وجود پاكيزه حضرت معصومه(س) تنها هفده روز در قم دوام يافتو پس از اين مدت
كوتاه به لقاء الله شتافت.
مولف تاريخ قم از وفات و تشييع پيكر نورانى دختر موسى بن جعفر(ع) چنينياد كرده
است:
«... ستى فاطمه ... هفده روز در حيات بود چون او را وفات رسيد بعد از تغسيلو
تكفين و نماز موسى بن خزرج در زمينى كه او را بابلان بود آنجا امروز روضهمقدسه
اوست، دفن كرد و بر سر تربت از بوريا سايه ساخته بودند تا آنگاه كه زينبدختر محمد
بن على الرضا: اين قبه بر سر تربت او بنا نهاد».
با توجه به نقل برخى از مورخان و قرائنى كه در طول مسير از ساوه تا قم مشهوداست،
همانگونه كه مردان كاروان را به شهادت رساندهاند، حضرت فاطمه معصومه(س) وبانوان
همراهش توسط عوامل بنىعباس مسموم شدند.
در طى مسافت هر يك از بانوان با تاثير سم، به شهادت رسيده و در شهرها وروستاهاى
مسير حركتبه خاك سپرده شدند.
اشعريان در زمان ورود كاروان مدينه، از بزرگان قم و برجستهترين شخصيتهاىسياسى
فرهنگى شهر به شمار مىآمدند. لذا به همين جهت موسى بن خزرج به استقبالكاروان حضرت
شتافت و آنها را در منزل خود جاى داد و پس از شهادت حضرت معصومه(س)محل خاك سپارى
حضرت را عهدهدار شد. او نخستين كسى بود كه توليت مزار شريف كريمهاهل بيت را بر
عهده گرفت. پس از گذشت چند سال حضرت زينب دختر امام جواد(ع)قبهاى از آجر بر فراز
آرامگاهش بنا كرد. در طول عصر امامت، وكلاى امامان شيعه بهاين مهم مىپرداختند.
«حسين بن اشكيب سمرقندى» متوفاى بعد از 260 هجرى قمرى،از دانشمندان نامور ايران و
از اصحاب امام هادى(ع) و امام حسن عسكرى(ع) ازجمله افرادى است كه در اواسط قرن سوم
هجرى توليت آستانه مقدسه قم را بر عهدهداشت. نجاشى در كتاب خود از سمرقندى اينگونه
ياد كرده است:
«حسين بن اشكيب، از علماى اماميه و از مردم خراسان، دانشمندى موثق و مقدمبوده
است. كشى او را در شمار اصحاب امام حسن عسكرى(ع) آورده و عياشى از وىبسيار روايت
نموده و به حديثش اعتماد كرده است. او در نقل حديث مورد وثوق كاملو شخصى منضبط
بوده است.» كشى نيز از او ياد كرده است: «او قمى و خادم قبر بود... استاد ما (شيخ
مفيد) از ابوالقاسم جعفر بن محمد قولويه از محمد بنوارث سمرقندى نقل مىكرد كه
كتاب «رد بر كسى كه گمان كرده پيغمبر پيش از بعثتبر دين قوم خود بوده است» و كتاب
«رد بر زيديه» و «كتاب نوادر» ازتاليفات حسين به اشكيب است ...» احتمال دارد وكيل
وقت امام حسن عسكرى(ع)،«احمد بن اسحاق اشعرى» در زمان حيات امام يازدهم توليت
آستانه مقدسه قم راعهدهدار بوده باشد.
نويسنده تاريخ قم تنها به سال وفات (201 ه. ق) حضرتمعصومه(س) اشاره كرده است.
برخى ديگر از متاخرين، دهم ربيعالثانى را روزارتحال آن حضرت ذكر كردهاند.
امام رضا(ع) در قم
امام رضا(ع) طبق دستور ماموناز راه بصره، اهواز و فارس به خراسان برده شد تا
بتواند با تاييد ولايتعهدىامام، كومتخود را مستحكم كند. اما مامون از اينكه امام
رضا(ع) از شهرهاىشيعه نشين عبور داده شود، مىهراسيد.
