و بـه بـيـان ديـگـر، شـك نـيـسـت كه موجودات در قبول وجود مختلف مى باشند: بعضى از مـوجـودات اسـت كـه قـبـول وجـود مـى كـنـند ابتدئا و استقلالا، چون جواهر مثلا، و بعضى از مـوجـودات اسـت كـه قـبـول وجود نكنند مگر پس از موجوديت شى ء ديگر و به تبعيت موجود آخـر، مـثـل اعـراض و اشياى ضعيف الوجود، مثلا تكلم زيد بخواهد موجود شود، از امورى است كـه قـبـول وجود نمى تواند بكند مگر به تبع ، و اعراض و اوصاف بدون وجود جواهر و موصوفات آبى از وجودند و امكان تحقق ندارند، و اين از نقص ذاتى و نقصان وجودى خود ايـن مـوجـودات اسـت ، نه نقصان در فاعليت و موجوديت حق تعالى شاءنه . پس ، معلوم شد كه جبر و نفى وسايط وجوديه در سلسله موجودات امكان ندارد.
و از بـراهـيـن قـويـه در ايـن بـاب آن اسـت كـه چـنـانـچـه مـاهـيـت بـه حـسـب نـفـس مـنعزل از تاءثير و تاءثر (هستند) و جعل بالذات به آنها متعلق نيست ، همچنان حقيقت وجود بـذاتـه مـنـشاء تاءثير است كه نفى تاءثير از آن مطلقا مستلزم انقلاب ذاتى است . پس ، ايـجـاد مـراتـب وجـود بى آثار و منفى الاثر مطلقا ممكن نيست و موجب نفى شى ء از ذات خود است .
بـالجـمـله مـعـلوم شـد كـه تـفـويـض و جـبـر هـر دو در مـشرب برهان تام و ضوابط عقليه بـاطـل و مـمـتـنـع اسـت ، و مـسـلك امـر بـيـن الامـريـن در طـريـقـه اهـل مـعـرفـت و حـكـمـت عـاليـه ثـابت است ، منتها در معناى آن بين علما، رضوان الله عليهم ، اخـتـلاف عـظـيـم اسـت . و آنچه در بين تمام مذاهب اتقن و اسلم از مناقشات و مطابقتر است با مـسـلك تـوحـيـد مشرب عرفاى شامخين و اصحاب قلوب است ، ولى (اين ) مسلك در هر يك از معارف الهيه از قبيل سهل ممتنع است كه حل آن با طريقه بحث و برهان ممكن نيست ، و بدون تقواى تام قلبى و توفيق الهى دست آمال از ادراك آن عاجز است . از اين جهت آن را به اهلش كه اولياى حق هستند بايد واگذاريم و ما به طريقه اصحاب بحث وارد اين وادى شويم . و آن آن است كه تفويض را كه عبارت از استقلال موجودات است در تاءثير، و جبر را كه نفى تـاءثـيـر است ، براءسه نفى كنيم و منزله اى بين المنزلتين ، كه اثبات تاءثير و نفى اسـتـقـلال اسـت ، قـائل شـويـم و گـويـيـم مـنـزله ايـجـاد مـثـل وجـود (و) اوصـاف وجـود اسـت : چـنـانـچـه مـوجـودات مـوجـودنـد و مـسـتـقـل در وجـود نـيـسـتـنـد و اوصـاف بـراى آنـهـا ثـابـت اسـت و مـسـتـقـل در آن نـيـسـتـنـد، آثـار و افـعـال بـراى آنـها ثابت و از آنها صادر است ولى (غير) مـسـتـقـل در وجودند، و فواعل و موجداتى غير مستقل در فاعليت و ايجادند. و بايد دانست ـ كه با تاءمل در مطالبى كه در فصل سابق اشاره به آن شد معلوم شود ـ كه با آنكه خيرات و شرور هر دو، هم به حق و هم به خلق نسبت داده شود، و هر دو نسبت صحيح است ، و از همين جهت فرموده در اين حديث كه خيرات و شرور را من اجرا فرمودم به دست بندگان ، مع ذلك خـيـرات مـنـتسب به حق تعالى است بالذات ، و به عباد و موجودات منتسب است بالعرض . و شـرور بـه عكس آن ، به موجودات ديگر منسوب بالذات است ، و به حق تعالى بالعرض مـنـسوب است . و به اين معنا اشاره فرموده در حديث قدسى كه مى فرمايد: اى پسر آدم مـن اولى بـه حـسـنـات تـو هـسـتـم از تـو، و تـو اولى بـه سـيـئات خـود هـسـتـى از مـن .⁽¹²⁷⁸⁾ و اشـاره بـه آن در سـابـق نـمـوديـم و اكنون از ذكر آن صرف نظر مى نماييم . و الحمدلله اءولا و آخرا.
