13-1. تاريخ بيت المقدس  
ابن خلدون درباره تاريخ اورشليم مى نوسيد: بيت المقدس (اورشليم يا مسجد اقصى در آغاز كار و در روزگار صابئه ، جايگاه معبد زهره بوده است و در ضمن ارمغانهايى كه بدان معبد تقديم مى كرده اند، روغن زيتون هم به عنوان هديه بدان جايگاه مى برده و آنها را بر روى صخره اى كه در آن معبد بوده مى ريخته اند.
سپس مبعد مزبور كهنه شد و پس از آن كه بنى اسرائيل ، آن ناحيه را از تصرف كردند، صخره مزبور را قبله نماز قرار داده اند و آن چنان بود كه چون موسى (عليه السلام )، بنى اسرائيل را از مصر بيرون برد تا بيت المقدس را بر حسب وعده اى كه خدا به اسرائيل پدر ايشان و به پدر وى اسحاق داده بود، به تصرف خويش در آوردند و چون در سرزمين تيه اقامت كردند، خدا به موسى فرمان داد: قبه اى ازچوب اقاقيا بسازد؛ چنان كه اندازه و شكل و هياكل و تصاوير آن ، از راه وحى تعيين شده بود و نيز مقرر شده بود كه در آن قبه ، بايد تابوت (صندوق عده ) و مائده با بشقابها و مناره اى با قنديل هاى آن تهيه كند و مذبحى براى قربانى بسازد و وصف تمام اينها به كاملترين طريقى در تورات آمده است .
موسى (عليه السلام ) قبه را بساخت و تابوت عهد را در آن بگذاشت و در آن تابوت بجاى الواح نازل شده با دستورهاى ده گانه كه شكسته بود، الواح مصنوعى قرار دارد و مذبح را نزديك آن ترتيب داد و خدا به موسى امر كرد كه هارون امور قربانى را بر عهده گيرد. و قبه مزبور را در ميان خيمه هاى خود در تيه نصب كردند و به سوى آن نماز مى خواندند و در مذبح جلو آن قربانى مى كردند و متعرض وى در آنجا مى شدند. و چون بر سرزمين شام تسلط يافتند، (قبه را هم به كلكال از بلاد سرزمين مقدس ميان قسمت بنى يامين و بنى افرائيم فرود آوردند و در آن جايگاه ، چهارده سال باقى ماندند. هفت سال در مدت جنگ و هفت سال پس از فتح ، و هنگام تقسيم بلاد. و چون يوشع (عليه السلام ) در گذشت ، آن را به شهر شيلو نزديك كلكال ، نقل كردند و بر گرد آن ديوارها برآوردند و بر اين وضع ، مدت سيصد سال به جاى ماند تا آن كه فرزندان فلسطين ، آن را از تصرف آنان بيرون آوردند؛ چنان كه گذشت . و بر ايشان غلبه يافتند. ولى بعدا قبه را به آنان رد كردند و پس از مرگ كوهن بزرگ (عالى ) آن را به نوف بردند. آنگاه در روزگار طالوت ، آن را به كنعون از بلاد بنى يامين ، نقل كردند و چون داود (عليه السلام ) به سلطنت رسيد، قبه و تابوت را به بيت المقدس انتقال داد و بر روى آن چادرهاى خاصى تعبيه كرد و آن را بر روى صخره قرار داد. و داود (عليه السلام ) تصميم گرفت مسجد به جاى قبه بر صخره ، بنيان نهد. ولى اين منظور را به پايان نرسانيد و به فرزندش سليمان (عليه السلام ) وصيت كرد و وى در مدت چهل