بركات حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها

نزول اجلال حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها و ورود او به قم، منشأ خيرات و بركات گوناگون و چشمگير و ماندنب براى قم و اهل واردين آن، بلكه براى عموم مسلمانان جهان، حتّى در اقصى نقاط عالم گرديد.

شهر، شهر زيارتى شد و از مشرق و مغرب جهان مردم علاقمند به بيت وحى براى زيارت آن معظّمه يگانه روبه اين شهر شريف مى‏آورند و در آمدن اين جمعيّت‏هاى فراوان چه منافع بزرگى براى شهر و مردم آن تأمين مى‏شود، ارتباط بين قم و بلاد و ممالك اسلامى حاصل مى‏گردد، فرهنگ اسلامى از اين پايگاه علمى به نقاط مختلف انتقال مى‏يابد، جنبه‏هاى اقتصادى مردم قم رشد مى‏كند و ده‏ها منافع ديگر كه در پرتو زيارتى شدن اين شهر، خداوند بزرگ متوجّه مردم اين شهر و واردين و ديگر ملت اسلامى گردانيده است.

و از بركات بى‏نظير، آنكه اين شهر قداست پيدا كرده، مورد توجّه و اقبال علما و دانشمندان قرارگرفت و بالاخره بزرگترين پايگاه دينى و عاليترين حوزه علميه در جهان گرديد. ورود دو شخصيّت بزرگ علمى، مرحوم حايرى و مرحوم بروجردى به قم بدون ترديد از بركات حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها است و به نظر ما اندك ابهام و اجمالى ندارد و زمينه هيچ‏گونه شكّ و ترديدى در آن نيست.

اينك ما جريان ورود هريك از آن دو بزرگوار را به صورت گذرا و اجمالى، ذكر مى‏كنيم تا صدق مدّعايمان ظاهر گردد.

1- آمدن مرحوم آيت اللَّه‏العظمى، مؤسس حوزه، آقاى حاج شيخ عبدالكريم حايرى اعلى‏اللَّه‏مقامه به قم و عزم بر اقامت در آن شهر بر اثر يك استخاره‏اى بوده است كه در كنار حرم حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليهاو با توسّل به آن حضرت انجام شده و در نتيجه آن توسّل آيه‏اى آمده كه ايشان راموظّف به ماندن و جمع كردن علما و فضلا فرموده است و خلاصه هدايت بى‏دغدغه‏اى در آن جريان در پرتو حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها شامل حال ايشان شده است.

فرزند برومندشان مرحوم آيت‏اللَّه آقاى حاج‏شيخ‏مرتضى‏حايرى اعلى‏اللَّه‏مقامه در اين رابطه مى‏گويند:

مرحوم والد رَحِمَهُ‏الْعالىرَحْمَةًواسِعَةً تا آن‏جا كه من ياد دارم با قرآن استخاره نمى‏كردند و مى‏فرمودند: من درست نمى‏فهمم مثلاً يُسَبِّحُ لِللَّهِ ما فِى السَّمواتِ وَالْاَرْضِ نسبت به موضوع استخاره خوب است يا بد، مربوط به موضوع ديگرى است.

ولى معروف و مسلّم است كه براى ماندن در قم، پس از اصرار عدّه‏اى از علما و اهالى قم و اهالى تهران، بالاى سر حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها براى ماندن در قم استخاره كرده بودند و اين آيه آمده بوده است: وَأتُونى بِاَهْلِكُمْ اَجْمَعينَ؛ ⁽⁵⁹⁾

اين آيه خطاب حضرت‏يوسف به برادران است، كه به آنان فرمود: همه اهل و بستگان خود را نزد من بياوريد.

اين استخاره در كنار قبر حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها بدون هيچگونه اجمال و ابهامى مرحوم آيت اللَّه حايرى را به اقامت و آوردن اهل و بستگان خود بدان سرزمين مقدّس فرامى‏خواند. و از اين رو آن زعيم بزرگوار، بستگان و حواريّون خود را به آمدن به قم از اراك كه قبلاً آنجا بر گرد شمع وجودش اجتماع كرده بودند، فرامى‏خواند، در نتيجه عزم بر ماندن و پيدا كرده و بالاخره چنين حوزه علميّه با عظمتى را تشكيل مى‏دهند.

