فقال له العلاء: يا امير المؤمنين أشكوا اليك أخى عاصم بن زياد، قال: و ماله؟ قال: لبس العباء ة و تخلى من الدنيا، قال: على به! فلما جاء، قال: يا عدى نفسه لقد استهام بك الخبيث، أما رحمت أهلك و ولدك؟ أترى الله أحل لك الطيبات و هو يكره أن تأخذها؟ أنت أهون على الله من ذلك ! (8)

((تو با اين خانه بزرگ و وسيع در دنيا چه مى‏كنى در حالى كه تو به آن در سراى ديگر نيازمندى‏ترى؟! آرى، اگر بخواهى به وسيله آن، از سراى ديگر بهره‏مند گردى در آن از مهمان پذيرايى و صله رحم نمايى و حقوقى را كه ديگران بر تو دارند در جاى خود قرار بدهى در اين صورت به وسيله اين خانه به سراى آخرت نايل گرديده‏اى!))

((علاء به امام عليه‏السلام گفت: اى امير مؤمنان! از برادرم عاصم به نزد تو شكايت مى‏برم! امام عليه‏السلام پرسيد او را چه شده است؟ علاء گفت: عبايى بر روى دوش خود افكنده و از دنيا بريده است، امام عليه‏السلام فرمود: او را نزد من بياوريد! آنگاه كه عاصم نزد امام عليه‏السلام حاضر گرديد، امام عليه‏السلام به او فرمود:

اى دشمنك جان خود! شيطان پليد خواسته است تو را سرگردان نمايد آيا به زن و فرزندت رحم ننمودى؟ آيا اينگونه مى‏پندارى كه خداوندى كه نعمت‏هاى پاك دنيا را حلال گردانيده است ناپسند مى‏داند از اينكه تو از آنها بهره برگيرى؟! تو پس‏تر از آن هستى كه خداوند با تو چنين روا بدارد!))

بنابراين، بهره‏گيرى از دنيا و تلاش براى امرار معاش خود و خانواده به ميزانى كه نيازهاى طبيعى انسان تأمين گردد نه تنها با زهد و تقوا ناسازگار نيست، بلكه از ضروريات زندگى اين دنيا است. از اين رو در دعاى شريف كميل مى‏خوانيم:

...و أن توفر حظى من كل خير أنزلته أو احسان فضلته أو بر نشرته أو رزق بسطته...

((... و از تو مى‏خواهم تا بهره‏ام را از هر خيرى كه نازل فرموده‏اى و از هر احسانى كه ديگران را به سبب آن برترى بخشيده‏اى و از هر كار نيكى كه آن را بر روى زمين پراكنده نموده‏اى و از هر روزى يى كه آن را در ميان انسان‏ها گسترده نموده‏اى.. افزون و فراوان گردانى.))

و نيز از او مى‏خواهيم:

قو على خدمتك جوارحى.

(( پروردگار! اندام هايم را براى خدمت به خودت نيرومند گردان!))

كنونت كه دست است كارى بكن دگر كى برآرى تو دست از كفن

بتابد بسى ماه و پروين و هور كه سر بر ندارى زبالين گور

((سعدى))

فصل دوم: مرگ

هر كه را خوابگه آخر مشتى خاك است گو چه حاجت كه به افلاك كشى ايوان را

((حافظ))

درباره مرگ انسان‏ها دو انديشه وجود دارد: آنان كه زنده شدن مردگان و فرا رسيدن روز قيامت را باور ندارند بر اين پندار هستند كه مرگ پايان زندگى بوده و با فرا رسيدن آن، جان و روح انسان نيز مى‏ميرد و اثرى از حقيقت او باقى نمى‏ماند، و آنچه باقى مى‏ماند جسم بى‏جان خواهد بود كه با گذشت زمان به مشتى خاك تبديل مى‏گردد، چنانكه خيام نيشابورى سروده است:

مرغى ديدم نشسته بر باره طوس در پيش نهاده كله كيكاووس

با كله همى گفت كه افسوس افسوس كو بانگ جرس‏ها و كجا ناله كوس

در كارگه كوزه گرى رفتم دوش ديدم دو هزار كوزه گويا و خموش

ناگاه يكى كوزه بر آورد خروش كو كوزه گر و كوزه خر و كوزه فروش

در برابر: انديشه‏اى ديگر از گذشته‏اى بسيار دور وجود داشته است كه مرگ را تبديل به زندگى و كوچيدن انسان از زندگى تنگ و محدود و موقت به زندگى جاويد پر از نعمت اخروى مى‏داند، كه در اين باره در مقدمه كتاب اشاره‏اى شده است.