سال از دوران سلطنت خود، آن را بنا كرد و در اين هنگام پانصد سال از وفات موسى (عليه السلام ) مى گذشت و ستونهاى مسجد را از روى آن بنيان نهاد و بر روى آن كوشك شيشه اى قرار داد و درها و ديوارهاى آن را به روپوش زرين بياراست و هياكل و تصاوير و ظروف . و منارها و كليدهاى آن را از زر بساخت و در عقب عمارت ، قبه مانندى بنا كرد كه تابوت عهد را در آن بسپارند و تابوت را از صهيون ؛ شهرى كه اقامتگاه پدرش داود (عليه السلام ) بود، آوردند و او هنگام بنا كرد مسجد دستور داده بود آن را بياورند و از اين رو در اين هنگام حاضر بود. اسباط رؤ ساى قبيله و كاهنان ، تابوت مزبور را انتقال داده بودند تا آن را در قبه مانند بگذارند، و قبه و ظروف و مذبح و همه آنها را در مسجد آماده كردند و براى هر يك جايگاه مخصوصى ترتيب دادند و تا هنگامى كه خدا مى خواست ؛ همچنان پايدار بود تا آن كه پس از هشتصد سال بنا كردن مسجد دوران بخت نصر فرا رسيد، و او مسجد را ويران ساخت و تورات و عصا (عصاى موسى ) را بسوخت و مجسمه ها و تصاوير را بريخت و سنگهاى مسجد را پراكنده ساخت . سپس هنگامى كه پادشاهان ايران بنى اسرائيل را به سرزمين مقدسشان عودت دادند، عُزيز يكى از پيامبران بنى اسرائيل ، به كمك بهمن پادشاه ايران ، مسجد را بار ديگر بنا كرد. و اين پادشاه كسى است كه بنى اسرائيل را از اسارت بخت نصر نجات داد و ايشان را فرمانروايى بخشيد و پادشاه مزبور در بنيان نهادن مسجد، حدودى براى آنان تعيين كرد كه پايين حدود سليمان بن داوود (عليه السلام ) بود و آنها از حدود مزبور تجاوز نكردند.
و اما ايوانهايى كه در زير مسجد بنا شده و به صورت دو طبقه يكى بر روى ديگرى ديده مى شود چنان كه ستون طبقه بالاى آنها بر روى ضربى طبقه پايين قرار گرفته است )، بسيارى از مردم گمان مى كنند: ايوانهاى مزبور، عبارت از اسطبل هاى سليمان (عليه السلام ) است ؛ در صورتى كه چنين نيست ، بلكه منظور از بنيان نهادن آنها پاكى و طهارت بيت المقدس از نجاست موهومى است كه خيال مى كنند؛ زيرا در شريعت آنان ، نجاست ؛ هر چند در زير زمين قرار گيرد و ميان آن نجاست نهان و روى زمين ، پر از خاك باشد، ولى ميان نجاست پنهان و ظاهر زمين خط مستقيمى پديد آيد، آن وقت قسمت ظاهر زمين ، به توهم ، نجس مى شود؛ و امر متوهم ؛ در نزد آنان ؛ مانند امر محقق و مسلم است . از اين رو ايوانهاى مزبور را بدين صورت بنا كرده اند كه ستون ايوانهايى پايين ، منتهى به ضربى هاى آنها مى شود و خط آنها را قطع مى كند و در نتيجه ، نجاست به وسيله خط مستقيم به قسمت طبقات بالا نمى رسد و خانه از اين نجاست موهوم و خيالى ، پاك مى شود تا خانه مقدس به طور كامل و مطمئن ترى به مرحله طهارت و تقدس برسد).