آرى، تشكيل حوزه در شهرستان اراك قبلاً به وسيله همين شخصيّت بزرگ علمى، يعنى مرحوم آيت‏اللَّه‏العظمى حايرى اعلى‏اللَّه‏مقامه صورت گرفت و دلدادگان علم و فضيلت نيز در آن حوزه جمع شده، گردآمدند و حوزه اراك تحرّك و رونقى پيدا كرد.

نيز تشكيل حوزه علميه در قم با دست تواناى همان عالم ربّانى و فقيه با اخلاص صورت گرفت و حوزه‏اى قوّى و نيرومند و با بركت شد و رجال بزرگ و كم‏نظيرى را تربيت كرده، تحويل جهانيان داد و بركات و آثار آن چشمگير و مستمر گرديد و اكنون متجاوز از چهار ربع قرن است كه در جهان اسلام تلألؤى خاص دارد، به طورى كه نه تنها ممالك اسلامى بدان توجّه دارند، بلكه ممالك بيگانه و دور از اسلام چه كشورهاى شرقى و چه غربى براى اين حوزه اهميّت ويژه قايل بوده مركزيت و محوريّت دينى براى آن قائلند و خائنان و ابرقدرتهاى خودسر، از آن بيمناك مى‏باشند.

بالاخره هر دو حوزه به دست يك نفر احداث و تأسيس شده است، ولى يكى از آن‏دو، دچار ركود و رقفه شده و يا به قهقرا برمى‏گردد و ديگرى روز به روز تلألؤ بيشتر پيدا كرد، نور داد و روشنى آفريد و آثار و ثمرات خود را به نقطه نقطه جهان صادر كرد و نداى شيعه را به اقطار عالم رسانيد. اين چه سرّى است و چه رمزِ نهانى دارد؟!

جز اينكه قم چيزى دارد كه اراك و اصفهان و ساير بلاد ندارند و آن بضعه موسى، حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها مى‏باشد.

مضجع و مرقد مطهّر اين بانوى بزرگ و با عظمت، روحانيّتى خاص و قداست و معنويّتى مخصوص و خلل‏ناپذير به اين شهر داده است كه با وجود آنكه از نظر جغرافيايى، محيطى مساعد نبوده واز آب و هواى مطلوب و مطبوعى برخوردار نيست، اينچنين مورد توجّه نفوس واقع شده، دلها مجذوب آن گرديده است و جمع كثيرى از هيأت علميه، علما، فضلا و طلاب با محروميت‏هاى گوناگون مادّى روى به اينجا آورده و اقامت در اين كوير براى اشتغال و فراگيرى علوم و معارف آل محمّد عليهم‏السّلام را بر انواع رفاه‏ها و راحتيها در ساير بلاد ترجيح مى‏دهند.

و جان كلام اينكه آمدن مرحوم آيت اللَّه العظمى حايرى و تأسيس حوزه و اقبال نفوس، مخصوصاً فضلا و علما، همه از بركات حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها است.

2- جريان اقامت سيّدالطائفه، مرحوم‏آيت‏اللَّه‏العظمى‏آقاى‏بروجردى اعلى‏اللَّه‏مقامه نيز مستند به عنايات حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها است، بدين ترتيب كه ايشان در اواخر سال 1361 ه'ق مبتلا به بيمارى فتق مى‏شوند و قرار مى‏شود كه در تهران عمل كنند، هنگامى كه به مقصد معالجه از بروجرد خارج مى‏شوند، وضع مزاجشان رضايت‏بخش نبوده و تقريباً در بيهوشى بوده‏اند و اين حال ادامه داشته تا يك‏مرتبه در دل‏شب، چشم گشوده و چراغ‏هاى قم را مشاهده مى‏كنند. از همراهان استفسار مى‏فرمايند، اينجا كجاست؟ عرض مى‏كنند: قم است.

جذبه‏اى روحانى و كششى معنوى ايشان را به خود مشغول مى‏كند و در آن حالت تصميم مى‏گيرند كه پس از بهبودى، بقيّه عمر را در اين آستان مقدّس بگذرانند.