زيرا احتمال مىداد مردم به امام پيوسته بر عليه او دستبه شورش بزنند. بههمين
دليل اين سخن امام رضا(ع) در سفر اول خود به خراسان، از مسير كوفهنيامده، صحيح به
نظر مىرسد نمىتواند سخن قاطعى در مورد نيامدن امام به قم وعبور ايشان از راه كوفه
باشد; زيرا، در منابع روايى ما آمده است كه امام رضا(ع)در قادسيه، منزلى از منازل
راه كوفه به خراسان با بزنطى ملاقات داشته است.
بيهقى در تاريخ خود يادآور مىشود كه طاهر ذواليمينين، با امام رضا(ع) در
بغدادبيعت كرد و تذكره نويسان با كمال صراحت ورود امام رضا(ع) به قم را
نقلكردهاند. به اين ترتيب احتمال مىرود سفر ديگرى نيز داشته باشند و اين نظر
براساس منابع تاريخى گفتارى درستبه نظر مىرسد.
چنانكه يعقوبى گويد:
«مامون در سال 202 از مرو رهسپار عراق شد و وليعهدش رضا(ع) و وزيرش فضل بنسهل
ذوالرياستين همراه وى بودند. » طبرى انگيزه مسافرت مامون به بغداد درسال 202 ه را
اينگونه گزارش كرده است: «از جمله حوادث سال 202 ه.
ق آن بود كه مردم بغداد با «ابراهيم بن مهدى» بيعت كردند و او را مبارك
نامنهادند.» گويند: در نخستين روز محرم با وى بيعتخلافت كردند و مامون را
خلعكردند و چون روز جمعه شد، ابراهيم به منبر رفت و نخستين كسى كه با وى بيعت
كرد،عبيدالله بن عباس هاشمى بود، سپس منصور بنمهدى، پس از آن بنىهاشميان ديگر،
پساز آن سرداران ... اينان سران و پيشروان بودند كه از مامون خشمگين بودند
كهمىخواستخلافت را از پسران عباس به پسران على برد و پوشش پدران خويش را كه
سياهبود، رها كرده بود و سبز پوشيده بود.»
در اثر اختلافاتى كه در بغداد، پايتختپيشين عباسيان، روى داد مامون دستور صادر
كرد به سوى بغداد حركت كنند. و خودبه همراه امام رضا(ع) راه بغداد را در پيش گرفت و
پس از سركوب آشوب به مروبازگشت. از اين روى ممكن است عبور امام رضا(ع) از قم در
جريان رفت و آمدى كهبين بغداد و مرو روى داد، صورت گرفته باشد. يكى از مورخان در
اين باره مىنويسد:
«حضرت رضا(ع) وارد قم شد و مردم كه از ورود آن حضرت باخبر شده بودند، بهملاقات
آن حضرت مىشتافتند و براى ضيافت ايشان بر يكديگر پيشى مىگرفتند، حضرتبراى قطع
خصومت فرمود: «ان الناقه ماموره» اين شتر مامور است و به هر كجابرود، همانجا منزل
خواهيم كرد شتر به حركت درآمد تا كنار خانهاى زانو زد.
صاحب آن خانه شب قبل از ورود آن حضرت در خواب ديده بود كه حضرت رضا(ع)
فرداميهمان او خواهند بود و چون روياى او به حقيقت پيوست در شگفتشد. آن خانه
موردتوجه قرار گرفت و مردم به آن محل مىآمدند و استفاده مىبردند. امروز همان
محلمدرسه شده است و اينك به «مدرسه رضويه» مشهور است.» و محل به محله شاهخراسان
معروف است و تكيهاى به اين نام تكيه شاه خراسان نيز در قم هست.
مولف تاريخ قم نيز از چشمهاى در قم خبر مىدهد كه امام على بن موسىالرضا(ع) از
آن چشمه آب خورده و بدان موضع غسل كرده است. چنين به نظر مىرسدحضرت امام على بن
موسى الرضا(ع) نخستين معصومى است كه به زيارت حضرت فاطمهمعصومه(س) آمده است.
