر(عليه السلام)اهميت شركت و حضور مردم در نماز جمعه را
گوشزد فرموده اند.
تاييد اين مطلب، روايت ديگرى است كه امام سجاد(عليه السلام) از اميرمؤمنان على بن
ابيطالب(عليه السلام)نقل كرده اند كه آن حضرت فرمود:
هيچ يك از شما روز پنجشنبه دارو نخوريد! گفته شد اى امير مؤمنان چرا ؟ حضرت فرمود:
براى اين كه ضعف و سستى ناشى از مصرف دارو، مانع شركت در نماز جمعه نشود.
20 ـ مسلمانان بايد خطبه هاى نماز جمعه را دقيقاً استماع نموده، اگر چرت بر آنان
چيره شود، جاى خود را عوض كنند...
«إذا نَعَسَ أحدُكم في المسجدِ يومَ الجمعةِ فلْيتحوّلْ من
مجلسِهِ إلى غيرِه».
«اگر يكى از شما روز جمعه در مسجد چرت زد، پس جاى خود را با
ديگرى عوض كند، تا اين تغيير مكان مانع خواب رفتن نمازگزار شود.»
21 ـ از سوى ديگر شركت كنندگان در نماز جمعه،با استماع خطبه ها با مصالح دين و
دنياى خود آشنا مى شوند:
سئل الرّضا(عليه السلام) فَلِمَ جُعلت الخُطبةُ ؟ قال: «لأنّ
الجمعةَ مَشْهَدٌ عامٌّ فأرادَ أن يكونَ للإمام سببٌ لِمَوْعِظَتِهِم وترغيبهِم في
الطَّاعَةِ، وترهيبِهِم عَنِ المعصيةِ، وتوقيفِهِم على ما أرادَ مِنْ مصلحةِ دينِهم
و دنياهُم، ويُخْبرَهم بما وَرَدَ عليهِم مِنَ الآفاقِ وَمِنَ الأهوالِ التّي لهم
فيها المَضرّةُ والمنفعةُ».
از على بن موسى الرضا(عليه السلام) پرسيدند: چرا براى نماز جمعه خطبه قرار داده شده
؟ فرمود:
براى اينكه جمعه، روز اجتماع عمومى است و اين خود وسيله اى است تا امام، مردم را
موعظه كند و به اطاعت خداوند تشويق نمايد و آنان را از معصيت و گناه و نافرمانى خدا
بترساند و مردم را نسبت به مصالح دين و دنيايشان آگاه سازد، و رويدادهايى كه در
دوردست ترين نقاط جهان واقع مى شود را به مردم خبر دهد و جريانات و حوادثى كه سود و
زيان مسلمانان در آن است را به اطلاع آنان برساند.
22 ـ شركت كنندگان در نماز جمعه آنقدر عزيزاند كه نام آنان را فرشتگان با قلمى زرين
و در صفحاتى نقره اى مى نويسند.
كسانى كه نامشان در چنين دفاترى ثبت شود مورد رحمت و مغفرت خدا قرار مى گيرند تا
جايى كه به آنان خطاب مى شود: «إستأنِفِ العملَ» عمل را
از نو آغاز كنيد.
23 ـ كارفرمايان در جامعه اسلامى وظيفه دارند هنگام برپايى نماز جمعه، كارگران را
براى شركت در نماز جمعه آزاد بگذارند.
قال رسول الله(صلى الله عليه وآله): «من استأجر أجيراً فَلاَ
يحبِسْهُ عن الجمعةِ فيأثمَ، وإن لم يحبسْهُ عن الجمعةِ اشتركا في الأجرِ».
رسول خدا(صلى الله عليه وآله) فرمود: اگر كسى كارگرى را روز جمعه براى كارى اجير
كندپس نبايد او را از شركت در نماز جمعه باز دارد كه اگر چنين كند گناهكار است و
اگر مانع وى نشد و اجازه شركت در نماز جمعه را به او داد، هر دو در ثواب شريك اند.
24 ـ مسئولان و زندانبانان، زندانيان را با مراقبت مأموران، از زندان خارج ودر نماز
جمعه شركت دهند.
عن الباقر(عليه السلام) قال: «إنّ عليّاً(عليه السلام) كان يُخْرِجُ أهلَ السُّجونِ
مِنَ الحَبْسِ في دَيْن أو تُهمة إلى الجمعةِ فيشهدونَها، ويَضمِنُهُم الأولياءُ
حتّى يردّونَهم».
امام باقر(عليه السلام) فرمود: همانا روش على(عليه السلام) چنين بود: زندانيانى كه
به دليل تهمت و يا ناتوانى در پرداخت قرض زندانى بودند را، روزهاى جمعه با ضمانت
اولياء آنان از زندان خارج مى ساخت پس در نماز جمعه حاضر مى شدند ـ و از بركات آن
بهره مى گرفتند ـ .
25 ـ حال با توجّه به اهميتى كه نماز جمعه دارد، اگر مسلمانى سه هفته پى در پى بدون
عذر شرعى در نماز جمعه شركت نكند، خداوند بر قلب او مُهر زده، نام وى را در شمار
منافقان ثبت مى كند.
إنّ رسول الله(صلى الله عليه وآله) قال:
«مَن تركَ ثلاثَ جُمَعِ تَهاوُناً بها طَبَعَ اللهُ على
قَلبِهِ».