در عبارت ديگرى آمده كه: هنگام حركت از بروجرد، وضع مزاجى ايشان سخت بوده و در حالت بيهوشى مى‏گذرانيدند ولى ناگهان در وقت شب از خواب بيدار و از داخل اتومبيل نظرشان به چراغ‏هاى شهر قم مى‏افتد، مى‏پرسند اينجا كجاست؟ همراهان به عرض مى‏رسانند: اينجا قم است. منظره چراغ‏هاى شهر قم در آن دل‏شب اثر عميقى در دل ايشان مى‏گذارد و قصد مى‏كنند كه اگر از اين بيمارى شفا يافتند، بقيّه عمر را در كنار مرقد منوّر حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها به سر ببرند.

بالاخره خداوند به بركت حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها آن بزرگوار را شفا مى‏دهد و از اين‏رو بعد از علاج بيمارى به قم مى‏آيند و آن تحوّل عظيم علمى و فرهنگى را در حوزه به وجود مى‏آورند. و علما و مجتهدين بسيارى را پرورش داده، صداى روحبخش اسلام و تشيّع را به گوش جهانيان رسانيدند.

قابل توجّه است كه نكته‏اى را كه در مورد آمدن مرحوم آقاى حاج شيخ عبدالكريم حايرى اعلى‏اللَّه‏مقامه ذكر كرديم، در مورد مرحوم آيت‏اللَّه‏العظمى بروجردى اعلى‏اللَّه‏مقامه نيز صادق است. آن بزرگوار پس از بازگشت از نجف اشرف، حوزه بروجرد را پس از انطماس و ركود احيا كرد و رونقى داد و جماعتى دور وجود مباركش جمع شدند و آن مرد بزرگ، حدود چهل سال در آنجا اقامت فرمود - بعد از آنكه بروجرد زادگاهشان هم بود - و فيض‏بخشى فراوانى كرد، سپس به قم آمد، حوزه مباركه قم دستاورد مرحوم حايرى بزرگ را توسعه داد و آبيارى كرد. از ابعاد مختلف آن را گسترش داد و نام قم را عالمگير كرد. از اكثر شهرها و بلاد ايران، بلكه از قسمتى از روستاهاى آن جوانانى با شور و شوق را به سوى اين مركز علمى جذب نمود تا بالاخره حوزه يگانه و بى‏نظير جهان تشيّع گرديد، در حالى كه حوزه‏بروجرد رو به توقف و ركود گذارد و تحرّك و پويايى خود را از دست داد.

شگفتا شخصيّتى بزرگ و كم‏نظير مانند آيت‏اللَّه‏العظمى بروجردى در رأس دو حوزه قرار مى‏گيرد و يكى را در خلال مدّت چهل سال رشد نسبى و زودگذر مى‏دهد و ديگرى را خلال مدّت حدود پانزده سال رشد مطلق مى‏بخشد و آن را جهانى كرده و به اوج عظمت و سربلندى مى‏رساند.

اين چه سرّ نهفته و رازِ نهانى است، جز اينكه قم گوهرى دارد كه بروجرد با همه سوابق درخشانش ندارد، چنانكه در جريان مرحوم حايرى اراك نداشت و آن مرقد منوّر دختر بلنداختر حضرت موسى بن جعفر سلام‏اللَّه‏عليها مى‏باشد. آرى، قم، حضرت معصومه‏سلام‏اللَّه‏عليها دارد و اراك و بروجرد ندارند.

اين بانوى بزرگ و سرافراز، پشتوانه عظيمى است كه شخصيّتهاى وزين را بدين سو و سمت مى‏كشد و متفكران و انديشمندان را از هر نقطه‏اى جذب مى‏نمايد و دلها همه در هواى اوست، از اين رو تأسيس حوزه به دست مرحوم آقاى حايرى از بركات حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها است و تجديد و تحكيم اساس آن مركز عظيم و گشترش چشمگير آن به دست مرحوم آقاى بروجردى نيز از بركات آن معظّمه دوران است.