الحديث الموفى للاربعين
حديث چهلم
بـالسـنـد المتصل الى الشيخ الاقدم و الركن الاعظم ، محمد بن يعقوب الكلينى . رضى الله عـنـه ، عـن مـحـمـد بـن يـحـيـى ، عـن اءحمد بن محمد، عن الحسين بن سعيد، عن النضر بن سـويـد، عـن عاصم بن حميد قال قال : سئل على بين الحسين ، عليهما السلام ، عن التوحيد. فـقـال : ان الله عـزوجـل عـلم اءنـه سـيـكـون فـى آخـر الزمـان اءقـوام مـتـعـمـقـون ، فـاءنـزل الله تـعـالى : قـل هـو الله اءحـد. والايات من سورة الحديد الى قوله : و هو عليم بذات الصدور. فمن رام وراء ذلك فقد هلك .⁽¹²⁷⁹⁾
ترجمه :
عـاصـم گـويـد گـفـت : سـؤ ال شـد (از) عـلى بـن الحـسين ، عليهما السلام ، از توحيد. فرمود: "همانا خداى عزوجل مى دانست كه در آخر الزمان مى باشند اقوامى دقيق النظر، پس فـرو فـرسـتـاد خـداى تـعـالى : قـل هـو الله اءحـد. و آيـات از اول سـوره حـديد را تا قول او: و هو عليم بذات الصدور. پس كسى كه طلب كند غير آن را بتحقيق هلاك شود"
شـرح حـضـرت صـدرالمـتـاءلهـيـن ، قـدس سـره ، فـرمـايـد: عـاصـم بـن حـمـيـد زمـانش متصل به زمان حضرت سجاد نبوده ، پس حديث مرفوع است . ـ انتهى .⁽¹²⁸⁰⁾
تكرير لفظ قال شايد به واسطه تقطيع حديث باشد. و شايد از اشتباه نساخ اسـت . و يـا آنـكـه فـاعـل مـذكـور بـوده و از قـلم افـتـاده . و يـا آنـكـه فـاعـل مـحـذوف اسـت ، بـنـابـر جـواز حـذف . و يـا آنـكـه فـاعـل اول ضـمـيـر راجـع بـه نـضـر بـن سـويـد اسـت . و ايـن احتمال بسيار بعيد است .
قـوله : التـوحـيـد تـوحـيـد تـفـعـيـل اسـت . و آن يـا از بـراى تـكـثـيـر در فـعـل اسـت ، بـه مـعـنـى قـرار دادن در غـايـت وحـدت و نـهايت بساطت . يا به معناى انتساب مـفـعـول اسـت بـه اصـل فـعـل (مـثـل ) تـكـفـيـر و تـفـسـيـق . بـعـضـى از اهـل فـضـل را راءى ايـن بـود كـه كـه بـاب تـفـعـيـل بـه مـعـنـاى انـتـسـاب مـفعول نيامده ، و تفسيق و تكفير به اين معنا نيز غلط است ، بلكه آنها به معناى دعوت به فـسـق و كـفـر اسـت ، و اكـفـار بـجـاى تـكـفـيـر بـايـد استعمال شود، چنانچه در قاموس نيز در ماده كفر تكفير به معناى انتساب به كفر نـيـامده . نويسنده گويد گرچه در قاموس نديدم كه تكفير به معناى انتساب به كـفـر بـاشـد، بـلكـه جـوهـرى ، عـلامـه لغـويـيـن ، نـيز تكفير را به اين معنا ذكر نكرده و اكـفـار را بـه ايـن مـعـنـا دانـسـتـه ـ مـطـابـق آنـچـه كـه ايـن فـاضـل مـى گـفـت ـ ولى در كـتـب ادب يـكـى از مـعـانـى بـاب تـفـعـيـل را انتساب مفعول به اصل فعل شمرده اند، و از آن جمله تفسيق را مثال زده اند. بالجمله ، معنى توحيد نسبت به وحدانيت است .
قـوله : مـتـعـمقون عمق و عمق ، به فتح عين و ضم آن ، به معناى ته چاه و گـودال است . و به همين اعتبار رياضيين عمق را به بعد سوم جسم ، كه از سطح فوقانى شـروع و بـه سـطـح تـحـتـانـى خـتـم شـود، اطـلاق كـنـنـد، چـنـانـچـه طول را به بعد اول و عرض را به بعد دوم اطلاق كنند. و نيز به همين اعتبار شخص صاحب نـظـر دقـيـق را مـتـعـمـق ، و نـظر دقيق را نظر عميق گويند، و نظر غير عميق را نظر سطحى گويند. گويى براى مطالب علميه نيز عمقى و تهى است كه شخص متعمق به عمق آن فرو مـى رود و حـقـايـق را از تـك آن خـارج مـى كـنـد، و شـخـص جليل النظر در همان سطح باقى مانده و به عمق فرو نرفته است .
قـوله : فـمـن رام رام ، يروم به معناى طلب است . و مرام به معناى مطلب است .
قـوله : وراء ذلك وراء بـه مـعـنـاى خـلف اسـت . و گـاهـى اسـتـعـمـال شـده اسـت در قـدام . پـس آن از اضـداد اسـت . و استعمال آن در اين موارد به مناسبت معنى اول است .
فصل ، در اشاره اجماليه به تفسير سوره مباركه توحيد
بـدان كـه تـفـسـيـر ايـن سـوره مـبـاركـه و آيـات اول سـوره حـديـد از حـوصـله امـثـال مـا خـارج و فـى الحـقـيـقـه دخـول در آن خـروج از وظـيـفـه اسـت . چـگـونـه بـراى مـثـل مـن در شـريـعـت انـصـاف جايز است ورود در تفسير چيزى كه حق تعالى فرو فرستاد بـراى اشـخـاص مـتـعـمق و علماى محقق . و حضرت باقر العلوم ، عليه السلام ، (در تفسير بـرهـان اسـت ) پـس ‍ از آنـكـه شـمـه اى از اسـرار حـروف كـلمـه مـبـاركـه الصـمد را بيان فـرمـودنـد، گفتند: اگر حمله اى براى علمى كه خداوند به من عطا فرموده مى يافتم ، نشر مى كردم توحيد و اسلام و ايمان و دين و شرايع را در الصمد.⁽¹²⁸¹⁾
و جـنـاب فـيلسوف كبير، صدرالمتاءلهين ، در خصوص آيات سوره حديد فرمايد: بدان كه اين شش آيه كه در حديث اشاره به آنها شده هر يك متضمن باب عظيمى است از علم توحيد و الهيت ، و مشتمل امر محكمى است از احكام صمديت و ربوبيت ، كه اگر زمان مهلت دهـد و دهـر مـسـاعـدت كند با عارفى ربانى يا حكيمى الهى كه علمش را اخذ كرده باشد از مـشـكـاة نـبـوت مـحـمـديـه ، عـلى الصـادع بـهـا و آله اءفـضـل السـلام و التحية ،⁽¹²⁸²⁾ و اقتباس ‍ كرده باشد حكمتش را از احاديث اصحاب عـصـمـت و طهارت ، سلام الله عليهم ، هر آينه حق او و حق آن آيات آن است كه براى تفسير هـر يـك جـلد كـبـيـرى ، بـلكه مجلدات كثيره اى ، مشحون گرداند. ـ انتهى .⁽¹²⁸³⁾ بـالجـمـله ، امـثـال نـويـسـنـده فـارس ايـن مـيـدان نـيـسـت ، ولى از آنـجـا كه ميسور، در سنت عقل ، به معسور ساقط نگردد، شمه اى از آنچه تلقى نموديم از مشايخ عظام و كتب ارباب مـعـرفـت و مـشـكـاة انـوار هـدايـت اهـل بـيـت عـصـمـت مـذكـور مـى داريـم بـه طـريـق اجمال و اشاره ، و من الله الهداية .