اديان توحيدى به ويژه آيين اسلام و منابع اصيل اسلامى همانند قرآن و نهج البلاغه، مرگ را نوعى دگرگونى و تكامل زندگى دانسته، و آن را برزخ و واسطه‏اى ميان زندگى دنيا و زندگى آخرت به شمار آورده‏اند، و تلاش فراوان دارند كه انسان‏ها را به مسأله مرگ توجه بيشترى داده، و حالت غفلت از آن را از درون آنان بزدايند. و در اين راستا هدف مهم تربيتى و اخلاقى را نيز دنبال نموده و به تزكيه انسان‏ها مى‏پردازند. على عليه‏السلام در اين باره فرمود:

1- و أوصيكم بذكر الموت و اقلال الغفلة عنه، و كيف غفلتكم عما ليس يغفلكم، و طمعكم فيمن ليس يمهلكم! فكفى واعظا بموتى عاينتموهم، حملوا الى قبور هم غير راكبين، وأنزلوا فيها غير نازلين، و كانهم لم يكونوا للدنيا عمارا، و كان الاخرة لم تزل لهم دارا، أو حشوا ما كانوا يوطنون، و أطنوا ما كانوا يوحشون، و اشتغلوا بما فارقوا، و أضاعوا ما اليه انتقلوا، لا عن قبيح يستطيعون انتقالا و لا فى حسن يستطيعون ازديادا، أنشوا بالدنيا فغرتهم، و وثقوا بها فصرعتهم . (9)

((شما را به يادآورى مرگ و كاهش دادن غفلت و بى‏خبرى از آن سفارش مى‏كنم و چگونه غافل مى‏گرديد از چيزى كه شما غافل نيست، و چگونه آز مى‏ورزيد در كسى مرگ كه شما را مهلت نمى‏دهد؟! براى پند گرفتن شما، ديدن مرگ كسانى كه آنان را ديده‏ايد بس است، آنان بدون اينكه خود بخواهند بر آن گورها فرود آمدند، به گونه‏اى كه گويا آنان از آباد كنندگان دنيإ؛ّ نبوده‏اند و گويا كه آخرت از ازل سراى آنان بوده است، از دنيايى كه آن را براى خود وطن گرفته بودند با وحشت بيرون رفتند، و در آخرتى كه از آن گريزان بودند وطن گرفتند و به دنيايى كه از آن جدا شدند دل بسته بودند و جايگاهى را كه به آن منتقل گرديده‏اند تباه ساخته‏اند، و اكنون نه توانايى انتقال از عمل زشت و ناپسندى را دارند، و نه توانايى افزودن كار نيكى را دارا هستند، به دنيا دل بسته بودند، دنيا نيز آنان را فريب داد، و به آن اعتماد نموده بودند، و آنان را بر زمين افكند.))

سروده سعدى شيرازى در اين باره بى‏مناسبت نيست:

هر كه آمد عمارتى نو ساخت رفت و منزل به ديگرى پرداخت

و آن اگر پخت همچنان هوسى وين عمارت به سر نبرد كسى

يار ناپايدار دوست مدار دوستى را نشايد اين غدار

نيك و بد چون همى ببايد مرد خنك آن كس كه گوى نيكى برد

برگ عيشى به گور خود فرست كس نيارد ز پس ز پيش فرست

2- واسمعوا دعوة الموت اذانكم قبل أن يدعى بكم . (10)

((دعوت مرگ را پيش از آنكه به سوى آن فرا خوانده شويد، به گوش‏هاى خود بشنوانيد!))

3- وتر حلوا فقد جد بكم و استعدوا للموت فقد اظلكم و كونوا قوما صيح بهم فانتهبوا، و علموا أن الدنيا ليست لهم بدار فاستبدلوا، فان الله سبحانه لم يخلقكم عبثا، و لم يترككم سدى، و ما بين احدكم و بين الجنة أو النار الا الموت أن ينزل به . (11)

((آماده سفر آخرت گرديد كه به شدت شما را به سوى خود بر مى‏انگيزاند، و آماده مرگ شويد كه بر شما سايه افكنده است، و از آن دسته مردمى باشيد كه بر آنان بانگ زده شده كه آماده سفر آخرت گرديد و آگاه گرديدند، و دانستند كه دنيا براى آنان سراى ماندن نيست، پس آن را به سراى جاويد آخرت مبدل نمودند دنيا را رها نموده، و به آخرت دل بستند چنين است كه خداوند سبحان شما را بيهوده نيافريده و شما را مهمل و پوچ رها نگردانيده است، و ميان هر يك از شما و بهشت يا دوزخ جز مرگى كه بر شما فرود آيد چيزى نيست.))