كانون هدايت و فيض دايم

حرم‏مطهّر حضرت‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها مركز افاضه‏فيوضات‏ربّانيه است. انوار هدايت از اين كانون نور پى در پى ساطع بوده و همه جا را روشن و تابناك مى‏گرداند و پيوسته امواج علم، معرفت و فضيلت از آن محور فضيلت و كمال به اطراف و اكناف جهان مى‏رسد و اينك ما در اين مجال گوشه‏هايى از اين فيض لاينقطع و هدايت مستمر و بركتهاى بيشمار را عرضه مى‏كنيم.

1- تدريس و تدرّس:

يكى از پايگاه‏هاى اصلى براى تدريس آقايان اساتيد حوزه‏مباركه علميه، محدوده حرم شريف و مسجد بالاسر و صحن مقدّس و حجرات آن است. اين جريان از ديرزمان تا كنون ادامه داته و برنامه‏اى رايج و داير بوده است، هرچند مراكز مجهّزى براى تدريس - مخصوصاً به لحاظ عدم مزاحمت سروصدا آماده گرديده و در اين سالها دروس بسيار مهم و پرجمعيّت به آن مراكز سه گانه ⁽⁶⁰⁾ منتقل شده، ليكن درس گفتن و درس خواندن از محدوده حرم شريف منقطع نگرديده و همواره درس‏هايى برقرار است.

در سابق كه مهمترين درسها در همين مركز باقداست برگزار مى‏شده است، مثلاً درس مؤسس‏حوزه، مرحوم‏آيت‏اللَّه‏العظمى‏حايرى اعلى‏اللَّه‏مقامه در مسجد بالاسر و قبةالعلماء بوده كه بعد هم در همانجا دفن شدند.

نيز محل‏تدريس مرحوم آيت‏اللَّه‏العظمى آقاى‏سيّدمحمّدحجت

كوه‏كمرى رضوان‏اللَّه‏عليه، در صحن شريف و مسجد بالاسر بوده است و هم‏اكنون عكسى موجود است كه آن بزرگوار را بر كرسى تدريس در صحن مطهّر و كنار ايوان ساعت، نشان مى‏دهد.

مركز درسى زعيم‏بزرگ‏اسلام، مرحوم‏آيت‏اللَّه‏العظمى‏آقاى‏بروجردى، بدواً تا ساليان سال در مسجد بالاسر و در تابستان، صحن شريف بوده است. عكس آن بزرگ مرد در حال تدريس، برفراز منبر درس، در كنار ايوان ساعت، موجود و در كتابهاى منعكس شده است، البته در سال‏هاى آخر عمر شريفشان كه شبستان عالى مسجد خودشان آماده شده درسشان را بدانجا منتقل كردند.

مرحوم آيت‏اللَّه‏العظمى آقاى‏گلپايگانى قدّس‏سرّه بعد از ارتحال سيدالطائفه آقاى بروجردى قدّس‏سّره درس خارج خود را از منزل و از مسجد امام حسن عسكرى عليه‏السّلام به مسجد بالاسر در زمستان و به صحن مطهّر در تابستان منتقل كردند و عكس‏هاى متنوّع، آن بزرگمرد را در كنار ايوان ساعت بر كرسى درس و در حال تدريس، نشان مى‏دهد و در بعضى از اين تصويرها صورت سنگ قبرهاى صحن نيز كه قبل از بازسازى صحن شريف بوده، پيداست و به خوبى مشخص است.

بارى، اين جريان ادامه داشت تا وقتى كه بر اثر ازدحام طلاب و فضلا و شاگردان و جهات‏ديگر، درس خود را منتقل به سالن بزرگ غربى مسجد اعظم كردند.

مرحوم آيت‏اللَّه‏العظمى آقاى مرعشى رضوان‏اللَّه‏عليه در مسجد بالاسر حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها تدريس مى‏كردند و تا پايان عمر، اين برنامه را ادامه دادند و عكس‏هاى موجود است كه ايشان را در حال تدريس در آن مكان مقدّس، نشان مى‏دهد.