در اشاره به بسم الله است
بـايـد دانـسـت كـه بـسـم الله در هـر سـوره بـه حـسـب مـسـلك اهـل مـعـرفـت مـتـعـلق اسـت بـه خـود آن سـوره ، نـه بـه اءسـتـعـيـن يـا امـثـال آن . زيـرا كـه اسـم الله تـمـام مشيت است به حسب مقام ظهورى ، و مقام فيض اقدس ‍ است به حسب تجلى احدى ، و مقام جمع احدى اسماء است به حسب مقام واحديت ، و جميع عـالم اسـت بـه اعـتبار احديت جمع ، كه كون جامع است و مراتب وجود است در سلسله طوليه صـعـوديـه و نـزوليـه ، و هـر يـك از هويات عينيه است در سلسله عرضيه . و به حسب هر اعتبارى در اسم معناى الله فرق مى كند، زيرا كه آن مسماى آن اسماء است ، و به حـسـب هر سوره اى از سور قرآن شريف ، كه متعلق بسم الله در لفظ و مظهر آن در مـعـنـاسـت ، مـعـنـاى بـسـم الله مـخـتـلف شـود. بـلكـه بـه حـسـب هـر فـعـلى از افـعـال كـه مـبـدوبـه بـسـم الله اسـت معانى آن مختلف شود، و آن متعلق به همان فـعـل اسـت . و عـارف بـه مـظـاهـر و ظـهـورات اسـمـاء الهـيـه شـهـود كـنـد كـه جـمـيـع افـعـال و اعمال و اعيان و اعراض به اسم شريف اعظم و مقام مشيت مطلقه ظاهر و متحقق است ، پـس در مـقـام اتـيـان آن عـمل و ايجاد آن متذكر اين معنا شود در قلب ، و سريان دهد آن را تا مرتبه طبيعت و ملك خود و گويد: بسم الله . يعنى به مقام مشيت مطلقه صاحب مقام رحمانيت ، كـه بـسـط وجـود اسـت ، و مـقـام رحـيـمـيـت ، كـه بـسـط مـقـام كمال وجود است ، يا صاحب مقام رحمانيت ، كه مقام تجلى به ظهور و بسط وجود است ، و مقام رحـيـمـيـت ، كـه مـقـام تـجـلى بـه بـاطـنـيـت و قـبـض وجـود اسـت . آكل و اءشرب و اءكتب و اءفعل كذا و كذا.
پـس ، سـالك الى الله و عـارف بـالله در نـظـرى جـمـيـع افـعـال و مـوجـودات را ظـهـور مشيت مطلقه و فانى در آن بيند، و در اين نظر سلطان وحدت غـلبـه كـنـد و بـسـم الله را در جـمـيـع سـور قـرآنـيـه و در جـمـيـع افـعـال و اعـمـال بـه يـك معنا داند. و در نظرى كه متوجه عالم فرق و فرق الفرق شود، بـراى هـر بـسم الله در اول هر سوره و در بدو شروع هر عملى معنايى ببيند و مشاهده كند غير ديگرى .
و در اين مقام كه اكنون هستيم ، كه مقام تفسير سوره شريفه توحيد است ، بسم الله آن را مـى تـوانـيـم مـتـعـلق بـه كـلمـه شـريـفـه قـل بـگـيـريـم . و در ايـن صورت ، مقصود از بسم الله در كسوه تجريد و غلبه تـوحـيد مقام مشيت مطلقه است ، و در كسوه تكثير و مقام توجه به كثرات تعينات آن است ، و در مقام جمع بين مقامين ، كه مقام برزخيت كبرى است ، مشيت به مقام وحدت و كثرت و ظـهـور و بـطـون ، و رحـمـانـيـت و رحـيـميت به معناى دومى است . و در آيه شـريـفـه قل هو الله احد چون جمع بين احديت غيبيه و الوهيت اسمائيه ، از اين جهت اسم الله بـه حـسب مقام سوم ، يعنى مقام برزخيت ، مقصود است ، پس ، از مقام غيب احدى به قلب تقى نقى احدى احمدى محمدى خطاب آيد كه : قل به حسب اين نشئه برزخيه كبرى به ظهور اسم الله ، كـه آن مـقـام مـشـيـت مطلقه و صاحب تعين و ظهور رحمانيت در عين رحيميت و بسط در عين قبض است .