4- ألا فاذكروا هادم اللذات و منغص الشهوات، و قاطع الأمنيات عند المساورة(المشاورة) للأعمال القبيحة . (12)

((هان اى مردم! تباه كننده لذت‏هاى دنيا و به هم زننده شهوت‏هاى دنيا و جدا كننده آرزوها را به هنگام شتاب در كارهاى زشت و يا به هنگام چنگ انداختن آن كارها به ياد آوريد.))

5- خطاب به فرزندش امام حسن عليه‏السلام نوشته است:

...و اعلم ان مالك الموت هو مالك الحياة، و أن الخالق هو المميت، و أن المفنى هو المعيد... (13)

((...و بدان اى فرزندم! كه صاحب اختيار مرگ، مالك زندگى بوده و تباه كننده يعنى خداوند زنده كننده دوباره مردگان است.

6- ...فوالله ما أبالى دخلت الى الموت أو خرج الموت الى... (14)

((...سوگند به خداوند كه مرا باكى نيست از اينكه من به سوى مرگ گام بردارم، و يا مرگ بر من در آيد.))

7- فان الغاية امامكم، و ان ورائكم الساعة تحدوكم، تخففوا تلحقوا، فانما ينتظر بأولكم آخركم . (15)

((پس چنين است كه پايان كار دنيا در برابر شما قرار گرفته است و ساعت مرگ در پى شما، شما را به سوى خود مى‏كشاند، در دنيا سبكبال زندگى كنيد كه تا به نيكان خود ملحق شويد، پس چنين است كه نخستين فرد از شما انسان‏ها در انتظار رسيدن مردن و پيوستن آخرين فرد از شما به سر مى‏برد.))

مقصود امام عليه‏السلام اين است كه شما نيز همانند پيشينيان خواهيد مرد و از اين دنيا جدا خواهيد شد، و تا آن هنگام، نخستين فرد انسان در زندگى برزخى به سر خواهد برد، و از پس آن، زندگى برزخى پايان پذيرفته، و سفر دور و دراز دنيا نيز به سرانجام خود رسيده و هنگام زندگى جاويد آخرت فرا مى‏رسد.

و خوشا به حال آنانكه از دنياى فانى براى سراى جاويد خود خوشه‏اى برگرفتند، و دنيا در نگاه آنان تنها ارزش ابزارى داشته است، از اين رو از مرگ هراسان نگرديده و به استقبال آن مى‏شتافتند، چنانكه امير مؤمنان عليه‏السلام در اين باره فرمود:

8- والله لابن أبيطالب انس بالموت من الطفل بثدى امه . (16)

((سوگند به خداوند كه دلبستگى و علاقه فرزند ابوطالب به مرگ از دلبستگى و علاقه طفل شيرخوار به پستان مادرش بيشتر است.))

و چه زيبا سروده است حافظ شيرازى:

حجاب چهره جان مى‏شود غبار تنم *** خوش آن دمى كه از اين چهره پرده برفكنم

چنين قفس نه سزاى چون من خوش الحانى است *** روم به روضه رضوان كه مرغ آن چمنم

مرا كه منظر حور است مسكن و مأواى *** چرا به كوى خراباتيان بود وطنم

مواردى را كه تا كنون درباره مرگ ملاحظه فرموده‏ايد نمونه‏هايى از موارد فراوان از نهج البلاغه در اين باره است، و حاصل آنها اين است كه هر چند با جدا شدن روح و روان از كالبد انسان، همه آثار و نشانه‏هاى حيات او از ميان مى‏رود و با وقفه عمل تنفس و ضربان قلب، و به جسمى بى‏جان تبديل مى‏گردد، ولى اينگونه نيست كه روان او نيز نيست و معدوم گردد، بلكه با جدا شدن روح او از كالبد، به گونه‏اى ديگر به زندگى او تداوم بخشيده مى‏شود، اين زندگى به ((جهان برزخ)) نامگذارى شده است كه برگرفته از آيه‏اى از قرآن است، در آنجا كه خداوند فرمود:

و من ورائهم برزخ الى يوم بيعثون...مؤمنون / 100

((از پس مرگ آنان، جهان برزخ قرار دارد تا روزى كه دوباره برانگيخته زنده‏شوند.))