2- مباحثه‏ها:

مواضع مختلف مسجد بالاسر حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها و مسجد طباطبائى - مسجد موزه - و صحن شريف و برخى از حجرات آن غالباً جايگاه مباحثه آقايان طلاب و فضلا است كه هر دو نقر، سه نفر يا بيشتر در آن مواقف نورانى سرگرم بحثهاى علمى و دينى و مرور و بازگوكردن و تكرار نمودن درسهايى كه خوانده‏اند، مى‏باشند.

3- اذان در مقاطع سه‏گانه:

از برنامه‏هاى نشاطانگيز حرم مطهّر، پخش اذان در مقاطع سه‏گانه، يعنى طلوع فجر و مقارن زوال يعنى ظهر و ديگر اول مغرب از بلندگوهاى حرم است. صداى روحبخش اذان به وسيله مؤذنان خوش آهنگ، طنين خاصّى دارد، به ويژه هنگام اذان صبح كه صوت اذان در سكوت و آرامش محيط و فضا، تا مسافتى دور مى‏رود و مردم باايمان را به اقامه نماز دعوت مى‏كند و اثر مخصوصى در دل و جان اهل ايمان دارد.

4- پخش مناجات قبل از اذان صبح:

لحظاتى قبل از طلوع فجر و اذان صبح، بلندگوهاى حرم مطهّر مناجاتى را پخش مى‏كند كه به وسيله يكى از آقايان خوش‏صدا برگزار شده است. صداى دلنواز مناجات حرم، در آن ساعت اثر معنوى ويژه‏اى دارد و روحانيّت خاصّى را ايجاد مى‏كند و شايد مسافران و زائران كريمه اهلبيت، بيشتر لذّتِ وصف‏ناپذير اين مناجات سحرگاهى را درك كنند.

جاى تأسف است كه به نظر ما اين برنامه روحبخش از جهت كمّ و كيف، كاهش يافته و وضع بسيار عالى ساليان سال قبل از ده يا بيست سال اخير، رو به ضعف گذاشته است، آنچنان كه بنده مى‏فهمم وقت آن كمتر و صداى بلندگوها هم ضعيف‏تر است و گاهى در غير حول و حوش حرم، به گوش نمى‏رسد.

5- نمازهاى جماعت در مقاطع سه‏گانه:

يكى از برنامه‏هاى شكوهمند حرم مطهّر، نمازهاى جماعت متعدّدى است كه صبح و ظهر و شب در آن مكان مقدّس و اطراف و جوانب آن برگزار مى‏شود.

آنچه براى خود بنده به صورت يك خاطره شيرين از دوران تجرّد در ذهنم باقى مانده است، منظره نماز صبح است كه اول طلوع صبح، نخست مرحوم آيت‏اللَّه‏العظمى مرعشى رحمةاللَّه‏عليه نماز صبح را برگزار مى‏كردند. ⁽⁶¹⁾ و با فاصله‏اى اندك مى‏رفتند و سپس اذان ديگرى گفته مى‏شد و نماز جماعت توسط مرحوم آيت‏اللَّه‏العظمى آقاى گلپايگانى قدّس‏سرّه برگزار مى‏شد و بعد از فراغت ايشان از نماز و خروجشان از مسجد بالاسر، جماعت سوّم توسط مرحوم آيت‏اللَّه آقاى حاج سيد احمد زنجانى رضوان‏اللَّه‏عليه برگزار مى‏شد و در هر جماعتى عدّه‏اى كه تازه آمده بودند شركت مى‏كردند و گاهى بعضى از مؤمنين موفق به شركت در دو جماعت نيز مى‏شدند.

راستى آن صحنه بسيار باشكوه و ديدنى بود و از روحانيّت خاصّى برخوردار بود، ياد آن ايّام و ساعات و لحظات عطرآگين بخير.

6- دعا:

از فيوضات عاليه حرم مطهّر حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليهامراسم مختلف در اوقات مناسب آنهاست كه گروه كثيرى از ساكنان محترم قم و نيز از زائران حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها در آن مراسم روحانى و معنوى شركت مى‏كنند و دعاهاى مباركه و مأثوره، مانند دعاى شريف كميل در شب‏هاى جمعه و دعاى مبارك ندبه در صبح جمعه و در مواقعى دعاى شريف توسّل را مى‏خوانند و از باشكوهترين مظاهر اين برنامه، مراسم دعاى عرفه امام حسين عليه‏السّلام در عصر روز عرفه است كه جمعيت عظيمى با شور فراوان در آن شركت مى‏كنند.