هـو و ايـن كـلمـه شريفه اشاره به مقام هويت مطلق است من حيث هى هى ، بدون آنكه متعين به تعين صفاتى يا متجلى به تجليات اسمائى باشد، حتى اسماء ذاتيه كه در مقام احـديـت اعـتـبـار شود. و اين اشاره از غير صاحب اين قلب و داراى اين مقام ممكن نيست ، و اگر ماءمور نبود به اينكه نسب حق را ظاهر كند، متفوه به اين كلمه شريفه ازلا و ابدا نمى شد، ولى در قـضـاى الهـى حـتـم اسـت كـه نبى ختمى ، صلى الله عليه و آله ، اظهار اين اشاره فرمايد.
و چون در جذبه مطلقه باقى نبود و مقام برزخيت را دارا بود، فرمود: الله اءحد.
و الله اسـم جامع اعظم و رب مطلق خاتم است ، و با عين برزخى كثرت اسمائى به ظهور و احـديـت ، عـيـن هـمـان تـجـلى غـيبى خفايى به مقام احديت است ، نه جنبه احديت در قلب چنين سـالك بـر واحـديـت غـلبـه دارد، و نـه واحديت بر احديت . و تقديم الله بر احد، با آنكه اسـماء ذاتيه در اعتبار مقدم است ، شايد اشاره به مقام تجلى به قلب سالك باشد، زيرا كـه در تـجليات ذاتيه براى قلوب اوليا اول تجلى به اسماء صفاتيه ، كه در حضرت واحديت است ، واقع شود، پس از آن ، به اسماء ذاتيه احديه .
و ذكـر الله و اخـتـصـاص آن از بـين اسماء ـ با آنكه به حسب كيفيت سلوك و نقشه تـجـلى اول به مظاهر اسم الله ، كه ساير اسماء است ، به مناسبت قلب سالك تجلى مى شـود، پـس از آن در آخـر تـمـامـيت سلوك در اسماء صفاتيه تجلى به اسم الله مى شود ـ تـوانـد كـه بـه يـكـى از دو نـكـته باشد: يا اينكه اشاره به آن باشد كه تجلى به هر اسـمـى تـجلى به اسم الله است ، از باب اتحاد ظاهر و مظهر خصوصا در حضرت الهيت . يا آنكه اشاره به غايت سلوك واحدى باشد كه تا آن محقق نشود سالك شروع به سلوك احدى نكند.
بـالجـمـله ، بـنـابـرايـن بـيـان ، هـو اشـاره بـه مـقـامـى اسـت كه منقطع است از آن اشاره و آمـال عـارفـيـن و مـبرا از اسم و رسم و منزه از تجلى و ظهور است . و اءحد اشاره به تجلى بـه اسـماء باطنه غيبيه است . و الله اشاره به تجلى به اسماء ظاهريه است . و به اين سـه جـمع اعتبارات اوليه حضرت ربوبيت متحقق گردد. و چهار اسم ديگر، كه صمديت جامع آنهاست ، به حسب بعض روايات ⁽¹²⁸⁴⁾ از اسماء سلبيه تنزيهيه است كه بـه تـبـع اسـمـاء ثـبـوتـيـه جـمـاليـه اعـتـبـار شـود، چـنـانـچـه در ذيل يكى از احاديث اشاره به آن شده .⁽¹²⁸⁵⁾
تـا ايـنـجـا كـه ذكـر شـد، در صـورتـى اسـت كـه بـسـم الله مـتـعـلق بـه كـلمـه شـريـفه قـل باشد. و توان متعلق به هر يك از اجزاى اين سوره شريفه باشد. و بنابراين هر يك ، تـفـسـيـر سـوره و بـسـم الله آن فـرق مـى كـنـد. و ذكـر آن چـون مـوجـب تطويل است ، از آن صرف نظر كرديم .
و شيخ ما، عارف كامل ، شاه آبادى ، روحى فداه ، مى فرمود كه هو برهان بر شش اسم و كمال ديگرى است كه در سوره مباركه توحيد پس از اين كلمه مباركه ذكر شده ، زيـرا كـه ذات مـقدس چون هو مطلق است ، كه اشاره به صرف وجود است ، مستجمع جـمـيـع كـمـالات اسمائيه است ، پس الله است . و چون صرف وجود به حقيقت بسيطه داراى جـميع اوصاف و اسماء است و اين كثرت اسمائى وحدت ذات مقدس را منثلم نكند، احد است . و چـون صـرف را مـاهـيـت نـيـسـت ، صـمـد اسـت . و چـون صـرف را نـقـص حـاصـل نـشـود و از غـيـر حـاصـل نـشـود و تـكـرر بـر آن مـمـتـنـع بـاشـد، والد و مولود نيست و كفوى ندارد. ـ انتهى .
بـايـد دانـسـت كـه از بـراى صـمـد در اخـبـار شـريـفـه مـعانى و اسرار كثيره ذكر فرمودند كه اشتغال به بيان آن از طور اين اوراق خارج است و محتاج به رساله جداگانه . و در اين مقام به يك نكته اشاره نماييم . و آن اين است كه اگر صمد اشاره به نفس ماهيت بـاشـد، بـه حـسب بعض اعتبارات ، و معانى الله در الله الصمد، از اعتبارات مقام واحـديـت و مـقـام احـديت جمع اسماء است . و اگر اشاره به صفت اضافى باشد، چنانچه از بعض روايات استفاده شود، اشاره به احديت جمع اسماء در حضرت تجلى به فيض مقدس و معنى آن موافق با الله نور السموات است .
