فصل هشتم : آثار امر و نهى دينى در روايات

امر و نهى دينى كليد تحقق احكام الهى است.

امر و نهى دينى نظير هر عمل ديگر آثار طبيعى و شرعى خود را به همراه دارد. اين آثار به طور پراكنده در آيات و روايات بيان شده‏اند كه مهم‏ترين آنها را طى يازده موضوع جداگانه مطرح مى‏كنيم:

1 - حفظ اسلام و احكام آن:

اين بديهى‏ترين و مهم‏ترين اثر امر و نهى دينى است.

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

پا برجائى دين به امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر و اقامه حدود است. ⁽⁷²⁾

امام باقر (ع) فرمود:

امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر راه انبيا و صالحين است. فريضه عظيمى است كه ديگر واجبات به وسيله آن اجرا مى‏گردد. ⁽⁷³⁾

اسلام حقيقتى است كه حفظ آن به اجراى آن در زندگى فردى و اجتماعى مؤمنين است و امر و نهى دينى وسيله‏اى مقدس و موثر جهت اجراى احكام دين است.

2 - تقويت مؤمنين:

تقويت اهل ايمان در جامعه به تقويت افكار، عقايد و ارزش‏هاى دينى آنهاست. وقتى محتواى دين كه حاوى ارزش‏هاى پذيرفته شده مؤمنان است مورد توجه و تذكر و اجرا قرار گيرد و ضد ارزش‏ها و نبايدهاى دينى مورد نهى واقع شوند، اهل ايمان تقويت خواهند شد.

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

كسى كه امربه‏معروف كند پشت مؤمنان را محكم كرده است. ⁽⁷⁴⁾

امر و نهى دينى حضور مثبت اهل ايمان در جامعه است و طبيعى است كه چنين حضورى پشت مؤمنين را محكم مى‏كند.

3 - تحصيل خلافت الهى:

خداى تعالى بيش از هر كسى در كتاب الهى خود به خوبى‏ها امر فرموده و از بدى‏ها نهى كرده است و پيامبر اكرم (ص) نيز به فرمان او امر و نهى‏هاى الهى را اعلام و بر تحقق آنها تلاش فراوان كرد. بنابراين كسى كه به امر و نهى الهى همت گمارد خليفه خدا و رسول خدا (ص) خواهد بود.

پيامبر اكرم (ص) فرمود:

كسى كه امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر كند خليفه خدا در زمين و خليفه رسول اوست. ⁽⁷⁵⁾

4 - عزت:

امام باقر (ع) فرمود:

امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر دو مخلوق از مخلوقات خداى عزوجل هستند. پس كسى كه آن دو را يارى كند خدا او را عزيز كند و كسى كه آنها را يارى نكند خدا او را يارى نخواهد كرد. ⁽⁷⁶⁾

امام صادق (ع) فرمود:

در عزت مؤمن كافى است كه چون عمل زشتى را ببيند خدا از ناخشنودى قلب او آگاه گردد. ⁽⁷⁷⁾

پيامبر اكرم (ص) فرمود:

با منزلت‏ترين انسان‏ها نزد خدا در روز قيامت كسى است كه براى نصيحت مردم بيشتر در زمين حركت كند. ⁽⁷⁸⁾

5 - آبادى زمين:

امام باقر (ع) فرمود:

به وسيله امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر زمين آباد مى‏گردد. ⁽⁷⁹⁾

آبادى زمين به حاكميت عدالت و تحقق ارزش‏ها و بايدهاى دينى و رفع گناهان و نبايدهاى مذهبى است كه در سايه امر و نهى دينى تحقق مى‏يابند. زيرا رفع آلودگى‏هاى باطنى و افزايش فضاى سبز معنوى جامعه از آثار قطعى امر و نهى دينى است.

6 - امنيت:

آنچه‏سبب رفع آسايش و سلب امنيت‏مى‏گردد "منكر" است و آنچه به تحقق امنيت منتهى شود "معروف" است و در نهى‏ازمنكر از عوامل مخل امنيت‏نهى مى‏شود و در امربه‏معروف به "عوامل‏ايجاد امنيت" امر مى‏شود.

امام باقر (ع) فرمود:

به وسيله امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر راه‏ها امن مى‏شود. ⁽⁸⁰⁾

7 - رستگارى:

قرآن كريم مى‏فرمايد:

بايد از شما مسلمانان گروهى باشند كه به خير و نيكى دعوت كنند و امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر نمايند و آنها رستگارانند. ⁽⁸¹⁾

8 - نجات از بلاه:

قرآن كريم مى‏فرمايد:

وقتى آنچه را كه متذكر شده بودند فراموش كردند، ما نهى كنندگان از بدى‏ها را نجات داديم و ظالمان و فاسقان را به عذاب گرفتار كرديم. ⁽⁸²⁾

9 - تضعيف كفار:

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

كسى كه نهى‏ازمنكر كند بينى كفار را به خاك ماليده است. ⁽⁸³⁾

كفار، بيگانه از ارزش‏هاى الهى و مايل به منكرات‏اند و از همين رو از طرح ارزش‏ها و نهى از بدى‏ها رنج مى‏برند. چه اين‏كه امروز كفار دنيا از تحقق ارزش‏هاى الهى در هر يك از كشورهاى اسلامى و به‏ويژه ايران اندوهناك‏اند. هر ارزش دينى خود خارى در چشم آنهاست و مبارزه با هر ضد ارزش برخلاف ميل متكبرانه ايشان خواهد بود و بينى آنها را به خاك مذلت مى‏مالد، به‏ويژه اگر امر و نهى‏هاى اسلامى جنبه جهانى داشته و خطاب به سران دنيا باشد.

10 - خير و نيكى:

پيامبر اكرم (ص) فرمود:

امت من در خير و خوشى هستند مادام كه امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر مى‏كنند. ⁽⁸⁴⁾

11 - شركت در ثواب ديگران:

پيامبر اكرم (ص) فرمود:

كسى كه امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر كند يا بر كار خيرى راهنمايى نمايد در انجام آن كارهاى خير شريك است و كسى كه امر به بدى كند يا بر كار زشتى راهنمايى نمايد در آن اعمال شريك است. ⁽⁸⁵⁾

12 - اصلاح گنهكاران:

فاطمه زهرا 3 فرمود:

خداوند امر به معروف را به خاطر مصلحت عموم مردم واجب كرد. ⁽⁸⁶⁾

نكته

امر به معروف قطره زلال بارانى است كه از بارش ابرهاى آسمان روح مؤمن بر سرزمين جان گنهكار فرو مى‏ريزد و به او حيات مى‏بخشد.

فصل نهم : عوامل ترك امر و نهى دينى

امر و نهى دينى حضور مثبت اهل ايمان در جامعه است.

مذمت ترك امرونهى دينى

همان‏گونه كه بيان شد امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر دو حكم از احكام اساسى و كليدى اسلام‏اند كه سبب اجراى ساير احكام دين مى‏گردند و عظمت آنها نسبت به ساير احكام اسلامى همانند دريا و قطره آب است. اگر امرونهى دينى در جامعه ترك شود نشانه‏هاى دين از بين مى‏رود، رذايل جاى فضايل را مى‏گيرد و اهل ايمان غريب مى‏شوند و اصل ايمان و حيات معنوى انسان دستخوش خطر جدى قرار مى‏گيرد.

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

كسى كه كار بد را به قلب و زبانش انكار نكند مرده‏اى ميان زنده‏هاست. ⁽⁸⁷⁾

اين مرگ يك مرگ معنوى است. هر چيزى نشانه‏اى دارد و حيات معنوى نيز نشانه‏هاى خاص خود را دارد كه از جمله اين علايم حساسيت داشتن به موافقت و مخالفت خداوند تعالى است. اگر كسى از چنين احساسى محروم باشد در حقيقت حيات معنوى خود را از دست داده است و در مردار خيرى نيست.

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

در كسى كه نصيحت كننده نيست و نصيحت كنندگان را دوست ندارد خيرى نيست. ⁽⁸⁸⁾

چه دردى بالاتر از اين‏كه انسان از يك وجود مثبت و خير محروم ماند و عملاً خود را تعطيل و از قلب ديندارى كه امر و نهى اسلامى است محروم كند.

امام صادق (ع) فرمود:

واى بر كسانى كه خدا را با امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر ديندارى نمى‏كنند. ⁽⁸⁹⁾

ترك امر و نهى نوعى موافقت با گناه و مخالفت با خداى تعالى است. اگر آدمى موافق گناه نيست چرا ابراز نمى‏كند؟ چرا در حدى كه بر موقعيت خود حساس و از آن دفاع مى‏كند بر موقعيت دين خود حساسيت ندارد و از آن دفاع نمى‏كند؟ اگر كسى با يكى از دوستان و نزديكان ما مخالفت ورزد از او دفاع مى‏كنيم چه ارتباطى بالاتر از ارتباط بنده با خداوند؟ معلوم مى‏شود به دشمنى پنهان با خداى خود گرفتار آمده‏ايم، اگر چه به اين واقعيت قلبى اقرار نداشته باشيم.

امام صادق (ع) فرمود:

كسى كه گناه را ببيند و با توانى كه دارد از آن نهى نكند دوست دارد معصيت خدا شود و كسى كه دوست دارد معصيت خدا شود. دشمنى خود را با خدا آشكار ساخته است. ⁽⁹⁰⁾

از مجموع آنچه بيان گرديد نتيجه مى‏گيريم كه مؤمن بايد غيرت دينى داشته باشد. در غير اين صورت انسان بى‏خير و آفتمندى است كه از حيات پاك معنوى كه اساس انسانيت آدمى را تشكيل مى‏دهد محروم است.

علل ترك امرونهى دينى

با همه اهميت و اولويتى كه اسلام براى امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر قايل شده است و باتوجه به آثار نيكو و فراوانى كه در اين دو فريضه نورانى وجود دارد، بيشتر از هر واجب ديگرى ترك مى‏شوند. ترك واجبى به اين اهميت كه اساسى‏ترين اصل عملى اسلام است بدون علت نيست. در اين بحث عوامل و ريشه‏هاى اصلى ترك امر و نهى دينى را مورد تحليل قرار مى‏دهيم تا با شناخت آنها زمينه از بين بردنشان فراهم گردد و با شيوه‏هايى كه ارائه مى‏شود زمينه تحقق وظيفه به فضل خداى رحمان مهيا گردد.

1 - ضعف ايمان

امر و نهى ريشه در قرآن كريم و روايات پيامبران و ائمه معصومين دارد. و اين مقدار از دستورهاى دينى كافى است كه هر مؤمنى كه از حد متوسط ايمان به خدا و اسلام برخوردار است، به انجام اين دو فرضيه الهى قيام كند. بنابراين اگر كسى با توجه به همه تأكيدهايى كه از اركان دين در كتاب و سنت گرد آمده است تسامح ورزد معلوم مى‏شود كه تدين او آفتمند است، و يكى از آفات مهم ضعف ايمان است كه مى‏تواند منشأ آفات ديگر و از جمله ترك امر و نهى دينى باشد.

پيامبر اكرم (ص) فرمود:

اِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ لَيُبْغِضُ الْمُؤمِنَ الضَّعيفَ الَّذى لا دينَ لَهُ فَقيلَ: وَ مَاالْمُؤْمِنُ الضَّعيفُ الَّذى لا دينَ لَهُ؟ قالَ الَّذى لا يَنْهى عِنِ الْمُنْكَرِ ⁽⁹¹⁾

خداوند عزوجل دشمن مى‏دارد مؤمن ضعيفى را كه دين ندارد، گفته شد مؤمن ضعيفى كه دين ندارد كيست؟ فرمود: كسى كه نهى‏ازمنكر نمى‏كند.

چه ضعفى بدتر از ضعف ايمان كه گسترش آن سبب بى‏ايمانى مى‏گردد. مهلكه‏اى كه بدتر از آن تصور نمى‏شود. كسى كه با محاسبه نفس و جستجو در زواياى قلبى خود به اين نتيجه رسد كه ترك امر و نهى دينى او ناشى از ضعف ايمان است بايد با مطالعه، استغاثه به درگاه الهى، توسل به حضرات معصومين : ، تلاوت قرآن، استماع سخنان علماى صاحب نفس ايمان خود را تقويت كند تا با بهبودى كه در وضع معنوى و روحى او پديد مى‏آيد امرونهى را همانند ساير واجبات، بلكه با عنايت هر چه بيشتر انجام دهد.

2 - ضعف نفس

يكى از عوامل مهم ترك امربه‏معروف و به‏ويژه نهى‏ازمنكر ضعف نفس است. عده بسيارى تكليف را احساس مى‏كنند و توان انجام آن را دارند اما به سبب ضعف نفس آن را ترك مى‏كنند. اغلب كسانى كه در جامعه حضور چندانى نداشته‏اند و از سنين كمتر وارد صحنه‏هاى دفاع از ارزش‏هاى دينى و انسانى نشده‏اند به نوعى از ضعف نفس گرفتار شده‏اند كه امر و نهى اسلامى را چون كوهى بزرگ برخود سنگين احساس مى‏كنند و اگر بخواهند تذكرى دهند، لرزه بر اندامشان مى‏افتد و رنگ چهره آنها تغيير مى‏كند. اينها تكليف را احساس مى‏كنند، علاقه به انجام آن هم دارند اما ضعف نفس آنها مانع از ورود در صحنه‏هاى امر و نهى دينى گرديده است.

سعدى مى‏گويد: سالى از بلخ به شهرى سفر مى‏كرديم و راه پر از خطر راهزنانى بود كه اموال مردم را به يغما مى‏بردند. اما جوانى با ما همراه شد سلحشور و جنگاور كه ده مرد جنگى توان شكست او را نداشتند. من و اين جوان با يكديگر بوديم. ديوار قديمى را به قدرت بازو فرو مى‏ريخت و درخت كهن را به زور سرپنجه خود مى‏كَند و با تفاخر مى‏گفت:

پيل كو تا كتف و بازوى گردان ببيند

شيركو تا كتف و سرپنجه مردان ببيند

اما اين جوان از خانواده‏اى متنعم و نازپرورده بود، نه جهانديده و سفر كرده. فرياد رعدآساى دلاوران به گوشش نرسيده بود و برق شمشير سواران را نديده بود.

در حال قدرت‏نمايى جوان بوديم كه دو هندو از پس سنگى سربر آوردند و قصد كشتن ماكردند. در دست يكى چوبى بود و در دست ديگرى كلوخ كوبى.

به جوان گفتم چه مى‏كنى؟ به قدرت خود با آنها برخورد كن كه به پاى خويش به گور خود آمدند. تير و كمان را ديدم كه از دست جوان افتاده بود و بر خود مى‏لرزيد.

چاره جز آن نديديم كه سلاح و جامه رها كرديم و جان به سلامت برديم.

سعدى در پايان نتيجه مى‏گيرد كه تجربه و كارآزمودگى و حضور در ميدان مهم است. ⁽⁹²⁾

كسانى كه باتوجه به ضعف نفس خود توان حضور در ميدان مقدس امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر را ندارند بايد كار را از امورى آسان و نسبت به كسانى آغاز كنند كه از آنها ترسى ندارند، تا به‏تدريج قوى گردند و به همه گنهكاران امرو نهى دينى نمايند. به عنوان مثال: اول به دختر بچه‏هاى به تكليف رسيده كه حجاب خود را مراعات نمى‏كنند تذكر دهند تا بتوانند به زنان بى‏حجاب تذكر دهند. آن‏گاه است كه امر و نهى دينى آسان و عملى مى‏گردد.

3 - ترس‏هاى بى‏مورد

ترس‏هاى انسان بر دو نوع است. ترس‏هاى معقول كه از تجزيه و تحليل و عاقبت انديشى‏هاى صحيح ناشى مى‏شود و ديگر ترس‏هايى كه از ضعف انسان سرچشمه مى‏گيرد. منشأ ترس‏هاى نوع اول تفكر و بررسى مسائل است اما ترس‏هاى نوع دوم از يك ضعف منفى درونى ناشى مى‏گردد.

ترك امر و نهى دينى براساس ترس‏هاى معقول جايز و در مواردى واجب است، اما ترك اين فريضه كه به خيالات واهى و القائات شيطانى و ترسو بودن انسان منتهى مى‏شود جايز نيست. ترس‏هاى نوع دوم يك بيمارى است و تا وقتى مداوا نشوند آثار منفى آنها كه از جمله آنها ترك امر و نهى دينى است ادامه مى‏يابد و اگر جزو ملكات روحى آدمى شوند زوال آنها به دشوارى مى‏گرايد. افراد ترسو مى‏دانند كه اين ترس حريت و آزادى آنان را گرفته و به اسيرى ذليل مبدل ساخته است.

پيامبر اكرم (ص) فرمود:

سزاوار نيست كه مؤمن بخيل يا ترسو باشد. ⁽⁹³⁾

مداواى اين بيمارى مهلك امرى ضرورى است كه با بررسى ريشه‏هاى آن آغاز مى‏گردد. وقتى انسان دريابد كه ترس او برخاسته از القائات شيطانى و خيالات واهى است و اين روحيه سبب اخلال در رشد معنوى و منافع دنيوى و آخرتى او گشته است، بايد با تمرين و تكرار از كارهاى كوچك آغاز كند و بى‏وقفه ادامه دهد تا اين صفت منفى از صحنه وجود او رخت بربندد. آن‏گاه است كه بدون هراس به امر و نهى دينى مى‏پردازد و يافته‏هاى منفى ذهن خود را به هيچ مى‏انگارد. اميرالمؤمنين (ع) فرموده است:

بدانيد كه امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر اَجَل كسى را نزديك نمى‏كند و رزق كسى را قطع نخواهد كرد. ⁽⁹⁴⁾

4 - موقعيت گنهكار

يكى از عوامل ترك نهى‏ازمنكر، موقعيت افراد است. صاحب منصبان اجتماعى و ادارى و به طور كلى مقامات مافوق نظير حكام، سالمندان، پدران، مادران و امثال آنها كمتر مورد امر و نهى قرار مى‏گيرند و علت آن هم موقعيت سنى، فكرى و مقامى آنهاست كه اجازه تذكر نمى‏دهد و يا برخورد بعدى آنان مانع از امر و نهى آنها مى‏گردد. البته انسان‏هاى صالح در هر موقعيت كه باشند از تذكرات سازنده ديگران استقبال مى‏كنند و اين را به نفع خود مى‏دانند اگر چه بعضى به سبب برخى از ذهنيات خود از تذكر به آنها پرهيز مى‏نمايند.

شايان ذكر است كه امر و نهى به كسانى كه به هر علت مافوق انسان محسوب مى‏شوند بايد به طور مخفى و با احترام كامل و دور از مقاصد نفسانى انجام گيرد.

5 - القائات شيطانى

شيطان در هر كار خيرى مانع تراشى مى‏كند و نسبت به امر و نهى دينى القائات و وسوسه‏هاى بيشترى دارد. يكى از القائات او وعده فقر است. قرآن كريم مى‏فرمايد:

شيطان به شما وعده فقر مى‏دهد. ⁽⁹⁵⁾

شيطان امر و نهى اسلامى را سبب فقر انسان معرفى مى‏كند كه اگر امر و نهى دينى كنى امتيازات تو كم خواهد شد، منافع تو تهديد مى‏شود و معيشت تو به تنگنا مى‏افتد و فقيرخواهى شد.

در آيه‏اى ديگر آمده است:

اين القائات شيطان است كه با آنها اولياى خود را مى‏ترساند. شما از آنها نترسيد. ⁽⁹⁶⁾

از اين آيه شريفه استفاده مى‏شود كه يكى از القائات شيطان ايجاد ترس در دل مؤمنين است ترس بر "از دست دادن چيزى كه به آن علاقه دارد." القا مى‏كند كه اگر امر و نهى كنى محبوبيت تو از ميان خواهد رفت، موقعيت تو از كف مى‏رود، منفور ديگران مى‏گردى و گاهى اين وسوسه‏ها را در يك لحظه به صورت رگبار بر گوش جان انسان فرو مى‏ريزد و از بيان پيام حق جلوگيرى مى‏كند و راه خدا را مى‏بندد.

مؤمن بايد بداند كه القائات شيطان، القائات دشمن قسم خورده اوست و نبايد به آنها توجه داشته باشد. بلكه بايد با ذكر خدا اين القائات را دفع نمايد.

6 - مخالفت حكومت‏ها

يكى از علل ترك امر و نهى الهى در سطح جامعه، حكومت‏ها هستند. حكومت‏ها قبل از هر چيز به آرامش جامعه مى‏انديشند و چنانچه به ارزش‏هاى الهى و انسانى معتقد باشند، در صورت تعارض وجود آرامش و ارزش‏ها، آرامش را مقدم مى‏دارند هر چند اين آرامش معصيت باشد. البته امر و نهى دينى در بسيارى از موارد تضادى با آرامش اجتماعى ندارد اما مواردى وجود دارد كه با آنها اصطكاك پيدا مى‏كند. در اين گونه موارد، تنها حاكمان صالح خدا هستند كه هر چيزى از جمله آرامش را فداى ارزش‏ها و احكام الهى مى‏كنند و اين يكى از موارد تشخيص حاكمان صالح و غيرصالح است. و مؤمنين بايد حكم خدا را بر هر چيزى مقدم بدارند.

7 - مخالفت دشمنان اسلام

عامل ديگر ترك امر و نهى دينى در جوامع اسلامى مخالفت دشمنان اسلام و ارزش‏هاى الهى (ابرقدرت‏ها، سازمان‏هاى بين‏المللى و كشورهاى غربى و شخصيت‏هاى بيگانه با ارزش‏ها) است. آنها با طرح شعارهاى فريبنده حقوق بشر، آزادى، تجدد و حقوق زن و امثال آن از هرگونه امر و نهى دينى كه سبب احياى احكام دين خدا گردد جلوگيرى مى‏كنند و متأسفانه با اين حركت‏هاى خود سبب برخى آزادى‏هاى غيرمشروع در كشورهاى اسلامى شده، و امر و نهى دينى را در هاله‏اى از غربت و تنهايى فرو برده‏اند. به طورى كه آن را يك دخالت غيرموجه و ضايع كننده حقوق انسان‏ها تلقى مى‏كنند.

بر مردم و مسئولين معتقد به احكام دينى است كه وسوسه‏هاى آنان را ناديده انگارند، و حكم خدا را با هيچ يك از القائات دشمنان ترك نكنند كه اين خواست مهم دشمنان دين خداست كه مسلمين با تمايلات آنها همسو شوند. تهديد بر تحريم سياسى و اقتصادى از تهديد خدا بر تحريم بهشت و تهديد بر عذاب "ترك امر و نهى اسلامى" بزرگتر نيست.

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

امربه‏معروف كن تا خود اهل معروف باشى، با دل و زبان منكرات را ردنما و از كسى كه عمل بدى انجام مى‏دهد بشدّت دورى نما و در راه خدا در حد توان تلاش‏نما و هرگز ملامتِ ملامتگران تو را از تلاش در راه خدا باز ندارد. ⁽⁹⁷⁾

8 - جهل

يكى ديگر از عوامل ترك امر و نهى دينى جهل به اهميت آن از نظر عقل و شرع است و راه اصلاح آن مطالعه و حضور در صحنه‏ها و جلسات مربوط به شناخت اين فريضه الهى است.

9 - وابستگى به گنهكاران

وابستگى به گنهكاران يكى از اسباب شيوع بى‏تفاوتى و ترك امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر است. برخى از گنهكاران منشأ برخى از خدمات مالى، علمى، اجتماعى، سياسى و امثال آن هستند كه اين خدمات زبان نيازمندان به آنها را از امر و نهى دينى كوتاه كرده است.

اميرالمؤمنين (ع) در فلسفه توبيخ الهى بنى‏اسرائيل مى‏فرمايد: زيرا آنها فساد و منكر را از ستمكاران مى‏ديدند اما به خاطر دلبستگى به كمك‏هاى آنها و ترسى كه از ايشان در دل داشتند آنها را از منكر باز نمى‏داشتند. ⁽⁹⁸⁾

تنها راه اصلاح، قطع اميد و وابستگى از آنها و توكل بر خداى رزاق است. يك انسان وابسته، از حرّيت محروم است و چنين كسى زبان حقگو نخواهد داشت مگر اين‏كه ريشه‏هاى وابستگى را قطع كند. آن‏گاه مى‏تواند سخن خود را به گوش هر يك از مخاطبانش برساند.

شخصى روزانه مقدارى گوشت از قصابى خريدارى مى‏كرد و در ضمن مقدارى گوشت زايد و بدون مصرف را براى گربه‏اى كه در منزل داشت مى‏گرفت. روزى فهميد كه قصاب مرتكب گناهى مى‏گردد. ابتدا به منزل رفت و گربه را بيرون كرد و سپس به نزد قصاب رفت و او را نهى‏ازمنكر كرد. قصاب به او گفت: از اين پس گربه شما غذايى نخواهد داشت.

او در جواب گفت: اول گربه را از خانه بيرون راندم و بعد از آن تو را نهى‏ازمنكر كردم. ⁽⁹⁹⁾

وابستگى به گنهكاران حربه‏اى منفى در امر و نهى دينى به حساب مى‏آيد امّا وابستگى گنهكاران به امر و نهى كنندگان مى‏تواند يك حربه‏اى مثبت باشد تا نيازهاى آنها را مشروط به ترك گناه و انجام واجب برآورده سازند. اين روش مى‏تواند بسيارى از بن‏بست‏هاى امر و نهى را از جلوى راه بردارد. در اين شيوه انجام واجب يا ترك گناه به طور صريح از گنهكار خواسته مى‏شود.

10 - مخالفت و ملامت ديگران

يكى ديگر از عوامل و ريشه‏هاى ترك امر و نهى اسلامى مخالفت برخى گنهكاران يا هواداران آنهاست. اكثر اين مخالفت‏ها مخالفت با احكام خدا و دفاع از معصيت و تأمين شهوات آنهاست.

متأسفانه عده‏اى از مؤمنين با اين مخالفت‏ها به هراس افتاده، امر و نهى الهى را ترك مى‏كنند در حالى كه ملامت ديگران مجوز ترك امر و نهى الهى نيست و نبايد كمترين تأثيرى در روحيه مؤمن در مبارزه او با گناه داشته باشد. قرآن كريم در وصف بندگان محبوب الهى مى‏فرمايد:

لا يَخافُونَ لَومَةَ لائِمٍ ⁽¹⁰⁰⁾

در راه دين از نكوهش كسى باكى ندارند.

سرزنش ملامت‏گران بر كسى اثر منفى دارد كه به حركت خود ايمان محكمى ندارد. سرزنش يزيديان به اسراى اهل‏بيت گسترده بود اما كمترين تأثير منفى بر آنها نداشت. بى‏توجهى آمرين به معروف به ملامت‏ها يكى از نشانه‏هاى رشد است.

در رأس مخالفين امر و نهى دينى شيطان قرار دارد كه مخالفت خود را با زبان پيروان خويش بيان مى‏كند.

قرآن كريم مى‏فرمايد:

شيطان‏ها به دوستان خود القا مى‏كنند تا با شما مجادله نمايند. ⁽¹⁰¹⁾

اميرالمؤمنين (ع) درباره پيروان شيطان مى‏فرمايد:

شيطان با چشم آنان مى‏نگرد و با زبان آنها سخن مى‏گويد. ⁽¹⁰²⁾

پاسخ مخالفت‏هاى ديگران

امر و نهى همواره با مخالفت‏هايى روبرو بوده است. مخالفين به گمان خود جمله‏هاى قانع كننده‏اى را براى رد پيام حق و اصلاح‏هاى اجتماعى با خود به همراه دارند كه اين جملات نه تنها منطقى و معقول نيست كه مخالفتى آشكار با احكام خداوند تلقى مى‏شوند و در اين صورت نيازى به جواب تحليلى ندارند. در اين‏جا به ذكر مخالفت‏ها و جواب‏هاى كوتاه آنها كه در كمترين فرصت بيان شود مى‏پردازيم.

* يكى از سخنان آنها در برابر امر و نهى دينى اين است كه "آزادم"!

در جواب مى‏توان گفت: از قيد خدا هم آزادى؟ آيا در مخالفت با خدا هم آزادى؟

بله آزادى كه گناه مى‏كنى اگر بنده بودى مطيع خدا بودى.

* به شما مربوط نيست، يا دخالت نكن.

به خدا كه مربوط است، من دستور خدا را بيان كردم.

امربه‏معروف دخالت من نيست دخالت خداوند است.

* خواهى نشوى رسوا همرنگ جماعت باش!

همرنگ جماعت با تقوا يا همرنگ جماعت گنهكار؟

خواهى نشوى رسوا همرنگ ديانت باش.

* قلبت پاك باشد!

قلب پاك گناه نمى‏كند.

پاكى قلب به عمل پاك است.

* مملكت صاحب دارد!

بله، صاحب مملكت دستور نهى از منكر داده است.

ملت صاحب مملكت است.

* دوست داريم كه گناه كنيم.

اما خداوند دوست ندارد گناه كنيد.

هر چه مى‏خواهى انجام بده امّا گناه نكن.

* مزاحم نشو.

به جايى رسيده‏اى كه حكم خدا را مزاحمت مى‏دانى؟

از خدا بترس و در برابر احكام او موضع‏گيرى نكن.

* برو به كار خود برس.

دستور خدا مهم‏تر از كار من است.

كار من همين است كه خداوند تعيين كرده است.

* ما را در يك قبر مى‏گذارند و شما را در قبر ديگر.

بله قبر ما از هم جداست، اما دين و تكليف ما مشترك است.

* بعضى از گنهكاران در برابر نهى از منكر اظهار ناراحتى و مخالفت مى‏كنند.

در جواب بايد گفت: هيچ‏گاه از حكم خدا ناراحت نشو.

* برخى از گنهكا ران كه براى يك مرتبه يا مدت كوتاهى مرتكب گناهى مى‏شوند در برابر نهى از منكر اظهار مى‏دارند:

گناه ما هميشگى نيست!

در جواب بايد گفت: مخالفت با خدا از جمله امورى است كه كم آن هم زياد و زيانبار است.

