اعْلَمْ رَحِمَكَ اللّهُ أَنّ لِلّهِ عَلَيْكَ حُقُوقاً
مُحِيطَةً بِكَ فِي كُلّ حَرَكَةٍ تَحَرّكْتَهَا أَوْ سَكَنَةٍ
سَكَنْتَهَا أَوْ مَنْزِلَةٍ نَزَلْتَهَا أَوْ جَارِحَةٍ
قَلَبْتَهَا وَ آلَةٍ تَصَرّفْتَ بِهَا بَعْضُهَا أَكْبَرُ
مِنْ بَعْضٍ وَ أَكْبَرُ حُقُوقِ اللّهِ عَلَيْكَ مَا
أَوْجَبَهُ لِنَفْسِهِ تَبَارَكَ وَ تَعَالَى مِنْ حَقّهِ
الّذِي هُوَ أَصْلُ الْحُقُوقِ وَ مِنْهُ تَفَرّعَ ثُمّ
أَوْجَبَهُ عَلَيْكَ لِنَفْسِكَ مِنْ قَرْنِكَ إِلَى قَدَمِكَ
عَلَى اخْتِلَافِ جَوَارِحِكَ فَجَعَلَ لِبَصَرِكَ عَلَيْكَ
حَقّاً وَ لِسَمْعِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِلِسَانِكَ عَلَيْكَ
حَقّاً وَ لِيَدِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِرِجْلِكَ عَلَيْكَ
حَقّاً وَ لِبَطْنِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِفَرْجِكَ عَلَيْكَ
حَقّاً فَهَذِهِ الْجَوَارِحُ السّبْعُ الّتِي بِهَا تَكُونُ
الْأَفْعَالُ ثُمّ جَعَلَ عَزّ وَ جَلّ لِأَفْعَالِكَ عَلَيْكَ
حُقُوقاً فَجَعَلَ لِصَلَاتِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِصَوْمِكَ
عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِصَدَقَتِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ
لِهَدْيِكَ عَلَيْكَ حَقّاً وَ لِأَفْعَالِكَ عَلَيْكَ حَقّاً
ثُمّ تَخْرُجُ الْحُقُوقُ مِنْكَ إِلَى غَيْرِكَ مِنْ ذَوِي
الْحُقُوقِ الْوَاجِبَةِ عَلَيْكَ وَ أَوْجَبُهَا عَلَيْكَ
حُقُوقُ أَئِمّتِكَ ثُمّ حُقُوقُ رَعِيّتِكَ ثُمّ حُقُوقُ
رَحِمِكَ فَهَذِهِ حُقُوقٌ يَتَشَعّبُ مِنْهَا حُقُوقٌ
فَحُقُوقُ أَئِمّتِكَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقّ
سَائِسِكَ بِالسّلْطَانِ ثُمّ سَائِسِكَ بِالْعِلْمِ ثُمّ حَقّ
سَائِسِكَ بِالْمِلْكِ وَ كُلّ سَائِسٍ إِمَامٌ وَ حُقُوقُ
رَعِيّتِكَ ثَلَاثَةٌ أَوْجَبُهَا عَلَيْكَ حَقّ رَعِيّتِكَ
بِالسّلْطَانِ ثُمّ حَقّ رَعِيّتِكَ بِالْعِلْمِ فَإِنّ
الْجَاهِلَ رَعِيّةُ الْعَالِمِ وَ حَقّ رَعِيّتِكَ
بِالْمِلْكِ مِنَ الْأَزْوَاجِ وَ مَا مَلَكْتَ مِنَ
الْأَيْمَانِ وَ حُقُوقُ رَحِمِكَ كَثِيرَةٌ مُتّصِلَةٌ
بِقَدْرِ اتّصَالِ الرّحِمِ فِي الْقَرَابَةِ فَأَوْجَبُهَا
عَلَيْكَ حَقّ أُمّكَ ثُمّ حَقّ أَبِيكَ ثُمّ حَقّ وُلْدِكَ
ثُمّ حَقّ أَخِيكَ ثُمّ الْأَقْرَبُ فَالْأَقْرَبُ وَ
الْأَوّلُ فَالْأَوّلُ ثُمّ حَقّ مَوْلَاكَ الْمُنْعِمِ
عَلَيْكَ ثُمّ حَقّ مَوْلَاكَ الْجَارِيَةِ نِعْمَتُكَ
