شعر، منبر سيّار

نغمه‏هاى حيات، در ژرفاى وجود انسانى در قالب اوزان و معانى بديع‏شعرى، نمودار مى‏شوند. اعراب در زمان جاهليّت و نيز در قرون نخستين‏اسلام، به شعر توجّه بسيارى نشان مى‏دادند. پروردگار نيز در سوره‏شعراء، سرايندگان مؤمنى را كه به يارى مظلومان همّت مى‏گمارند،ستوده است. امامان معصوم‏عليهم السلام به شعر به عنوان منبرى سيّار كه به‏سرعت در ميان مردم نفوذ پيدا مى‏كند، توجّه نشان مى‏دادند، همچنان كه‏طاغوتيان نيز به نوبه خود از شعر به عنوان ابزارى براى تبليغات دروغين‏وگمراه كننده خود بهره مى‏بردند.
امام زين العابدين‏عليه السلام نيز گاهى شعر مى‏سرود. مشهور ترين شعرى كه‏از آن‏حضرت نقل كرده‏اند ابيات جاويد زير است كه در آنها مى‏فرمايد:⁽⁶⁰⁾
نَحْنُ بَنُو الْمُصْطَفى‏ ذُو غُصَصٍ‏
يَجْرَعُها فِى الْأَنامِ كاظِمنا⁽⁶¹⁾
عَظِيمَةٌ فِى الْأَنامِ مِحْنَتُنا
أَوَّلُنا مُبْتَلى‏ وَآخِرُنا⁽⁶²⁾
يَفْرَحُ هذَا الْوَرى‏ بِعيدِهُمْ‏
وَنَحْنُ أَعْيادُنا مآتِمُنا⁽⁶³⁾
وَالنَّاسُ فِى الْأَمْنِ وَالسُّرُورِ ما
يَأْمَنُ طُولَ الزَّمانِ خائِفنا⁽⁶⁴⁾
وَما خُصِصْنا بِهِ مِنَ الشَّرَفِ الطَّا
ئِلِ بَيْنَ الْأَنامِ آفَتَنا⁽⁶⁵⁾
يَحْكُمُ فينا وَالْحُكْمُ فيهِ لَنا
جاحِدَنا حَقَّنا وَغاضِبَنا⁽⁶⁶⁾
ابن شهرآشوب نيز در مناقب، اين ابيات را به امام سجّادعليه السلام نسبت‏داده است:⁽⁶⁷⁾
لَكُمْ ما تَدَّعُونَ بِغَيْرِ حَقٍ‏
إِذا مَيِزَ الصَّحاحُ مِنَ الْمِراضِ⁽⁶⁸⁾
عَرَفْتُمْ حَقَّنا فَجَحَدْتُمُونا
كَما عَرَفَ السَّوادُ مِنَ الْبَياضِ⁽⁶⁹⁾
كِتابَ اللَّهِ شاهِدُنا عَلَيْكُمْ‏
وَقاضينا الْإِلهُ فَنِعْمَ قاضٍ⁽⁷⁰⁾
امّا تأييد آن‏حضرت از سوى شاعران مدافع حق را مى‏توان از خلال‏ماجرايى كه براى "فرزدق" رخ داده، دريافت. فرزدق اگر چه جزوشعراى دربار اموى بشمار مى‏آمد، امّا از نظر تاريخى او به بيت علوى‏گرايش دارد و زمانى كه فرصتى مى‏يابد، قريحه‏اش به جوش آمده قصيده‏شكوهمند و معروف خود را در مدح امام مى‏سرايد. چون هشام وحكومت‏اموى بروى خشم مى‏گيرند و او را زندانى مى‏كنند، امام فوراً براى اوانعامى مى‏فرستد چنان كه برخى از مورخان مى‏نويسند فرزدق از آن پس‏تا پايان عمر در سايه امامت راستين اسلام زندگى خود را سپرى كرد. امّاماجراى فرزدق و سرودن آن قصيده زيبا چنين است:
"سبكى" در كتاب طبقات الشافعيه به سند متصل از ابن عايشه عبداللَّه‏بن محمّد از پدرش نقل كرده است، كه گفت: هشام بن عبد الملك با وليدبه سفر حج رفت و به گردخانه كعبه طواف كرد. او هر چه كوشيد تا خودرا به "حجرالاسود" برساند نتوانست، از اين رو منبرى براى او نهادندووى بر آن نشست وبه مردم مى‏نگريست. اطراف اورا گروهى از شاميان‏احاطه كرده بودند.