26 ـ آنان كه با نماز جمعه برخوردى سرد و تخريبى دارند به ديگر كارها و اعمال عبادى
خود ضربه وارد ساخته،بايد از كار خود توبه كنند.
قال رسول الله(صلى الله عليه وآله): «فمَنْ تركَها في حياتي
وبعدَ مماتي إلى يومِ القيامةِ جُحُوداً لها واستخفافاً بحقِّها فلا جمعَ اللهُ
شملَهُ، ولا بارك الله له في أمرِهِ».
27 ـ نماز جمعه علاوه بر بعد معنوى و عبادى آن، پيوستگى خاصّى با حكومت و نظام
اسلامى دارد. رسول خدا(صلى الله عليه وآله) در دوره سيزده ساله بعثت تا هجرت، در
مكّه مكرّمه نماز جمعه اقامه نكردند ولى پس از هجرت به مدينه و تشكيل حكومت دينى و
اسلامى، نماز جمعه را برگزار و مسلمانان را به شركت در آن، امر و تشويق فرمود.
در دوران خلفاى بنى اميه و بنى عباس نيز، امامان و پيشوايان دين(عليهم السلام) به
دليل عدم برپايى حكومت اسلامى و سلطه عناصر غير صالح، از اقامه نماز جمعه خوددارى
مى كردند.
28 ـ نماز جمعه، نمازى عبادى سياسى است و لذا امام و پيشواى مسلمانان و يا امير و
شخصى كه از طرف امام مسلمين به اين سمت منصوب شده، بايد نماز جمعه را اقامه كند و
هيچكس نمى تواند در نظام اسلامى بدون اذن ولى امر مسلمين، و از سر خود اقدام به
برگزارى نماز جمعه نمايد. از اين رو مسلمانان همه هفته مصالح و مفاسد و مشكلات
جامعه اسلامىرا مستقيم و بدون واسطه از زبان مسئولان نظام مى شنوند و در نتيجه يا
توجيه شده و يا براى حلّ آن چاره انديشى مى كنند.
اهمّيت و جايگاه والا و مهمّ نماز جمعه، كه به برخى از آن ها اشاره گرديد، خلفاى
بنى اميه و بنى عباس را بر آن داشت تا در صدد چنگ اندازى و تصرّف غاصبانه اين منصب
حسّاس بر آمده، و در نتيجه از آن سوء استفاده كنند و آن را وسيله و ابزارى براى
دستيابى به مطامع و منافع غير الهى و شيطانى خود قرار دهند.
بهره بردارى هاى سياسى حاكمان دور از خدا از اين فريضه مهمّ دينى و اسلامى قرن ها
ادامه يافت تا آن كه خداوند بر مؤمنان خداجوى، و مدافعان حريم دين و ديانت در ايران
اسلامى منّت نهاد و انقلاب شكوهمند اسلامى به رهبرى پيشواى خردمند انقلاب حضرت امام
خمينى(قدس سره) به پيروزى رسيد و بار ديگر حكومت الهى و اسلامى استقرار يافت.
يكى از بركات اين نظام مقدس و شكوهمند، برگزارى و اقامه نماز جمعه در سرتاسر ميهن
اسلامى بود. حضرت امام خمينى(قدس سره) در اين رابطه فرموده اند: يكى از مهمترين
چيزهايى كه در اين انقلاب حاصل شد، قضيه نماز جمعه است كه در زمان سابق در بين ما
مطرود، و در بين اهل سنت بطور دلخواه نبود و غالباً تحت نفوذ قدرتها انجام مى گرفت
كه بحمد الله در اين نهضت نماز جمعه با محتواى حقيقى آن تحقق يافت.
پس از رحلت امام عظيم الشأن و راحلمان، رهبر معظّم و بزرگوار انقلاب اسلامى حضرت
آيه الله خامنه اى ـ مدّ ظله ـ ، هدايت و رهبرى امامان جمعه را بر عهده گرفته، خود
نيز پيشاپيش ديگران به عنوان امام جمعه تهران به اين سنگر مقدس شكوه و عظمت خاصّى
بخشيدند. ايشان در رابطه با اهميت و جايگاه والاى نماز جمعه فرموده اند:... نمازجمه
به خودى خود يكى از آن عوامل حفظ كننده و باقى دارنده و ضد زوال در درون نظام
اسلامى است و تا وقتى اين نماز هست و تا وقتى ائمه ى محترم جمعه و مردم قدر نماز
جمعه را مى دانند و تا وقتى نماز جمعه «كما هي حقُّها»
انجام مى گيرد، بلاشك در جامعه ى اسلامى، خوف و تزلزل نيست.
مجموعه اى را كه در پيش ديد خود داريد، گزيده اى از روايات شيعه و سنى در زمينه
اهميت نماز جمعه و ويژگى هاى مربوط به آن است كه از زبان رسول خدا(صلى الله عليه
وآله) و ائمه معصومين(عليهم السلام)بيان شده است.
اميد آن كه خوانندگان عزيز و گرامى را مفيد افتد و رضايت و خشنودى حضرت حقّ را
فراهم سازد.
سيد على قاضى عسكر
عضو شوراى سياستگذارى
ائمه جمعه سراسر كشور