عَلَيْهِ ثُمّ حَقّ ذِي الْمَعْرُوفِ لَدَيْكَ ثُمّ حَقّ
مُؤَذّنِكَ بِالصّلَاةِ ثُمّ حَقّ إِمَامِكَ فِي صَلَاتِكَ
ثُمّ حَقّ جَلِيسِكَ ثُمّ حَقّ جَارِكَ ثُمّ حَقّ صَاحِبِكَ
ثُمّ حَقّ شَرِيكِكَ ثُمّ حَقّ مَالِكَ ثُمّ حَقّ غَرِيمِكَ
الّذِي تُطَالِبُهُ ثُمّ حَقّ غَرِيمِكَ الّذِي يُطَالِبُكَ
ثُمّ حَقّ خَلِيطِكَ ثُمّ حَقّ خَصْمِكَ الْمُدّعِي عَلَيْكَ
ثُمّ حَقّ خَصْمِكَ الّذِي تَدّعِي عَلَيْهِ ثُمّ حَقّ
مُسْتَشِيرِكَ ثُمّ حَقّ الْمُشِيرِ عَلَيْكَ ثُمّ حَقّ
مُسْتَنْصِحِكَ ثُمّ حَقّ النّاصِحِ لَكَ ثُمّ حَقّ مَنْ هُوَ
أَكْبَرُ مِنْكَ ثُمّ حَقّ مَنْ هُوَ أَصْغَرُ مِنْكَ ثُمّ
حَقّ سَائِلِكَ ثُمّ حَقّ مَنْ سَأَلْتَهُ ثُمّ حَقّ مَنْ
جَرَى لَكَ عَلَى يَدَيْهِ مَسَاءَةٌ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ
أَوْ مَسَرّةٌ بِذَلِكَ بِقَوْلٍ أَوْ فِعْلٍ عَنْ تَعَمّدٍ
مِنْهُ أَوْ غَيْرِ تَعَمّدٍ مِنْهُ ثُمّ حَقّ أَهْلِ مِلّتِكَ
عَامّةً ثُمّ حَقّ أَهْلِ الذّمّةِ ثُمّ الْحُقُوقُ
الْجَارِيَةُ بِقَدْرِ عِلَلِ الْأَحْوَالِ وَ تَصَرّفِ
الْأَسْبَابِ فَطُوبَى لِمَنْ أَعَانَهُ اللّهُ عَلَى قَضَاءِ
مَا أَوْجَبَ عَلَيْهِ مِنْ حُقُوقِهِ وَ وَفّقَهُ وَ سَدّدَهُ
.
|
بدان، خدايت رحمت كناد، كه خدا را بر تو حقوقى است كه در هر
حركتى كه صورت دهى و هر سكونى كه بر آن بمانى و به هر جايى در
آيى و هر اندامى را بجنبانى و هر وسيلهاى را به كار گيرى تو
را فرا گرفته است و پارهاى از آن حقوق مهمتر و بزرگتر از
پارهاى ديگر است. بزرگترين حقوق كه خداوند تبارك و تعالى براى
خويش بر تو واجب كرده «حق الله» است كه ريشه تمام حقوق است و
ديگر حقوق بجمله از آن منشعب شده است. آن گاه حقوق تو را، از
سر تا پايت، به تفاوت اندامهايت بر خود واجب ساخته است. پس
براى چشمت بر تو حقى قرار داده و گوش را بر تو حقى نهاده و
براى زبانت حقى و براى پايت بر تو حقى است و براى شكمت بر تو
حقى و براى عورتت نيز بر تو حقى (تعيين فرموده است). اين هفت
اندام توست كه با آنها كار مىكنى. آن گاه (خداوند) عز و جل
براى اعمالت نيز بر تو حقوقى مقرر داشته، پس براى نمازت بر تو
حقى قرار داده و براى روزهات بر تو حقى و براى زكاتت بر تو
حقى و براى قربانىات بر تو حقى و براى همه اعمال (عبادى
ديگر)ت بر تو حقى معين كرده است. سپس دامنه حقوق از تو به
ديگران، (يعنى) صاحبان حقوق واجب بر تو گسترده شود، و واجبترين
آنها بر تو حقوق پيشوايان توست و سپس حقوق رعيت تو و سپس حقوق
خويشانت، اين است حقوقى كه ديگر حقوق از آنها سرچشمه گيرد.
حقوق پيشوايانت سه گونه است: واجبترين آنها بر تو حق كسى است
كه تو را به سلطه (و توانمندى شرعى) اداره مىكند. سپس آنكه به
دانش آموختن تو را مىپرورد و سپس آنكه به مالكيت تو را اداره
مىكند. و هر مدير و سرپرستى امام (و پيشوا) است. و حقوق رعيت
تو (كه به نوعى زير سرپرستى تو هستند) سه گونه است: واجبترين
آنها حق كسى است كه تو به سلطه و فرمانروايى بر او سرپرستى
دارى، سپس حق كسى است كه به دانش آموختن بر او سرپرستى دارى؛
چه نادان، رعيت (و زير سرپرستى) داناست، و سپس حق زيردستت كه
به زناشويى و يا از طريق بردگى در اختيار توست و بر او سرپرستى
دارى. و حقوق خويشانت بسيار است و مربوط به اندازه نزديكى
پيوند خويشاوندى است. واجبترين آنها حق مادر توست، سپس حق پدرت
و آن گاه حق فرزندت و سپس حق برادرت و پس از آن به ترتيب حق هر
كه نزديك و نزديكتر است كه نزديكتر را اولويت باشد، سپس حق
آزاد كننده، ولى نعمت توست و آن گاه حق آزاد شده توست كه ولى
نعمت اويى، سپس حق كسى كه به تو نيكى كرده باشد، و سپس حق
اذانگوى نمازت و بعد حق پيشنمازت، آنگاه حق همنشينت، و بعد حق
همسايهات، آنگاه حق شريكت، سپس حق دارايىات، و بعد حق
بدهكارت كه از او مطالبه مىكنى و آنگاه حق طلبكارت كه از تو
مطالبه كند، سپس حق نديمت، سپس حق طرفت كه بر تو ادعايى دارد،
آن گاه حق طرفت كه تو بر او ادعايى دارى، سپس حق مشورت كننده
با تو و آن گاه حق كسى كه تو با او مشورت مىكنى، سپس حق
اندرزخواه از تو، سپس حق اندرزگويت، سپس حق آن كس كه از تو
بزرگسالتر است، آن گاه حق آن كس كه از تو خردسالتر است، سپس حق
سائل (كه) از تو (مالى درخواست كند)، سپس حق كسى كه تو از او
(مالى) درخواست كنى، سپس حق كسى كه از دست او بر تو بدى رفته
است؛ به گفتار يا كردار، يا اظهار شادمانى او بر آن بدى؛ به
گفتار يا كردار، آگاهانه يا ناآگاه، سپس حق تمام همكيشانت، آن
گاه حق كافران ذمى (كه در پناه اسلام آمدهاند)، سپس حقوقى كه
بر حسب علل اوضاع و احوال و تغيير موجبات پديد آيد. پس خوشا بر
كسى كه خدايش بر اداى حقوقى كه بر او واجب ساخته يارى كند و
توفيقش دهد و استوارش دارد.
|
|
1. فَأَمّا حَقّ اللّهِ الْأَكْبَرُ فَإِنّكَ تَعْبُدُهُ لَا
تُشْرِكُ بِهِ شَيْئاً فَإِذَا فَعَلْتَ ذَلِكَ بِإِخْلَاصٍ
جَعَلَ لَكَ عَلَى نَفْسِهِ أَنْ يَكْفِيَكَ أَمْرَ الدّنْيَا
وَ الآْخِرَةِ وَ يَحْفَظَ لَكَ مَا تُحِبّ مِنْهَا . |
1. اما بزرگترين حق خدا اين است كه او را بپرستى و چيزى را با
او شريك ندانى كه چون با پاكدلى چنين كردى خدا بر عهده گرفته
است كه كار دنيا و آخرتت را خود كفايت كند و آنچه از آن (دو؛
دنيا و آخرت) بخواهى برايت نگه دارد. (و تامين كند). |
|
2. وَ أَمّا حَقّ نَفْسِكَ عَلَيْكَ فَأَنْ تَسْتَوْفِيَهَا
فِي طَاعَةِ اللّهِ فَتُؤَدّيَ إِلَى لِسَانِكَ حَقّهُ وَ
إِلَى سَمْعِكَ حَقّهُ وَ إِلَى بَصَرِكَ حَقّهُ وَ إِلَى
يَدِكَ حَقّهَا وَ إِلَى رِجْلِكَ حَقّهَا وَ إِلَى بَطْنِكَ
حَقّهُ وَ إِلَى فَرْجِكَ حَقّهُ وَ تَسْتَعِينَ بِاللّهِ
عَلَى ذَلِكَ
|
2. و اما حق نفس خودت بر تو اين است كه او را به تمامى به
فرمانبردارى خدا گمارى و به زبانت، حقش را بپردازى و به گوش
خود، حقش را (بدهى) و به چشمت، حقش را (بسيارى) و به دستت، حقش
را (واگذارى) و به پايت، حقش را (بدهى) و به شكمت، حقش را
(برسانى) و به عورتت، حقش را بپردازى و بر اين (اداى حق) از
خدا يارى جويى. |
|
3. وَ أَمّا حَقّ اللّسَانِ فَإِكْرَامُهُ عَنِ الْخَنَا وَ
تَعْوِيدُهُ عَلَى الْخَيْرِ وَ حَمْلُهُ عَلَى الْأَدَبِ- وَ
إِجْمَامُهُ إِلّا لِمَوْضِعِ الْحَاجَةِ وَ الْمَنْفَعَةِ
لِلدّينِ وَ الدّنْيَا وَ إِعْفَاؤُهُ عَنِ الْفُضُولِ
الشّنِعَةِ الْقَلِيلَةِ الْفَائِدَةِ الّتِي لَا يُؤْمَنُ
ضَرَرُهَا مَعَ قِلّةِ عَائِدَتِهَا وَ يُعَدّ شَاهِدَ
الْعَقْلِ وَ الدّلِيلَ عَلَيْهِ وَ تَزَيّنُ الْعَاقِلِ
بِعَقْلِهِ حُسْنُ سِيرَتِهِ فِي لِسَانِهِ وَ لا قُوّةَ إِلّا
بِاللّهِ الْعَلِيّ الْعَظِيمِ .
|
3. و اما حق زبان اين است كه آن را از دشنامگويى گرامىتر دارى
و به نكو گفتارى عادتش دهى و بر ادب وادارش كنى و در كامش
نگهدارى مگر به جاى نياز و سودبخشى براى دين و دنيا، و آن را
از زياده گويى مبتذل كم فايده كه با كم سوديش از زيانش نيز
ايمنى نيست، باز دارى، (زبان) گواه خرد و دليل بر آن است و
آراستگى خردمند به خرد خوشرفتارى او در حق زبان خود(1)
باشد. و لا قوه الا بالله العلى العظيم (هيچ نيرويى جز به
خداوند والاى بزرگ نيست.)
|
|
4. وَ أَمّا حَقّ السّمْعِ فَتَنْزِيهُهُ عَنْ أَنْ تَجْعَلَهُ
طَرِيقاً إِلَى قَلْبِكَ إِلّا لِفُوّهَةٍ كَرِيمَةٍ تُحْدِثُ
فِي قَلْبِكَ خَيْراً أَوْ تَكْسِبُ خُلُقاً كَرِيماً فَإِنّهُ
بَابُ الْكَلَامِ إِلَى الْقَلْبِ يُؤَدّي إِلَيْهِ ضُرُوبُ
الْمَعَانِي عَلَى مَا فِيهَا مِنْ خَيْرٍ أَوْ شَرٍّ وَ لا
قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ .
|
4. و اما حق گوش اين است كه از هر چيز چنان پاكش دارى كه آن را
راهى به دل خود سازى (و آن را نگشايى) مگر براى (شنيدن) سخن
خوبى كه در دلت خيرى پديد آورد يا اخلاق والايى بدان كسب كنى،
زيرا گوش دروازه سخن به سوى دل است كه معانى گوناگونى را كه
متضمن خير يا شر است به آن مىرساند. و لا قوه الا بالله. (و
نيرويى جز به خدا نيست.) |
|
5. وَ أَمّا حَقّ بَصَرِكَ فَغَضّهُ عَمّا لَا يَحِلّ لَكَ وَ
تَرْكُ ابْتِذَالِهِ إِلّا لِمَوْضِعِ عِبْرَةٍ تَسْتَقْبِلُ
بِهَا بَصَراً أَوْ تَسْتَفِيدُ بِهَا عِلْماً فَإِنّ
الْبَصَرَ بَابُ الِاعْتِبَارِ . |
5. و اما حق چشمت اين است كه آن را از آنچه بر تو حلال نيست
فرو بندى و مبتذلش نسازى (و به كارش نبرى) مگر براى جاى عبرت
آموزى كه ديدهات را بدان بينا كنى يا به وسيله آن از دانشى
بهرهمند شوى؛ زيرا چشم دروازه عبرت آموزى است.
|
|
6. وَ أَمّا حَقّ رِجْلَيْكَ فَأَنْ لَا تَمْشِيَ بِهِمَا
إِلَى مَا لَا يَحِلّ لَكَ وَ لَا تَجْعَلَهُمَا مَطِيّتَكَ
فِي الطّرِيقِ الْمُسْتَخِفّةِ بِأَهْلِهَا فِيهَا فَإِنّهَا
حَامِلَتُكَ وَ سَالِكَةٌ بِكَ مَسْلَكَ الدّينِ وَ السّبْقِ
لَكَ وَ لا قُوّةَ إِلّا بِاللّهِ .
|
6. و اما حق دو پايت اين است كه با آنها جز به سوى آنچه بر تو
حلال است نروى و آنها را مركب خود در گامسپارى به راهى كه
خواركننده رهسپار خويش است نسازى، زيرا پا باركش (پيكر) توست و
تو را در راه دين مىبرد و پيش مىاندازد. و لا قوه الا بالله.
(و نيرويى جز به خداوند نيست.)
|
|
7. وَ أَمّا حَقّ يَدِكَ فَأَنْ لَا تَبْسُطَهَا إِلَى مَا لَا
يَحِلّ لَكَ فَتَنَالَ بِمَا تَبْسُطُهَا إِلَيْهِ مِنَ اللّهِ
الْعُقُوبَةَ فِي الْأَجَلِ وَ مِنَ النّاسِ بِلِسَانِ
اللّائِمَةِ فِي الْعَاجِلِ وَ لَا تَقْبِضَهَا مِمّا
افْتَرَضَ اللّهُ عَلَيْهَا وَ لَكِنْ تُوَقّرَهَا بِقَبْضِهَا
عَنْ كَثِيرٍ مِمّا يَحِلّ لَهَا وَ بَسْطِهَا إِلَى كَثِيرٍ
مِمّا لَيْسَ عَلَيْهَا فَإِذَا هِيَ قَدْ عُقِلَتْ وَ
شُرّفَتْ فِي الْعَاجِلِ وَجَبَ لَهَا حُسْنُ الثّوَابِ فِي
الآْجِلِ- .
|
7. و اما حق دستت اين است كه آن را بر چيزى كه بر تو حلال نيست
دراز نكنى تا به سبب دست درازى بر حرام، در آخرت، دچار مجازات
خدا شوى و در اين جهان نيز به سرزنش مردم گرفتار آيى، و آن را
از چيزهايى كه خداوند بر آن واجب كرده فرو نبندى ولى آن را با
فرو بستن از بسيارى چيزها كه (حتى) برايش مباح است و گشاده
داشتن آن در بسيارى از مواردى كه بر آن واجب نيست (ولى مستحب
است)، شكوهى در افزاى، و چون دست تو در اين جهان بر (حرام)
بسته ماند و (به حلال و مستحب) شرف افزود (و كريم و بخشنده شد)
پاداش نيك در سراى باقى بر آن واجب آيد.
|
|
8. وَ أَمّا حَقّ بَطْنِكَ فَأَنْ لَا تَجْعَلَهُ وِعَاءً
لِقَلِيلٍ مِنَ الْحَرَامِ وَ لَا لِكَثِيرٍ وَ أَنْ
تَقْتَصِدَ لَهُ فِي الْحَلَالِ وَ لَا تُخْرِجَهُ مِنْ حَدّ
التّقْوِيَةِ إِلَى حَدّ التّهْوِينِ وَ ذَهَابِ الْمُرُوّةِ
وَ ضَبْطُهُ إِذَا هَمّ بِالْجُوعِ وَ الظّمَإِ فَإِنّ
الشّبَعَ الْمُنْتَهِيَ بِصَاحِبِهِ إِلَى التّخَمِ مَكْسَلَةٌ
وَ مَثْبَطَةٌ وَ مَقْطَعَةٌ عَنْ كُلّ بِرٍّ وَ كَرَمٍ وَ
إِنّ الرّيّ الْمُنْتَهِيَ بِصَاحِبِهِ إِلَى السّكْرِ
مَسْخَفَةٌ وَ مَجْهَلَةٌ وَ مَذْهَبَةٌ لِلْمُرُوّةِ .
|
8. و اما حق شكمت اين است كه آن را ظرف كم و بيش از حرام نسازى
و از حلال هم به اندازهاش دهى و از حد نيروبخشى به مرز
شكمخوراگى(2)
و فقدان مردانگىاش نكشانى و هر گاه گرفتار گرسنگى و تشنگى شد
آن را نگهدارى؛ زيرا پرخورى پرخواره را به تخامه شدن كشاند كه
تنبلى افزا و مايه باز ماندن و دور شدن از هر كار خير و
كريمانه است، و نوشيدنى كه نوشنده را به مستى رساند مايه خوارى
و نادانسازى و از بين برنده مردانگى است.
|
|
9. وَ أَمّا حَقّ فَرْجِكَ فَحِفْظُهُ مِمّا لَا يَحِلّ لَكَ
وَ الِاسْتِعَانَةُ عَلَيْهِ بِغَضّ الْبَصَرِ فَإِنّهُ مِنْ
أَعْوَنِ الْأَعْوَانِ وَ كَثْرَةِ ذِكْرِ الْمَوْتِ وَ
التّهَدّدِ لِنَفْسِكَ بِاللّهِ وَ التّخْوِيفِ لَهَا بِهِ وَ
بِاللّهِ الْعِصْمَةُ وَ التّأْيِيدُ وَ لَا حَوْلَ وَ لَا
قُوّةَ إِلّا بِه
|
9. و اما حق عورتت، نگهدارى آن است از آنچه بر تو حلال نيست و
كمك و تقويت آن نگهداشت، با چشم پوشى (از نامحرم)؛ زيرا (چشم
فرو بستن) مددكارترين ياوران (در جلوگيرى از شهوت) است، و (با)
بسيار ياد كردن از مرگ و تهديد نمودن خود از (عذاب) خداوند و
ترساندن نفس از اوست، كه عصمت و پاكدامنى و تاييد از خداست. و
لا حول و لا قوه الا بالله. (هيچ جنبش و نيرويى نيست مگر به
خدا.)
|