آنگاه كشور بنى اسرائيل ، ميان پادشاه يونان و ايران و روم دست به دست مى گشت و در اين مدت پادشاهاى خاندان اسرائيل ، به مرحله عظمت رسيد و پس از آن خاندان حشمناى كه از كاهنان آن قوم بودند، به سلطنت رسيدند و آنگاه فرمانروايى به هيردوس از بستگان ايشان داماد و شوهر خواهر آنان ، و پس از وى به فرزندانش انتقال يافت و هيردوس ، بيت المقسد را بر حدود بناى سليمان (عليه السلام ) بنيان نهاد و در زيبايى آن دقت فراوان به كار برد و تا آنكه بناى مزبور را در مدت شش سال ، تكميل كرد و چون نوبت سلطنت روم به طيطش رسيد و بر كشور بنى اسرائيل دست يافت ، بيت المقدس و مسجد آن را خراب كرد و فرمان داد كه در جايگاه آن زراعت كنند. پس از چندى روميان به دين مسيح (عليه السلام ) گرويدند و به تعظيم آن معتقد شدند. آنگاه وضع پادشاهان روم در پيروى از دين مسيح دگرگون شد و يكبار بدان مى گرويدند و بار ديگر آن را فرو مى گذاشتند تا آن كه نوبت پادشاهى به قسطنطين رسيد و مادر وى ؛ هيلانه به دين مسيح ايمان آورد و به قدس سفر كرد تا چوبى را كه به عقيده آنان ، مسيح را بدان دار آويخته اند، به دست آورد، و در آنجا كشيشان به وى خبر دادند كه چوبى بر روى زمين انداخته شده و بر آن خاكروبه ها و كثافات نشسته است . هلن ، دستور داد: چوب را از زير خاكروبه ها بيرون آوردند و در جايگاه آن خاكروبه ها كليساى قمامه را بنيان نهاد، چنان كه گويى كليساى مزبور ساختمان بيت المقدس را كه باقى مانده بود خراب كنند و هم خاكروبه ها و كثافات را روى صخره بريزند؛ چنان كه در زير كثافات مزبور نهان شود تا بر حسب گمان ايشان كفرى باشد براى كسانى كه نسبت به قبر مسيح (عليه السلام ) بى احترامى كرده اند. سپس مسيحيان در مقابل قمامه بيت لحم را بنا كردند و آن خانه اى است كه عيسى (عليه السلام ) در ان متولد شده است . و بيت المقدس بر همين وضع باقى بود تا آنكه دوران سؤ ال كرد. مردم جايگاه آن را كه خاكروبه ها و خاك فراوانى روى آن را فرو پوشيده بود، نشان دادند. عمر آن را از زير خاك ها بيرون آورد و روى آن را پاك كرده اند و بر آن مسجدى بر طريق بداوت ، بنياد نهاد و شاءن آن را بزرگ داشت . بنا بر آنچه خدا به تعظيم آن اعلام فرموده و فضيلت آن در قرآن ام الكتاب بر حسب آنچه ثبت شده است ، از پيش آمده است .
سپس وليد بن عبدالملك ، بر وفق سنن مساجد اسلام ، آنچه مى خواست در استوار كردن مسجد مزبور، توجه و عنايت كرد؛ چنان كه همين شيوه را درباره مسجدالحرام و مسجد پيامبر (صلى الله عليه وآله )، در مدينه و مسجد دمشق پيش گرفت . و عربها مسجد دمشق را بلاط الوليد مى ناميدند، وى پادشاه روم را ملزم ساخت تا كارگران و مواد لازم براى تعمير مساجد مزبور بفرستد و آنها را با كاشى كارى بيارايد و پادشاه روم ، دستور وليد را پذيرفت و بر طبق دلخواه وى بناى مساجد ياد كرده تكميل گرديد، آنگاه چون وضع خلافت در اواخر قرن پنجم هجرى رو به ضعف نهاد و بيت المقدس جزو قلمرو عبيديان (فاطميان ) يا خلفاى شيعه قاهره بشمار مى رفت و به فرمانروايى آنان ، اختلال و زبونى راه يافته بود. از اين رو فرنگان به بيت المقدس لكشر كشيدند و با فتح بيت المقدس مالك همه ثغور شام شدند و بر صخره مقدس آن كليسائى بنيان نهادند كه آن را گرامى مى شمردند و به بناى آن افتخار مى كردند. ليكن همين كه صلاح الدين بن ايوب كردى ، در كشور مصر و شام ، استقلال يافت ، و آثار و بدعتهاى عبيديان را از ميان برد، به شام لشكر كشيد و با فرنگانى كه بر بيت المقدس ‍ تسلط داشتند، به جهاد پرداخت تا آنكه بر ايشان غلبه يافت و كليه مرزهايشام را كه در تصرف خود داشتند، از آنان باز پس گرفت و اين واقعه در حدود سال 580 هجرى روى داد. صلاح الدين كليسايى را كه مسيحيان بر روى صخره بنا كرده بودند، منهدم كرد و صخره را آشكار ساخت و مسجد را به اسلوبى بنيان نهاد كه هم اكنون نيز بر همان وضع پايدار است .