هيچ‏گاه حكم خدا را زير پا نگذار.

* تعصب نداشته باش!

تعصب به دين خدا نداشته باشم؟ شما نسبت به گناه تعصب نداشته باش.

* تعصب خشك نداشته باش.

پايبندى به احكام خدا تعصب خشك نيست.

* عيسى به دين خود، موسى به دين خود.

عيسى و موسى گفته‏اند امربه‏معروف كنيد.

* همه مشكلات حل شده است و تنها همين كار مانده است؟

مخالفت با خدا مشكل نيست؟

* ديگران بدتر از ما هستند.

بدترى آنها مجوز گناه شما نيست.

* ما ديگر گرفتار شده‏ايم!

گرفتار گناه شده‏اى اما اراده‏ات آزاد است.

انسان تا آخرين لحظه‏هاى عمر امكان تجديد نظر و نجات از معصيت دارد.

* آب از سرما گذشته است!

قرآن فرموده است: از رحمت خدا مأيوس نباشيد.

انسان تا زنده است آب از سرش نگذشته است.

* از كى تا به حال متديّن شدى؟

از وقتى كه خدا توفيق داد.

از خدا مى‏خواهم كه متديّن باشم.

* برخى از همسران زنان بى‏حجاب كه مورد نهى از منكر قرار مى‏گيرند ابراز مى‏دارند: حجاب همسرم به من مربوط مى‏شود!

در جواب بايد گفت: يعنى به خداوند مربوط نمى‏شود؟ من حكم خدا را بيان كردم.

* برخى در برابر نهى از ريش تراشى اظهار مى‏كنند: ما به خاطر بهداشت و نظافت ريش خود را مى‏تراشيم!

در جواب مى‏توان گفت: بهداشت و سلامت چهره با ريش، در برابر سرما و گرما و آلودگى‏ها بهتر حفظ مى‏شود، همان گونه كه موهاى سر خود را نظافت مى‏كنيد ريش خود را هم نظافت كنيد.

به بهانه نظافت معصيت نكنيد.

به فرد ريش تراشى نهى از منكر شد. جواب داد: كسانى كه ريش دارند خوب عمل نكردند. سؤال شد كسانى كه ريش ندارند همه درستكار بودند؟ گفت: خير. پس شما ريش كه از شعاير اسلام است را داشته باشيد و خوب هم عمل كنيد. زيرا داشتن ريش يك معروف و عريان كردن صورت يك منكر است. شما يك چهره مذهبى را به چهره‏اى غيرمذهبى و متضاد با سيره و روش پيامبر و ائمه : مبدل كرديد.

*به فردى (بى‏حجابى) امربه‏معروف شد. جواب داد: من مسلمان نيسستم.

بنده خدا كه هستى من حكم خدا را بيان كردم.

حكومت، قوانين و جامعه، اسلامى است.

در پايان ذكر اين نكته مهم لازم است كه يكى از بهترين جواب‏هاى مخالفين، دفاع از امر و نهى كنندگان در جامعه است. بى‏تفاوتى در دفاع از آنها بعضاً حرام و موجب ضعف روحى مى‏گردد و دفاع از آنها يك كمك روحى بزرگ است. وقتى امر يا نهى دينى از زبان فرد ديگرى تكرار شود جبهه مخالف دچار ضعف و تزلزل مى‏گردد.

پيام حق را بپذيريم

گنهكاران خوب مى‏دانند كه امر و نهى كنندگان پيام‏آوران حق‏اند پس بايد از هرگونه بهانه‏جويى، كج خلقى و بى‏مهرى با آنها پرهيز كرد. زيرا پذيرش آنها پذيرش حق و رد آنها رد پيام حق است.

در تفسير مجمع‏البيان آمده است: تكبر از پذيرش حق از بزرگترين گناهان است. ⁽¹⁰³⁾

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

خوشا به حال كسى كه از نصيحت كننده‏اى كه او را هدايت مى‏كند اطاعت نمايد و از گمراهى كه او را منحرف مى‏سازد پرهيز نمايد. ⁽¹⁰⁴⁾

و در حديث ديگرى فرمود:

اى مردم! سخن كسى كه شما را نصيحت مى‏كند بپذيريد و قرآن را براى عمل به آن، از او قبول كنيد و بدانيد كه خداى سبحان ستايش از مردم نمى‏كند مگر كسانى كه به اجابت حق پيشتازترند. ⁽¹⁰⁵⁾

پيامبر (ص) مى‏فرمايد:

بدترين گروه مردم كسانى هستند كه امر كنندگان به معروف و نهى كنندگان از منكر را مورد طرد و بدگويى قرار مى‏دهند. ⁽¹⁰⁶⁾

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

كسى كه با نصيحت مخالفت كند هلاك مى‏شود. ⁽¹⁰⁷⁾

و نيز فرمود: در كسانى كه نصيحت كننده نيستند و نصيحت كنندگان را دوست ندارند خيرى نيست. ⁽¹⁰⁸⁾

و در حديث ديگرى فرمود:

كسى كه نصيحت را بپذيرد رسوا نشود. ⁽¹⁰⁹⁾

يكى از صفات مهم اخلاقى كه بايد مدتى را در پى تحصيل آن به خودسازى پرداخت استقبال از سخن و پيام حق است كه توسط ديگران ابلاغ مى‏گردد. انسان‏هاى خود ساخته نه تنها پيام حق را در انجام واجبات و ترك حرام مى‏پذيرند بلكه از پيام‏رسان تشكر و به او دعا مى‏كنند.