فـصـل ، در اشـاره اجـمـاليه به تفسير آيات شريفه سوره حديد تا عليمبذات الصدور است
امـا آيـه شـريـفـه اول ⁽¹²⁸⁶⁾ دلالت كـنـد بـر تسبيح جميع موجودات ، حتى نباتات و جـمـادات . و تـخـصـيـص آن را بـه ذوى العـقـول از احـتـجـاب عـقـول اربـاب عـقـول اسـت . و ايـن آيـه شـريـفـه فـرضـا قـابـل تـاءويـل بـاشـد، آيـات شـريـفـه ديـگـر قـابـل ايـن تـاءويـل نيست ، مثل قوله تعالى : اءلم تر اءن الله يسجد له من فى السموات و من فى الارض و الشـمـس و القـمـر و النـجـوم و الجـبـال و الشـجـر و الدواب و كـثـيـر مـن النـاس .⁽¹²⁸⁷⁾ چـنـانـچـه تـاءويـل تـسـبيح را به تسبيح تكوينى يا فطرى از تـاءويـلات بـعـيـده بـارده اى است كه اخبار و آيات شريفه از آن ابا دارد، با آنكه خلاف بـرهان متين دقيق حكمى و مشرب احلاى عرفانى است . و عجب از حكيم بزرگ و دانشمند كبير صدرالمتاءلهين ، قدس سره ، است كه تسبيح را در اين موجودات تسبيح نطقى نمى دانند، و نـطق بعض جمادات ، مثل سنگريزه را از قبيل انشاء نفس مقدس ولى اصوات و الفاظ را بر طـبـق احـوال آنـها مى داند، و قول بعض اهل معرفت را، كه همه موجودات را داراى حيات نطقى دانـسـتـه ، مخالف با برهان و ملازم با تعطيل و دوام قسر شمرده اند،⁽¹²⁸⁸⁾ با آنكه ايـنـكـه فـرمـودنـد مـخـالف بـا اصـول خـود آن بـزرگـوار اسـت . و ابـدا ايـن قـول ، كـه صـريـح حـق و لب لبـاب عـرفـان است ، مستلزم مفسده اى نيست . و اگر مخافت تـطـويل نبود، به شرح آن با رسم مقدمات مى پرداختيم ، ولى اكنون به اشاره اجماليه قناعت كنيم .
در سـابـق نـيـر اشاره به اين معنا نموديم كه حقيقت وجود عين شهود و علم و اراده و قدرت و حيات و ساير شئون حياتيه است ، به طورى كه اگر شيئى از اشياء را علم و حيات مطلقا نـبـاشـد، وجـود نباشد و هر كس حقيقت اصالت وجود و اشتراك معنوى آن را با ذوق عرفانى ادراك كـنـد، مـى تـواند ذوقا يا علما تصديق كند حيات ساريه در همه موجودات را با جميع شـئون حياتيه ، از قبيل علم و اراده و تكلم و غير آن . و اگر به رياضات معنوى داراى مقام مـشـاهده و عيان شد، آن گاه غلغله تسبيح و تقديس موجودات را عيانا مشاهده مى كند. و اكنون ايـن سـكـر طـبـيـعـت ، كه چشم و گوش و ساير مدارك ما را تخدير كرده ، نمى گذارد ما از حـقـايق وجوديه و هويات عينيه اطلاعى حاصل كنيم ، و چنانچه مابين ما و حق حجبى ظلمانى و نـورانـى فاصله است ، مابين ما و ديگر موجودات ، حتى نفس خود، حجبى فاصله است كه ما را از حـيات و علم و ساير شئون آنها محجوب نموده . ولى از تمام حجابها سخت تر حجاب انـكـار از روى افـكـار مـحـجـوبـه اسـت كـه انـسـان را از هـمـه چـيـز بـاز مـى دارد. و بهتر وسايل براى امثال ما محجوبين تسليم و تصديق آيات و اخبار اولياى خداست و بستن باب تفسير به آرا و تطبيق با عقول ضعيفه است .
فـرضـا مـمـكـن شـد تـاءويل نمودن آيات تسبيح را به تسبيح تكوينى بارد يا شـعـورى فـطـرى ، بـا آيـه شـريـفـه قـالت نـمـلة يـا اءيـهـا النـمل ادخلو مساكنكم لا يحطمنكم سليمان و جنوده و هم لا يشعرون ⁽¹²⁸⁹⁾ چه كنيم ؟ يـا قـضـيـه طـيـر را، كـه از شـهـر سبا براى حضرت سليمان خبر آورد. بايد چه كرد؟ و اخـبـارى كـه در ابـواب مـتـفـرقـه از اهـل بـيـت عـصـمـت و طـهـارت شـده ، كـه بـه هـيـچ وجه قابل اين تاءويلات نيست ، بايد چه كرد؟
بـالجـمـله ، سـريـان حـيـات و تـسبيح شعورى علمى اشياء را بايد از ضروريات فلسفه عـاليـه و مـسـلمات ارباب شرايع و عرفان محسوب داشت ، ولى كيفيت تسبيح هر موجودى و اذكار خاصه اى كه به هر يك اختصاص دارد، و اينكه صاحب ذكر جامع انسان است و ساير مـوجـودات بـه مـنـاسـبـت نـشـئه خـود ذكـرى دارند، اجمال آن ميزان علمى و عرفانى دارد كه مـربوط به علم اسماء است ، و تفصيل آن را از علوم كشفى عيانى است كه خصايص اولياى كمل است .