علامه طباطبايى (ره) در اين باره نوشته است:

((مراد از اين برزخ در آيه شريفه عالم قبر است، و آن جهانى است مثالى كه انسان، پس از مرگ خود تا فرا رسيدن قيامت، در آن زندگى مى‏كند.)) (17)

سعدى شيرازى در اين باره سروده است:

يا من بدنياه اشتغل قد غره طول الأمل

الموت يأتى بغته والقبر صندوق العمل

((اى كسى كه به دنياى خود مشغول گرديده است، آرزوهاى طولانى و دراز مدت او را فريفته است. مرگ، ناگهانى در آيد. و گور، صندوق عمل انسان است)).

و به ديگر سخن: هدف آفرينش انسان، در اين دنيا تحقق پيدا نمى‏كند، و آن هنگام كه مرگ فرا رسد، انسان به زندگى نوينى وارد مى‏شود كه سرنوشت آن را خود به دست خويشتن در دنيا از پيش رقم زده است، چنان كه آمدن او از زندگى جنينى به اين دنيا به دست او نبوده و او در اين باره گزينش و اراده و اختيارى نداشته است، بيرون رفتن او از اين جهان، و وارد شدن در جهان ديگر نيز به اراده و اختيار او نخواهد بود، او سرانجام، مرگ را در آغوش خواهد گرفت و به جهان برزخ وارد خواهد شد، چه بخواهد و چه نخواهد.

خصوصيات زندگى روح در عالم برزخ:

خداوند در قرآن كريم در موارد فراوانى به شرح زندگى جهان پس از مرگ و حيات برزخى پرداخته است. از ائمه طاهرين عليه‏السلام نيز در اين زمينه روايات فراوانى به دست ما رسيده است، در نهج البلاغه نيز در موارد متعددى به حالات زندگى روح در جهان برزخ اشاره شده، و احيانا به شرح گوشه‏هايى از آن حالات پرداخته شده است، كه از آن نمونه است:

1 - فانكم لو عاينتم ما قد عاين من مات منكم لجزعتم و وهلتم و سمعتم و أطعتم و لكن محجوب عنكم، ما قد عاينوا، و قريب ما يطرح الحجاب... (18)

((اگر شما آنچه را كه مردگان شما ديده‏اند مشاهده مى‏نموديد هراسان و ترسان مى‏گشتيد، و در برابر خداوند گوش شنوا پيدا كرده، و از او پيروى مى‏نموديد، ولى آنچه را كه آنان ديده‏اند از شما پنهان است، و به زودى پرده از ميان شما و آنان به كنار كشيده مى‏شود...))

2- خطاب به يارانش، براى تشويق آنان به جهاد در راه خدا فرمود:

فالموت فى حياتكم مقهورين، والحياة فى موتكم قاهرين . (19)

((پس مرگ در سايه زندگى پر از تنگ و همراه به فرار از جنگ شما است، در آن هنگام كه دشمن بر شما چيره گردد، و زندگى زندگى حقيقى و جاويد در پناه مرگ يعنى در جهاد و كشته شدن در راه خدا است، و آن هنگام است كه شما بر دشمن چيره شده و پيروزى نصيبتان گردد.))

قسمت دوم از سخن فوق گواه بر اين است كه كشته شدگان در راه خدا در جهان برزخ، زندگى سعادتمندانه روحانى دارند، چنانكه خداوند در قرآن كريم فرموده است:

و لا تحسبن الذين قتلوا فى سبيل الله أمواتا بل أحياء عند ربهم يرزقون . (آل عمران / 169)

((و هرگز مپنداريد كه كشته شدگان در راه خداوند، مرده‏اند، بلكه آنان زنده اند، و نزد پروردگار خويش از روزى او بهره مى‏گيرند.))

3- درباره عذاب قبر و سؤال نكير و منكر فرمود:

تحمله حفذة الولدان، وحشدة الاخوان الى دار غربته، و منقطع زورته، حتى اذا انصرف المشيع و رجع المضجع أقعد فى حفرته نجيا لبهتة السؤال، و عثرة الامتحان . (20)

((او انسان را پس از جان دادن در داخل تابوتى نهاده و فرزندان و فرزند زادگان و گروه برادران بر روى دست‏ها و دوش‏هاى خود گرفته، و به خانه تنهايى و غربت، جايگاهى كه راه ملاقات ديگران با او بسته مى‏شود مى‏رسانند، تا آن هنگام كه تشييع كننده به سوى خانه خود رهسپار، و شخص مصيبت ديده از مرگ او نيز از او جدا گرديده و راه بازگشت را در پيش مى‏گيرد، در آن هنگام او را در گودال گور او مى‏نشانند در حالى كه از ترس سؤال و لغزش در امتحان، آهسته سخن مى‏گويد.))

آنچه از اين سخن به دست مى‏آيد اين است كه پس از به گور سپردن انسان، فرشتگان سؤال نكير و منكر مى‏آيند و از او درباره برخى از باورها و امور زير بنايى مربوط به دين و مذهب پرسش مى‏نمايند و به هنگام پرسش او را مى‏نشانند. ولى بى‏ترديد، اين نشاندن در داخل گور، نشاندن پيكر مادى نيست زيرا چنين چيزى با توجه به كوتاهى سقف لحد گور امكان‏پذير نيست، بلكه مراد از آن، نشاندن يك نوع پيكر برزخى مثالى، پيكرى مجرد از ماده، و همانند پيكر مادى است و پس از پايان پرسش، انسان نادرست بى‏پاسخ مى‏ماند و سرانجام او آتش سوزان دوزخ خواهد بود.

امام عليه‏السلام در ادامه سخن خود، عذاب‏ها و كيفرهاى آخرت را ياد آور شده است. از اينرو ممكن است كسى اين احتمال را بدهد كه اين كيفرها مربوط به دوزخ و قيامت است و به جهان برزخ ارتباط ندارد از اين رو از نقل آنها در اينجا خوددارى شده است.

4- به عنوان فاصل ميان زندگى دنيا و بهشت و دوزخ اينگونه فرمود:

فان الله سبحانه لم يخلقكم عبثا، و لم يترككم سدى، و ما بين احدكم و بين الجنة أو النار الا الموت... (21)

((خداوند سبحان شما را بيهوده نيافريده، و پوچ رها نكرده است، و ميان هر يك از شما و بهشت و دوزخ جز مرگ فاصله‏اى نيست.))

5- هنگامى كه پيكر مطهر بزرگ بانوى اسلام و سرور زنان جهان، حضرت فاطمه زهرا عليه‏السلام را به گور مى‏سپارد، خطاب به پيامبر صلى الله عليه و آله كلماتى را بر زبان جارى مى‏نمايد، كه از آن جمله است:

و ستنبئك ابنتك بتضافر امتك على هضمها، فأحفها السوال و استخبرها الحال، هذا و لم يطل العهد، و لم يخل منك الذكر... (22)

((...و به زودى دختر تو به تو خبر خواهد داد كه امت تو چگونه براى ستم روا داشتن بر او گرد هم آمدند، پس همه آنچه را كه بر او گذشته از او بپرس، و از حال او جويا شو، اين همه ستم در حالى است كه جدايى تو از اين امت چندان به طول نيانجاميده و ياد تو از دل‏ها بيرون رفته است...))

از اين سخنان چنين بر مى‏آيد كه پيامبر صلى الله عليه و آله اين سخنان على عليه‏السلام را مى‏شنيده است زيرا اگر چنين نبود، صدور آنها از على عليه‏السلام لغو بود، و ساحت آن حضرت از سخنان لغو منزه است، و نيز چنين بر مى‏آيد كه برخى از ارواح با برخى ديگر سخن مى‏گويند، از اين رو على عليه‏السلام به پيامبر صلى الله عليه و آله عرضه داشت كه تا ستم‏هاى روا داشته شده بر دخترش را از وى پرسش نمايد. نتيجه اينكه در عالم برزخ گفتگو تا اين اندازه وجود دارد كه ارواح بتوانند با يكديگر سخن بگويند و برخى از ارواح و شايد همه آنها بتوانند سخنان زندگان را بشنوند، هر چند توانايى پاسخ دادن به آنان را نداشته باشند. و اين تو هم كه ممكن است اين گفتگو مربوط به روز رستاخيز باشد نادرست است، زيرا اگر اين تو هم درست باشد نياز به اين گفتگو از ميان مى‏رود، زيرا در آن روز على عليه‏السلام خود حاضر است و در كنار پيامبر صلى الله عليه و آله قرار مى‏گيرد. آنگاه اين پرسش پيش مى‏آيد كه چرا على عليه‏السلام در هنگام دفن فاطمه عليه‏السلام آن سخنان را به پيامبر صلى الله عليه و آله خطاب كند، بلكه در روز قيامت چنين خطايى براى او ميسر است. پس چاره‏اى نيست كه بپذيريم گفتگوى مورد انتظار ميان فاطمه عليه‏السلام و پيامبر صلى الله عليه و آله در جهان برزخ است، و پيامبر صلى الله عليه و آله سخنان على عليه‏السلام را مى‏شنيده است.