7- جشن‏ها:

از جمله فيوضات و بركات اين مركز نور، برپاداشتن مراسم اعياد مذهبى و اقامه‏جشن‏ها در مسجدبالاسر و احياناً رواق‏ها و صحن‏هاست. در اين مراسم، جمعيّت بسيار از زوّار و غير زوّار شركت مى‏كنند و به شادى و سرور پرداخته، مدّاحان آل عصمت، مديحه سرائى نموده، شعرا اشعار نغز خود را ارايه مى‏كنند و سخنرانان مذهبى ايراد خطابه كرده و مطالب مربوط به روز خاص و جريان آن روز را ارايه مى‏نمايند.

8- سوگوارى‏ها:

در همه سوگوارى‏هاى امامان معصوم و كلاً خاندان عصمت و طهارت عليهم‏السّلام، مجالس سوگوارى و عزادارى براى عزيزان خدا برگزار مى‏شود. در ماه محرم و صفر، مجالس عزادارى در آن روضه منوّره منعقد است. نوحه‏خوانان، نوحه‏خوانى و مرثيه‏سرايان، مرثيه‏سرائى مى‏كنند و گاهى تهييجى در مستمعين ايجاد مى‏شود كه صداى گريه و زارى فضا را مى‏گيرد و بالاخره خطبا و وعاظ بر فراز منبر قرار گرفته، پيرامون خاندان رسالت و نبوّت با مردم سخن مى‏گويند و فضايل و مناقب آن معصومين پاك را براى مستمعين تبيين كرده و ذكر مى‏نمايند. در بسيارى از اين مراسم يا قسمتى از آنها جمعيّتهاى متراكم از مجاورين و مسافرين جمع مى‏شوند و آن را به صورت مطلوبى برگزار مى‏نمايند.

9- زيارت مقابر علما:

زيارت قبور مبارك علماى اعلام و زعماى دينى و رجال بزرگ مذهبى كه در حول و حوش قبر مطهّر حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها مدفونند، از بركات حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها و از فيوضات اين حرم شريف است. و شايد اين خصوصيّات در حرم حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها بيش از حرم‏هاى شريف امامان بزرگوار، معمول و مرسوم است، زيرا اين همه علما و مجتهدين و مراجع بزرگ شيعه در حرم‏هاى ديگر در كنار هم، آن هم با فاصله مختصرى از حرم مطهّر به صورت مشخص مدفون نمى‏باشند و اين خصوصيات در حرم قم مى‏باشد.

و از اين‏رو غالباً كسانى كه قبر مطهّر حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها را زيارت مى‏كنند، بلافاصله كنار قبور علماى بزرگوار حضور يافته و فاتحه مى‏خوانند و عرض ادب به آن رجال بزرگ علمى مى‏كنند. بالاخره زيارت مقابر رجال بزرگ علمى و زعماى گرانقدرى كه در اطراف و جوانب مضجع منوّر فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها مدفونند، يادآور زحمات آن بزرگواران در مقاطع خطرناك براى حفظ اصول ديانت و صيانت احكام، مقرّرات و مقدّسات دينى است و خود، نوعى قدردانى و حق‏شناسى نسبت به خدمات بى‏دريغ آن عزيزان، تجديد عهد دائمى مردم مسلمان با آن ارواح پاك و پاكيزه است و همه اين‏ها در پرتو عنايات حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها مى‏باشد.