و بطورى كه در فصل سابق ذكر نموديم كه بسم الله هر سوره متعلق به خود آن سـوره اسـت ، در ايـنـجـا نـيـز مـتـعـلق بـه سـبـح لله اسـت . از آن اسـتـفـاده مـسـلك اهل حق شود و مسئله جبر و تفويض ، زيرا كه هر دو نسبت ، يعنى نسبت به اسم الله كه مقام مشيت فعليه است ، و به اشياى موجود در سماوات و ارض ، (را) داده است ، به طور لطيفى كـه غـايـت كـشـف اربـاب شـهـود و معرفت است . و تقديم انتساب به مشيت الله براى افهام قـيـومـيـت حـق و تـقـديـم جـنـبـه يـلى الله بـر جـنـبـه يـلى الخـلق اسـت . و اگـر مـخـافـت تطويل نبود، بيان حقيقت تسبيح و استلزام آن تحميد را، و اينكه هر تسبيح و تحميدى از هر مسبح و حامدى براى حق واقع مى شود، و بيان تسبيح و تحميد براى اسم الله و به اسم الله ، و بيان اختصاص دو اسم مبارك العزيزالحكيم و بيان نسبت آنها با الله ، و فـرق بـيـن الله مذكور در تسميه و الله مذكور در آيه شريفه سبح لله ، و بيان سماوات و ارض و آنچه در سماوات و ارض است ، به حسب اختلاف مسالك اهل معرفت و فلسفه ، و بيان هو در اين آيه شريفه و فرق آن با هو در آيـه شـريفه قل هو الله احد، را مى نموديم به مشرب احلاى عرفانى ، ولى در اين اوراق ملتزم هستيم كه به اجمال و اشاره قناعت كنيم .
و امـا آيـه شـريـفـه دوم ⁽¹²⁹⁰⁾ اشـاره اسـت بـه مـالكـيـت حـق جـل و جـلاله مـلكـوت سـماوات و ارض (را) كه (به ) تبع اين مالكيت و احاطه سلطنت و نفوذ قـدرت و تـصـرف احـيـا و اماته و ظهور و رجوع و بسط و قبض واقع مى شود. و اين نظر استهلاك و اضمحلال جميع تصرفات و تدبيرات است در تصرف و تدبير حق كه منتهاى تـوحـيد فعلى است ، و از اين جهت احيا و اماته را ـ كه يا يكى از مظاهر بزرگ تصرفات ملكوتى است ، و يا جميع قبض و بسط است ـ به خود مالكيت ذات مقدس نسبت داده است .
و بـا آنـكـه احـيا از شئون رحمانيت است و اماته از شئون مالكيت ، نسبت هر دو را به مالكيت مـنـسـوب فـرمـوده ، مـمـكـن اسـت براى يك نكته بزرگ عرفانى باشد، كه آن استجماع هر اسـمـى اسـت جـمـيـع اسـمـاء را بـه وجـه احـدى و وجـهـه غـيـبـيـه ، كـه اكـنـون مـجـال بـيـان آن نـيـسـت . و صدر و ذيل آيه ممكن است اشاره به وحدت در كثرت و كثرت در وحدت در مقام تجلى فعلى به فيض مقدس باشد، چنانچه پيش اهلش واضح است .
و ضـمـير له ظاهر آن است كه به الله برگردد. و ممكن است به عزيز و حـكـيـم بـرگـردد. (كـه در ايـن صـورت ) مـعـنـاى آيـه شريفه فرق كند، كه با تاءمل براى اهلش روشن شود.
و بـيـان كـيـفـيـت مـاكـليـت حـق و اتـيـان يـحـيـى و يـمـيـت بـه صـيـغـه مـضـارعـه دال بـر تجدد و استمرار، و مرجع ضمير هو و فرق معانى در اختلاف مراجع ، و بيان آنكه مـحـيـى و مـمـيـت و قـادر از اسـمـاء ذات يـا اوصـاف يـا افـعـال اسـت ، مـوكـول بـه مـحـل خـود اسـت ، مـثـل بـيـان كـيـفـيت احيا و اماته ، و حقيقت صور اسـرافـيـل ، و دو نـفـخ احـيـا و امـاتـه ، و شـئون حـضـرت اسرافيل و عزرائيل و مكانت آنها، و كيفيت احيا و اماته آنها. كه هر يك را بيانات عرفانيه و براهين حكميه اى است بس طولانى .
و امـا آيـه شـريـفـه سـوم . و آن ايـن اسـت : هـو الاول و الاخـر و الظـاهـر و البـاطـن و هـو بكل شى ء عليم .⁽¹²⁹¹⁾ عارف به معارف حقه ارباب معرفت و يقين و سالك طريق اصـحـاب قـلوب و سـالكـيـن مـى دانـد كـه مـنـتـهـاى سـلوك سـالكـان و غـايـت آمال عارفان فهم همين يك آيه شريفه محكمه است . و به جان دوست قسم كه تعبيرى براى حقيقت توحيد ذاتى و اسمائى بهتر از اين تعبير نيست ، و سزاوار آن است كه جميع اصحاب مـعـارف بـراى ايـن عـرفـان تام محمدى ، صلى الله عليه و آله ، و كشف جامع احمدى و آيه مـحـكمه الهى سجده كنند و در خاك افتند. و به حقيقت عرفان و عشق قسم كه عارف مجذوب و عـاشـق جـمـال مـحبوب از شنيدن اين آيه شريفه اهتزازى ملكوتى و انبساطى الهى براى او دسـت دهـد كـه لبـاس بـيـان بـه قـامـت آن كـوتـاه و هـيـچ مـوجـودى تـحـمـل آن نـدارد. فـسـبـحـان الله مـا اءعـظـم شـاءنـه و اءجل سلطانه و اءكرم قدره و اءمنع عنه و اءعز جنابه .⁽¹²⁹²⁾
آنـهـا كـه بـه كلمات عرفاى شامخ و علماى بالله و اولياى حق خرده گيرى مى كنند خوب اسـت بـبينند كدام عارف ربانى يا سالك مجذوبى بيشتر از آنچه اين آيه شريفه تامه و نـامـه قـدس الهـى مـتـضـمـن است بيانى كرده يا تازه اى به بازار معارف آورده ؟ اينك اين كـريـمـه الهى و آن كتب مشحونه از عرفان عرفا. گرچه اين سوره مباركه حديد، خـصـوصـا ايـن آيـه شـريـفـه اول آن ، مـشـتـمـل بـر مـعـارفـى اسـت كـه دسـت آمـال از آن كوتاه است ، ولى به عقيده نويسنده اين آيه شريفه خصوصيت ديگرى دارد كه ديـگـر آيـات را نـبـاشـد. و بـيان اوليت و آخريت و ظاهريت و باطنيت حق چيزى نيست كه به بيان آيد يا قلم را جرئت جسارت باشد، پس بگذريم و ادراك آنرا به قلوب محبين و اوليا واگذار كنيم .
و امـا آيـه شـريـفـه چـهـارم ⁽¹²⁹³⁾ اشـاره به خلق سماوات و ارض است در شش روز، استواى بر عرش است . و عقول ارباب عقل در تفسير اين آيه شريفه متحير است ، و هر كس به حسب مسلك خود در علم و عرفان طورى تفسير نموده . چنانچه علماى ظاهر گويند مقصود از خـلق در شـش روز آن اسـت كـه اگـر تـقـديـر شود در زمان ، با شش روز مطابق شود. و جـنـاب فـيـلسـوف عـظـيم الشاءن ، صدرالمتاءلهين قدس سره ، آن را تطبيق نموده با ايام ربـوبـيـت ، كـه هـزار سـال اسـت ، و مـنـطـبـق فـرمـوده از زمـان نـزول آدم تـا زمـان طـلوع شـمـس مـحـمـدى ، صـلى الله عـليـه و آله ، را، كـه شـش هـزار سـال اسـت ، در ايـام سـتـه ، و ابـتـداى طـلوع يوم الجمعة و يوم الجمع ، كه يوم سابع و اول روز قـيـامـت و ابـتـداى اسـتـواى رحـمـان بـر عـرش اسـت ، دانـسـتـه . و اجـمـال آن را در شـرح اصـول كـافـى و تـفـصـيـل آن را در كـتـاب تـفـسـيـر خـود بـيـان نـمـودنـد.⁽¹²⁹⁴⁾ و بـعـضـى از اهل معرفت ايام سته را عبارت از مراتب سير نور شمس وجود در مرائى نزول و صعود دانسته .
و بـه حـسـب مـسـلك عـرفـانـى ، مـراتـب نـزول وجـود تـا اخـيـره نزول (كه ) مرتبه احتجاب شمس وجود است در حجب تعينات ، و آن حقيقت ليلة القدر اسـت . و ابـتـداى يـوم قـيـامـت از اولين مرتبه رجوع ملك به ملكوت و خرق حجب تعينات تا اخـيره مراتب ظهور و رجوع ، كه ظهور تام قيامت كبرى است . اين شش يوم كه خلق سماوات و ارض در آن تمام شده و منتهى به عرش الله و عرش الرحمن ، كه غاية الغايات استواء و اسـتـيـلاء و قهاريت حق است ، مى شود، در عالم كبير مراتب ششگانه صعودى است ، و عرش اسـتـواى حق ، كه ظهور به قهاريت تامه و مالكيت است ، مرتبه مشيت و فيض مقدس رحمانى اسـت كـه ظـهـور تـام او پس از رفع تعينات و فراق از خلق سماوات و ارضين است . و تا وجـود سـمـاوات و ارض مـتـحـقـق اسـت ، خـلق آنـهـا پـيـش اهـل مـعـرفـت تـمـام نـشده به مقتضاى كل يوم هو فى شاءن ،⁽¹²⁹⁵⁾ و به مقتضاى عدم تكرر در تجلى . و در انسان كبير و عالم اكبر مراتب سته و لطيفه سابعه آن عرش الرحمن اسـت كـه مـرتـبـه قـلب حـقـيـقـى بـاشـد. و اگـر مـخـافـت تـطـويـل نـبـود، بـيـان انـسـبيت اين وجه را از ساير وجوه به وجه مستفيض بيان مى كردم . گـرچـه عـلم كـتـاب الهـى پـيـش حـق تعالى و مخصوصين به خطاب است ، ولى ما به حسب احـتـمـال و مـنـاسـبـات سـخـن مـى گـويـيـم ، بـعـد از تـعـذر حمل بر ظاهر آن .
و در ايـن مقام احتمال ديگرى است كه مضادت با اين بيان عرفانى ندارد. و آن به حسب هيئت عـصـر حـاضـر اسـت كـه ابطال هيئت بطلميوسيه را كرده است . و آن اين است كه غير از اين منظومه شمسى كه ما داريم منظومات شمسيه كثيره ديگرى است كه عدد آنها را كسى نتواند احـصـا كـنـد ـ چنانچه تفصيل آن در كتب هيئت جديده است : مراد از سماوات و ارض همين منظومه شـمـسـى و مـدارات كـواكب و خود آنها باشد، و تحديد آن به شش روز حسب منظومه شمسى ديـگـرى باشد. و اين احتمال از تمام احتمالات اقرب به ظاهر است ولى مصادم با احتمالات عرفانيه نيست ، زيرا آن به حسب بطنى از بطون قرآن است .
و اشـاره فـرمود در ذيل آيه شريفه بقوله : يعلم ما يلج فى الارض . الى آخره ، به علم حـق تـعـالى بـه جـزئيـات مـراتـب وجـود در سـلسـله غـيـب و شـهـود و نزول و صعود، و بقوله : هو معكم به معيت قيومه حق و كيفيت علم حق تعالى به جزئيات كه بـه طـريـقـه احـاطـه وجـوديه و سعه قيوميه است . و ادراك حقيقت اين قيوميت حق را كسى جز خواص اولياء الله نتواند كرد.
و اما آيه شريفه پنجم ⁽¹²⁹⁶⁾ اشاره است به مالكيت حق و رجوع تمام دايره وجود به سـوى حـق . و اشـاره بـه آن اسـت كـه ايـن به اسم مالك مربوط است ، چنانچه در سـوره مـبـاركـه حـمـد فـرمـوده : مـالك يـوم الديـن . و تـفـسـيـر و تفصيل هر يك از اين امور مجال ديگرى خواهد.
و اما آيه شريفه ششم ⁽¹²⁹⁷⁾ اشاره است به اختلاف شب و روز و اينكه هر يك از آنها كـه كـم شـود به ديگرى افزوده گردد، و به عكس . و در اين اختلاف منافع كثيره اى است كه ذكر آن خارج از وظيفه ماست . و از براى آيه شريفه معنى عرفانى ديگرى است كه ما از ذكر آن خوددارى نموديم .
خاتمه
آنـچـه در ذيـل حـديـث شـريف فرمايد كه من رام وراء ذلك فقد هلك اشاره به آن است كه اين قـدر كـه در اين آيات شريفه و سوره مباركه توحيد از معارف مذكور است حد علوم بـشـرى و غاية القصواى معارف است ، كه اگر كسى گمان كند كه بالاتر از اين معارف پـيـش كـسـى اسـت به خطا رفته . و چنانچه اين آيات حد اعلاى معارف را به سلسله بشر تـعـليـم مـى دهـد، قـصـور از ايـن حـد نـيـز اخـتـرام و هـلاك اسـت و جهل به مقام ربوبيت است . و چه در اين آيات شريفه و چه در آيات ديگر قرآن و همين طور اخـبار شريفه و خطب و ادعيه و مناجاتهاى ائمه ، عليهم السلام ، كه تمام مشحون از معارف اسـت ، انـسان مى تواند به فكر خود و ظهور عرفى آنها بفهمد. اين خيالى است بس خام و وسـواسـى اسـت شـيـطـانـى كـه اين قطاع الطريق راه انسانيت دامى گشوده كه انسان را از معارف باز دارد و سد ابواب حكمت و معرفت را بر انسان بنمايد و آدمى را در وادى حيرت و ضـلالت سـرنگون كند. خدا شاهد است ـ و كفى به شهيدا⁽¹²⁹⁸⁾ ـ كه مقصود من از اين كـلام تـرويـج بـازار فـلسـفـه رسـميه يا عرفان رسمى نيست ، بلكه مقصود آن است كه بـراداران ايـمـانـى مـن ، خـصـوصـا اهـل عـلم ، قـدرى بـه مـعـارف اهـل بـيـت ، عـليـهـم السـلام ، و قـرآن تـوجـه كـنـنـد آن را نـسـيـان نـكـنـنـد، كـه عـمده بعثت رسـل و انـزال كـتـب بـراى مـقـصـد شـريـف مـعرفة الله بوده ، كه تمام سعادات دنياويه و اخـراويه در سايه آن حاصل آيد. ولى افسوس كه انسان تا در اين عالم است در حجابهاى گـوناگونى واقع است كه نمى تواند طريق سعادت خود را تشخيص دهد، و اوليا و انبيا و عـلمـا نـيـز هـر چـه نصيحت مى كنند و دعوت مى نمايند، انسان از خواب بيدار نمى شود و پـنـبـه غـفلت را از گوش بيرون نمى كند. و آن گاه از نومه غفلت متنبه شود كه سرمايه تحصيل سعادت از دستش رفته و جز حسرت و ندامت باقى نمانده است .
دعا و ختام
بـار خـدايـا، كـه قـلوب اوليـا را بـه نـور مـحـبـت مـنـور فـرمـودى و لسـان عـشـاق جمال را از ما و من فروبستى و دست فرومايگان خودخواه را از دامن كبريائى كوتاه كردى ، ما را از اين مستى غرور دنيا هشيار فرما، و از خواب سنگين طبيعت بيدار و حجابهاى غليظ و پـرده هـاى ضـخـيـم خـودپـسـنـدى و خـودپـرسـتـى را بـه اشـارتى پاره كن ، و ما را به محفل پاكان درگاه و مجلس قدس مخلصان خداخواه بار ده ، و اين ديوسيرتى و زشتخويى و درشـتـگـويـى و خـودآرايـى و كـج نـمـايـى را از مـا بركنار فرما، و حركات و سكنات و افعال و اعمال و اول و آخر و ظاهر و باطن ما را به اخلاص و ارادت مقرون نما.
بـارالهـا، نـعـم تـو ابـتـدايـى اسـت (داد حـق را قـابـليـت شـرط نـيـسـت )⁽¹²⁹⁹⁾ و نـوال تو غير متناهى ، باب رحمت و عنايتت مفتوح است و خوان نعمت بى پايانت مبسوط، دلى شوريده و حالى آشفته ، قلبى داغدار و چشمى اشكبار، سرى سودايى بيقرار، و سينه اى شـرحـه شـرحـه آتـشـبـار مـرحـمـت فرما، و خاتمه ما را به اخلاص به خودت و ارادت به خـاصـان درگـاهـت ، يـعـنـى ديـبـاچـه دفـتـر وجـود و خـاتـمـه طـومـار غـيـب و شهود، محمد و آل و اهل بيت مطهرش ، صلوات الله عليه و عليهم اجمعين ، به انجام رسان .
والحمدلله اءولا و آخرا و ظاهرا و باطنا.
بـه اتـمـام رسـيـد بـه دسـت فـانـى مـؤ لف فقير در عصر روز جمعه چهارم شهر محرم الحـرام سـنـه يـكـهـزار و سـيـصد و پنجاه و هشت هجرى (قمرى ). و على الله التكلان فى الافتتاح و الاختتام .