در اين هنگام بود كه ناگهان امام على بن الحسين عليهما السلام كه زيبا روترين‏وخوشبوترين مردمان بود پديدار شد و گردخانه خدا طواف كرد و همين‏كه به نزديك حجرالاسود رسيد، مردم راه را براى امام باز كردند . مردى‏از شاميان پرسيد: اين كيست كه ابهتش چنين مردم را مرعوب مى‏كند؟!
هشام از بيم آنكه مبادا شاميان به وى تمايل يابند، پاسخ داد: او رانمى‏شناسم. فرزدق كه در آن ميان حاضر بود، گفت: امّا من او رامى‏شناسم. مرد شامى پرسيد: ابو فراس او كيست؟ آنگاه فرزدق قصيده‏خود را در معرفى امام سجّادعليه السلام به آن مرد سرود، "سبط ابن جوزى"و"سبكى" اين قصيده را با اندكى تفاوت اين چنين نقل كرده‏اند:
هذَا الَّذى تَعْرِفُ الْبَطْحاءُ وَطْأَتَهُ‏
وَالْبَيْتُ يَعْرِفُهُ وَالْحِلُّ وَالْحَرَمُ⁽⁷¹⁾
هذَا ابْنُ خَيْرِ عِبادِ اللَّهِ كُلِّهِمُ‏
هذَا التَّقِىُّ النَّقِىُّ الطَّاهِرُ الْعَلَمُ⁽⁷²⁾
يَكادُ يُمْسِكُهُ عِرْفانُ راحَتِهِ‏
رُكْنُ الْحَطيمِ إِذا ما جاءَ يَسْتَلِمُ⁽⁷³⁾
إِذا رَأَتْهُ قُرَيشٌ قالَ قائِلُها
إِلى‏ مَكارِمِ هذا يَنْتَهِى الْكَرَمُ⁽⁷⁴⁾
إِنْ عُدَّ أَهْلُ التُّقى‏ كانُوا أَئِمَّتَهُمْ‏
أَوْ قيلَ مَنْ‏خَيْرُ أَهْلِ‏الْأَرْضِ قيلَ هُمُ⁽⁷⁵⁾
هذَا ابْنُ فاطِمَةَ إِنْ كُنْتَ جاهِلَهُ‏
بِجَدِّهِ أَنْبِياءُ اللَّهِ قَدْ خُتِمُوا⁽⁷⁶⁾
وَلَيْسَ قَوْلُكَ مَنْ هذا بِضائِرِهِ‏
الْعَرَبُ تَعْرِفُ مَنْ أَنْكَرْتَ وَالْعَجَمُ⁽⁷⁷⁾
* * *
بُغْضى حَياءً وَيُغْضى‏ مِنْ مَهابَتِهِ‏
فَما يُكَلَّمُ إِلّا حينَ يَبْتَسِمُ⁽⁷⁸⁾
يُنْمى‏ إِلى‏ ذُرْوَةِ الْعِزِّ الَّتى قَصُرَتْ‏
عَنْها الْأَكُفُّ وَعَنْ إِدْراكَها الْقَدَمُ⁽⁷⁹⁾
مِنْ جِدَّهِ دانَ فَضْلُ الْأَنْبِياءِ لَهُ‏
وَفَضْلَ اُمَّتِهِ دانَتْ لَهُ الْاُمَمُ⁽⁸⁰⁾
يَنْشَقُّ نُورُ الْهُدى‏ مِنْ صُبْحِ غُرَّتِهِ‏
كَالشَّمْسِ يَنْجابُ عَنْ‏إِشْراقِهَا الظُلَمُ⁽⁸¹⁾
مَشْتَقَّةٌ مِنْ رَسُولِ اللَّهِ نَبْعَتُهُ‏
طابَتْ عَناصِرُهُ وَالْخِيَمُ وَالشِّيَمُ⁽⁸²⁾
اللَّهُ شَرَّفَهُ قَدْراً وَفَضَّلَهُ‏
جَرى‏ بِذاكَ لَهُ فى لَوْحِهِ الْقَلَمُ⁽⁸³⁾
كِلْتا يَدَيْهِ غَياثٌ عَمَّ نَفْعُهُما
يَسْتَوْكِفانِ وَلا يَعْرُوهُما الْعَدَمُ⁽⁸⁴⁾
سَهْلُ الْخَليقَةِ لا تَخْشى‏ بَوادِرُهُ‏
يَزينُهُ اِثْنانِ حُسْنُ الْخُلْقِ وَالْكَرَمُ⁽⁸⁵⁾
حَمَّالُ أَثْقالِ أَقْوامٍ إِذا فُدِحُوا
رَحِبَ الْفَناءِ أَرْيَبَ حينَ يَعْتَزِمُ⁽⁸⁶⁾
ما قالَ "لا" قَطُّ إِلّا فى تَشَهُّدِهِ‏
لَوْلَا التَّشَهُّدُ كانَتْ لائُهُ نَعَمُ⁽⁸⁷⁾
عَمَّ الْبَرِيَّةِ بِالْإِحْسانِ فَانْقَشَعَتْ‏
عَنْهَا الْغَيابَةُ لا هَلْقٍ وَلا كَهِمُ⁽⁸⁸⁾
مِنْ مَعْشَرٍ حُبُّهُمْ دينٌ وَبُغْضُهُمُ‏
كُفْرٌ وَقُرْبُهُمْ مُنْجىٍ وَمُعْتَصَمٌ⁽⁸⁹⁾
لا يَسْتَطيعُ جَوادٌ بُعْدَ غايَتِهِمْ‏
وَلا يُدانيهِمْ قَوْمٌ وَإِنْ كَرُمُوا⁽⁹⁰⁾
هُمُ الْغُيُوثُ إِذا ما أَزِمَّةٌ أَزِمَتْ‏
وَالْاُسْدُ اُسْدُ الشَّرى‏ وَالْرأْىُ مَحْتَدِمٌ⁽⁹¹⁾
لا يَنْقُصُ الْعُسْرُ بَسْطاً مِنْ أَكُفِّهِمُ‏
سِيَّانَ ذلِكَ إِنْ أَثِرُوا وَإِنْ عَدِمُوا⁽⁹²⁾
يَسْتَدْفَعُ السُّوءَ وَالْبَلْوى‏ بِحُبِّهِمْ‏
وَيَسْتَرِب بِهِ الْاِحسانُ وَالنِّعَمُ⁽⁹³⁾
مُقَدَّمٌ بَعْدَ ذِكْرِ اللَّهِ ذِكْرُهُمُ‏
فى كُلِّ بُدْءٍ وَمَخْتُومٌ بِهِ الْكَلِمُ⁽⁹⁴⁾
يَأْبى‏ لَهُمْ أَنْ يَحِلَّ الذَّمُّ ساحَتَهُمْ‏
خُلْقٌ كَريمٌ وَأَيْدٍ بِالنَّدى‏ هَضِمٌ⁽⁹⁵⁾
أَىُّ الْخَلائِقَ لَيْسَتْ فى رِقابِهِمْ‏
لا وَلِية هذا أَوَّلَهُ نَعَمُ⁽⁹⁶⁾
مَنْ يَعْرِفِ اللَّهَ يَعْرِفُ أَوَّلِيَّةَ ذا
الدّينُ مِنْ بَيْتِ هذا نالَهُ الْاُمَمُ⁽⁹⁷⁾
* * *
اين على بن الحسين بن على ابى‏طالب‏عليهم السلام است. هشام خشمگين شدودستور داد فرزدق را در محلى به نام عسفان، بين مكّه و مدينه، زندانى‏كنند. امام سجاد هزار دينار براى او فرستاد. امّا فرزدق آن را نپذيرفت‏وگفت:
آنچه گفتم از روى خشم به خاطر خدا و رسولش بود، از اين رو بابت‏آن پاداش نمى‏ستانم. امام على بن الحسين به وى پاسخ داد: چنانچه ما اهل‏بيت چيزى ببخشيم، دوباره به ما باز نمى‏گردد. آنگاه فرزدق بخشش امام‏را پذيرفت و هشام را نكوهش كرد و گفت:
أَيَحْبِسُنى بَيْنَ الْمَدينَةِ وَالَّتى‏
إِلَيْها قُلُوبُ النَّاسِ يَهوى منيبها⁽⁹⁸⁾
يَقْلِبُ رَأْساً لَمْ يَكُنْ رَأْسَ سَيِّدٍ
وَعَيْناً لَهُ حَوْلادءُ بَادٍ عُيُوبَها⁽⁹⁹⁾
هشام از اين ابيات آگاهى يافت و فرزدق را آزاد ساخت امّا حقوقش راكه سالانه هزار دينار بود، از ديوان قطع كرد. فرزدق از اين امر نزد امام‏سجّاد شكايت برد و آن‏حضرت به وى چهل هزار دينار بخشيد و به وى‏فرمود: اگر به بيش از اين احتياج مى‏داشتى حتماً به تو مى‏بخشيدم.
فرزدق چهل سال زندگى كرد و سپس بدرود حيات گفت. خدايش‏رحمت كند!

رساله حقوق‏