10- و از برنامه‏هايى كه مستقيم از ناحيه مردم در حرم مطهّر صحن‏هاانجام مى‏شود، آمدن هيأت‏هاى مذهبى و دسته جات سينه‏زن و زنجيرزن است كه در ايام سوگوارى خصوصاً در تاسوعا و عاشورا و اربعين و بيست و هشتم ماه صفر و ديگر مناسبات مربوط به امامان و معصومين عليهماالسّلام اين مراسم بافروغ و شكوه مخصوص برگزار مى‏شود و بالاخره صحن شريف حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها و حرم مطهر آن بانوى سرفراز كانون علم و عمل و مركز نور و هدايت به صور گوناگون است: تدريس، تدرّس، مباحثه، مناجات، دعا، اذان، نماز جماعت، اقامه عزا و سوگوارى عزيزان خدا، مراسم جشن و سرور در اعياد مذهبى، سخنرانى‏هاى سودمند مذهبى، ارشاد، وعظ و خطابه، قرائت قرآن كريم، ذكر مصيبت امام حسين عليه‏السّلام، مديحه و مرثيه سرائى خاندان عصمت، نشر معارف اهل بيت، آشنايى ملل مسمان جهان با يكديگر و ده‏ها عناوين افتخارآميز ديگر از فيوضات اين كانون فيض لاينقطع و گسترده الهى است.

در كنار اين برنامه‏ها مراسم ديگرى مى‏باشد كه جنبى است و آنها نيز بالاخره بازگشت به الطاف و مرحمتهاى حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها مى‏كند. مانند اطعامى كه از ناحيه آستانه مقدّسه مى‏شود و علاقمندان خاندان على و اولاد على عليهم‏السّلام بر سر سفره ضيافت بانوى عالم، سلام‏اللَّه‏عليها مى‏نشينند و بهره‏مند مى‏شوند. طبعاً اين برنامه هم خالى از مراسم معنوى نيست.

و مانند نذوراتى كه تقديم حرم مطهّر مى‏شود كه ما در اين باب سخنى داريم و مطالبى را ذكر خواهيم نمود.

و مانند اتفاقاتى كه زائران و واداران نسبت به فقرا و ضعفا و مستمندان دارند كه غالباً در خود حرم مطهر و رواق‏ها و صحن‏ها و مساجد متعلّقه به نوعى صورت مى‏گيرد.

11- نذورات و موقوفات:

از جمله مظاهر برازندگى و قداست حضرت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها و موقعيّت بسيار رفيع آن بانوى يگانه و پايگاه منيع او در اعماق جان مردم، موضوع نذرهايى است كه براى آن مخدّره مى‏شود و در طول سال و هر روز و شبى به انواع مختلف، جريان دارد.

يكى از كانالهاى اين نذورات و شايد مهمترين و بيشترين آنها عبارت از نذورات مالى است كه به وسيله طبقات مختلف از عالم و عامى و ثروتمند و يا مردم متوسط الحال و احياناً ضعفا و كسانى كه خود مشكل مالى دارند، انجام مى‏شود.

علاقمندان به خاندان پيغمبر صلّى‏اللَّه‏عليه‏وآله‏وسلّم و على‏الخصوص فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها احياناً نذورات مطلقه مى‏كنند كه نذرشان بدون قيد و شرط است، ولى غالباً نذرهاى مقيّد مى‏نمايند؛ يعنى وجهى را مقيد به رسيدن به حاجتشان - مثلاً پيدايش فرزند براى آنان يا مراجعت مسافرشان و يا پيشروى تجارت و كارشان و يا موفقيّت در ازدواج و يا تحصيل، يا شفاگرفتن و درمان‏شدن بيمارانشان يا مرتفع شدن درد و بيمارى خودشان و يا آزادشدن گرفتاران و محبوسينشان و ده‏ها و صدها حاجت و خواسته به مناسبت زمان و مكان - نذر مى‏كنند و در بسيارى از موارد به خواسته‏هاى خود مى‏رسند و به بركت فاطمه‏معصومه سلام‏اللَّه‏عليها و در پرتو الطاف بى‏دريغ آن مكرّمه حاجتشان برآورده مى‏شود و لذا نذر خود را هم انجام مى‏دهند.

و نحوه پرداخت وجوهى كه نذر حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها مى‏شود، دو گونه است:

الف: مراجعه به دفتر مخصوص نذورات و صندوق ويژه آن نموده و نذر خود را ادا كرده، وجه مربوط را تحويل مى‏دهند كه در اين مورد همراه با اخذ قبض رسيد مى‏باشد.