نكته

اى عزيز! نيك بدان كه امر كنندگان به خوبى‏ها و نهى كنندگان از بدى‏ها پيام آوردن حقند كه به آينده تو مى‏انديشند و به سود تو سخن مى‏گويند. پس با گشاده‏رويى و تشكر، پيام خدايت را بپذير تا قهر تو با خدا به صلح و دوستى گرايد.

فصل دهم : آثار ترك امر و نهى دينى در روايات

ترك امر و نهى دينى غروب و غربت دين و ديندارى را به همراه دارد.

1 - تسلط بدان

وقتى امر و نهى دينى صورت نگيرد گنهكاران بر گناه خود جرأت يافته، به انجام آن رسميت مى‏دهند و رسميت گناه در جامعه سبب ازدياد گنهكاران و افزايش آنان موجب حاكميت آنها مى‏شود.

امام رضا (ع) فرمود:

امربه‏معروف و نهى‏ازمنكر كنيد يا آن‏كه بدان شما بر شما تسلط مى‏يابند و خوبان شما دعا مى‏كنند و مستجاب نمى‏شود. ⁽¹¹⁰⁾

2 - محروميت از بركات الهى

به طور كلى هر عمل خوب يا بد صرف‏نظر از آثار اخروى كه براى انجام دهنده آن دارد برخى آثار تكوينى را با خود به همراه دارد. از جمله آثار گناه "ترك امر و نهى دينى"، از ميان رفتن بركات الهى است.

امام صادق (ع) فرموده است: هر گنهكارى كه در قومى گناهى انجام دهد و بر معصيتش ادب نشود اولين چيزى كه خدا آن قوم را به آن گرفتار مى‏سازد اين است كه ارزاق آنها را كم مى‏كند. ⁽¹¹¹⁾

پيامبر اكرم (ص) فرمود: همواره امت من در خير و خوبى به سر مى‏برند مادامى كه امر به معروف و نهى‏ازمنكر مى‏كنند و بر نيكى كمك مى‏نمايند. پس وقتى آن را ترك كردند، بركات از ايشان گرفته مى‏شود و بعضى بر بعضى مسلط مى‏گردند و ياورى در زمين و آسمان نمى‏يابند. ⁽¹¹²⁾

اميرالمؤمنين (ع) فرمود:

خداى سبحان گذشتگان را از رحمت خود دور نساخت مگر اين كه امر به معروف و نهى از منكر را ترك كردند. ⁽¹¹³⁾

3 - لعنت معصومين :

زشتى ترك امر و نهى دينى به اندازه‏اى است كه سبب گرديده تا بزرگان دين بر ترك كنندگان آنها لعنت كنند. امام صادق (ع) به شيعيان نوشت: بزرگسالان شما مهربانى كنند و از نادانان و رياست طلبان نهى نمايند يا اين‏كه لعنت من به همه شما خواهد رسيد. ⁽¹¹⁴⁾

4 - واژگونى قلب

كسى كه از بدى‏ها نهى نكند و به خوبى‏ها امر ننمايد به نوعى، ترك خوبى‏ها و انجام بدى‏ها را پذيرفته است و اين پذيرش رفته رفته در قلب او تثبيت مى‏گردد به گونه‏اى كه بدى‏ها را بد نمى‏داند و به خوبى‏ها اهميت نمى‏دهد. چنين قلبى يك قلب وارونه‏اى خواهد بود. ادامه چنين حالتى به جايى مى‏رسد كه چه بسا خوبى را بدى و بدى را خوبى تلقى مى‏كند؛ كه در اين صورت وارونگى قلب او افزايش بيشترى پيدا مى‏كند.

اميرمؤمنان (ع) فرمود:

كسى كه با قلب خود از خوبى طرفدارى نكند و از بدى نهى ننمايد قلبش واژگونه مى‏شود. ⁽¹¹⁵⁾

5 - عقوبت

اميرالمؤمنين (ع) فرمود: خداوند عموم مردم را به گناه پنهانى گروه خاصى عذاب نمى‏كند اما وقتى عده‏اى آشكارا گناه كنند و عامه مردم جلوگيرى‏نكنند، هر دو گروه‏مورد عقوبت‏خداى‏عزوجل‏قرار مى‏گيرند. ⁽¹¹⁶⁾

امام باقر (ع) فرمود: خداوند به شعيب پيامبر (ع) وحى كرد: صدهزار نفر از قوم تو را عذاب مى‏كنم كه چهل‏هزار نفر از بدان و شصت‏هزار نفر از خوبان هستند. سؤال كرد بدها مستحق عذابند اما نيكان را چرا عذاب مى‏كنى؟ خداوند فرمود: زيرا با اهل معصيت چرب زبانى كردند و براى خشم من خشمگين نشدند. ⁽¹¹⁷⁾

والحمدلله رب العالمين