و نبايد بر تو اشكال معروف در اين حديث صحيح روى دهد: از پيامبر (صلى الله عليه وآله ) درباره نخستين خانه اى كه وضع شده است مسجد سؤ ال شد. فرمودند: مكه گفتند پس از آن ؟ فرمود: بيت المقدس ، سپس ‍ پرسيدند: فاصله ميان آن دو چه قدر است ؟ فرمود: چهل سال ، زيرا مدت ميان بناى مكه و بيت المقدس به مقدار زمانى است كه ميان ابراهيم و سليلمان (عليه السلام ) مى باشد .از اين رو كه سليمان ، بانى بيت المقدس ‍ است و مدت ميان او و ابراهيم (عليه السلام ) متجاوز از هزار سال است .
بايد دانست كه مقصود از وضع در حديث ، بنا كردن خانه نيست ، بلكه مراد، نخستين خانه اى است كه براى عبادت ، تعيين شده است . و دور نيست كه بيت المقدس ، پيش از بناى سليمان در چنين مدتى ، براى عبادت ، وضع شده باشد؛ چنان كه گويد: صابئه تمثال زهره رابر روى صخره بنا كرده اند و شايد گذاشتن تمثال زهره بدان سبب بوده است كه جايگاه مزبور، براى عبادت ، تعيين گرديده است ؛ چنان كه در روزگار جاهليت بت ها و مجسمه ها را در پيرامون و درون كعبه مى گذاشتند و صابئه كه تمثال زهره را بنا كرده اند، در روزگار ابراهيم (عليه السلام ) بودند. پس ‍ دور نيست .مدت چهل سال ميان وضع مكه براى عبادت ، و وضع بيت المقدس ، فاصله باشد. و هر چند؛ چنان كه معروف است ، در آنجا بنايى نبوده است . و البته نخستين كسى كه بيت المقدس را بنيان نهاده سليمان (عليه السلام ) است . پس اين نكته را بايد فهميد. چه حل اشكال مزبور تدر آن مندرج است . ⁽³⁴⁾
و مرحوم دكتر محمد خزائلى درباره بيت المقدس مى گويد:
توجه يهوديان به معبد اورشليم و بعضى ديگر از مكانهاى مقدس اين شهر، مشهور است ، خصوصا از وقتى كه اين معبد در زمان داريوش اول و خشايار شاه مجددا ساخته شد. يهوديان متفرق در بلاد، وظيفه خود مى دانستند كه براى زيارت اين معبد، از اقامتگاه هاى خود به جانب اورشليم بيايند و علاوه بر زيارت معبد اورشليم و اماكن مقدسه ديگر اين شهر؛ قبر ابراهيم را در حبرون زيارت كنند.
در سفر خروج ، باب بيست و سوم ، فقره چهاردهم ، و باب سى و چهارم ، فقره ، بيست و دوم ، از اعياد سه گانه يهود؛ عيد فطير، عيد فصح و عيد حصاد؛ گفتگو شده است و به موجب اين فقرات ، يهوديان سال در هر سال ، سه بار، حضور خدا را دريابند و قربانيهاى خود را بگذرانند.
بر حسب فقراتى از باب چهارم انجيل يوحنا، پرستش خدا، چه در اورشليم و چه در جرزيم كه محل سامريان بوده است ، تفاوت ندارد و مسيحى بايد خدا را در روح و دل خويش بپرستد.
از قرن دوم ميلادى ، پيروان كليساى شرقى به زيارت اماكن مقدسه خود توجه كردند و اين توجه در زمان كنستانتين اول فزونى يافت .
مادر كنسانتين ، به نام هلنا در اورشليم ، كليساى باشكوهى بنا كرد و خود به زيارت اورشليم رفت .
مسيحيان از آن جهت كه در اورشليم و برخى از بلاد اطراف آن وقايعى براى مسيح رخ داده بود، براى آن احترام و قداست خاصى قائلند و از جمله آن مسيح در بيت اللحم ولادت يافته بود. ⁽³⁵⁾
ما مسلمانان نيز براى بيت المقدس به عنوان يادگار پيامبران و قبله اول مسلمين ، قائل به حرمت ويژه اى هستيم .
ابن خلدون در پايان مباحث خود درباره مساجد بزرگ جهان مى گويد: از آنچه گفته شد: مى توان دريافت كه چگونه فضيلت ، به تدريج در مسجاد بزرگ ياد كرده ، منحصر شده است . از اين رو كه عنايت خدا را از روز نخست به مساجد مزبور، مبذول گرديده است و نيز مى توان به يكى از اسرار خدا در جهان هستى پى برد كه چگونه امور دين و دنيا را بر ترتيب استوارى بتدريج و با گذشت زمان بنيان مى نهد.
و اما از مساجدى ديگرى به جز مساجد سه گانه ياد كرده و در روى زمين ، اطلاعى نداريم جز اينكه مى گويند: مسجد آدم (عليه السلام ) در سرنديب از جزاير هند واقع است . ولى درباره آن ، اخبار قابل اعتمادى به دست نيامده است و كه بتوان آن را ثابت كرد. و ملتهاى باستان ، بر حسب ديانتهايى كه داشته اند، داراى مساجدى بوده اند كه آنها را گرامى مى شمرده اند. از آن جمله آتشكده هاى ايرانيان و معابد مردم يونان و خانه هاى مقدس تازيان ، در حجاز است كه پيامبر (صلى الله عليه وآله ) در غزوات خود فرمان داد: خانه هاى مزبور را خراب كنند. و مسعودى برخى از آن خانه ها را در تاليف خود آورده است كه ما بر آن نيستيم هيچ يك از آنه را نقل كنيم زيرا خانه هاى مزبور نه بر وفق شرع و نه بر طريقى دينى است و كسى به آنها توجهى ندارد و به تاريخ آنها اهميت نمى دهد و آنچه درباره آنها، در تواريخ آمده است ، كافى است و هر كه بخواهد با تاريخ آشنا شود، بر اوست كه به كتب مزبور رجوع كند و خدا هر كه را بخواهد، رهبرى مى فرمايد. ⁽³⁶⁾
فصل دوم : حقيقت نماز 
1-2. ريشه واژه شناسى نماز، معانى و كاربردهاى آن  
واژه فارسى نماز از لفظ پهلوى نماك گرفته شده است و آن هم به نوبه خود از ريشه باستانى نم به معنى خم شدن و تعظيم كردن ماخوذ است كه بتدريج بر معنى صلات يا عبادت ويژه مسلمين اطلاق گرديده است . ⁽³⁷⁾
بر اساس بعضى از تواريخ ، برخى از ايرانيان تازه مسلمان در سالهاى حكومت اعراب بر ايران به جاى كلمه صلات از كلمه نماك استفاده مى كرده اند و هنگام فراخواندن مردم به سوى نماز به جاى الصلؤ ة ، كلمه النماك ، و به جاى حى على الصلوة ، جمله ، بشتابيد به سوى نماك را بكار مى برده اند.
با توجه به موارد استعمال كلمه نماز، مى توانيم براى سه معنى كلى در نظر بگيريم :
معنى اول :
خدمت و خدمتكارى ، اطاعت و فرمانبردارى ، سر فرود آورى و تعظيم ، سر به زمين نهادن ، كرنش و تكريم ، اظهار اطاعت و بندگى .
واژه هاى نماز بردن ، در نماز آوردن ، به نماز آمدن ، نماز آوردن به معناى پرستش كردن ، عاجزى نمودن ، خم شدن به علامت تعظيم و بندگى و به خاك افتادن به قصد تعظيم در برابر پادشاهى يا بزرگى ديگر به كار رفته است .
شهيد بلخى سروده است :