ب: خود نذركنندگان وجه منذور را به داخل ضريح مبارك مى‏اندازند و مى‏ريزند و گاهى اگر مثل پارچه يا فرش كوچكى باشد به بالاى ضريح مى‏اندازند و روى همين جهت بعد از مدّتى خدام محترم و يا اشخاص ديگرى پس از مراسم خلوت كردن حرم، درب ضريح رإ؛ث‏ث‏ك‏ك بازكرده و وجوه نذرى را بيرون مى‏آورند و تحت مراسم خاصّى آن را به مصارف مقرّر مى‏رسانند.

كانال نذورات، كانال بسيار سرشار و پردرآمدى است و مقادير زيادى مال و وجوه از همين رهگذر در هر ماه و سالى در اختيار آستانه‏مباركه قرار مى‏گيرد و اين نذورات منحصر به خود مردم شريف قم نيست، بلكه از بلاد ديگر و حتى گاهى از بلاد بعيده و از ممالك خارج نيز اين نمونه نذرها انجام مى‏شود و مبالغى را تقديم آستانه‏مباركه حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها و حرم شريف او مى‏كنند و آن را با دست خود يا به وسيله ديگران تحويل مى‏دهند.

ناگفته نماند كه نذورات منحصر به پول و مال نيست و شعب و رشته‏هاى فراوانى دارد از جمله، گاهى نذر تعمير حرم شريف مى‏شود، كه در سابق اين جريان زياده بوده و گاهى نذر نماز و تلاوت قرآن و تقديم ثواب آن به روح منوّر حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها است و احياناً نذر زيارت آن معظّمه را مى‏كنند و در جاى خود انجام مى‏دهند. چنانكه گاهى نذر اقامه عزادارى حضرت سيدالشّهدا عليه‏السّلام يا ديگر از معصومان پاك و يا ذكر مصايب خود حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها مى‏كنند و در حرم مطهر يا رواق‏هاى مجاور، انجام مى‏دهند.

اخيراً ورقه‏اى به دست آمد كه مربوط به دوران فتحعلى‏شاه است و حاكى از مرسوم بودند نذر زيارت حضرت معصومه سلام‏اللَّه‏عليها در آن زمان بوده است و متن آن اين است:

و بعد حاضر گرديد احقر عباد واقّل السادة خادم خدّام والامقام سركار فيض آثار، حضرت فاطمه بنت موسى بن جعفر عليها و على آبائها آلاف التحية و الثناء "سيد محمدبن سيد على الرضوى" در محكمه بندگان عيّوق‏شان عالى جناب مقدّس القاب فضائل و فواضل اكتساب حقايق و مارف انتساب، حاوى الفروع و الاصول، جامع المعقول و المنقول، مجتهدالعصروالزمان، ميرزائى ميرزا عليرضا دام فضله العالى، وبه عنوان نذر بر خود واجب و لازم و متحتّم نمود كه از غرّه شهر رمضان المبارك هذالسنة و مابعدها مادام الحياة هر روزى يك زيارت، به جهت بندگان سكندر نشان، دارا دربان، ملايك پاسبان، آسمان مكان، سلطان الاعظم و خاقان الاكرم، السلطان العادل فتحعلى شاه، نيابتاً و دو زيارت كه ثواب آنها عايد رضوان آشيانان والد و والده حضرت شاهنشاهى روحى‏فداه نمايد و صيغه نذر را جارى ساخت كه هرگاه العياذباللَّه بدون عذر شرعى خلاف نذر به عمل آمد، مبتلا به كفّاره حنث نذر گردد.

و اين چند كلمه به رسم يادداشت قلمى و تحرير شد و به نظر مبارك واقفان انجمن حضور معدلت دستور رسيده كه به علاوه احتياط از گرفتارى كفّاره چنانچه تساهل و مسامحه نمايد، مورد مؤاخذه و عقوبت حضرت شهريارى باشد.

7 رجب المرجّب من شهور 1247

و در ذيل، مهر و امضائى است و بر بالاى آن صفحه دو نفر از علما امضا و مهركرده‏اند، يكى از آنها نوشته است: قَدْ جَرَتِ الصّيغَةُ عِنْدى. و ديگرى چنين نگاشته است: قَدْ تَفَوّه بِصيغَةِ النَّذْرِ بِمَحْضَرى.

و امّا موقوفات: