ديباچه‏

بزرگ‏مردان ميدان علم و عمل واداشته است. در اين ميان، هيچ شخصيتي به اندازه حسين بن علي‏عليه السلام توجه نويسندگان و دانشوران را به خود جلب نكرده و هركس متناسب با ذوق و سليقه و آگاهي خود از سيما و سيرت و قيام او، تصويري سا خته است. البته گروهي از حقيقت‏جويان نيز ساليان دور و درازي است كه به بازشناسي واقعيت‏هاي تاريخي در اين‏باره همت گماشته و به قدر توان خود تلاش كرده‏اند با زدودن غبار تحريف، جلوه هايي از آن حقيقت بزرگ را متجلي سازند.

ناگفته پيداست جرياني كه از زلال وحي سرچشمه گرفته‏باشد، در مسير تاريخ درخششي چشم‏گير خواهد داشت. قيام حسين بن علي‏عليه السلام نيز چنين بوده و عبرت‏آموز امروز و فرداها گرديده است. به همين دليل، امامان شيعه و دلدادگان كوي دوست به احياي اين نهضت رباني عنايتي ويژه داشته و در اين راه كوشيده‏اند. اين قيام تاريخ‏آفرين در طول تاريخ نويسندگان بسياري را وا داشته است تا هزاران اثر نفيس درباره امام حسين‏عليه السلام به زبان‏هاي گوناگون، به جامعه اسلامي - انساني عرضه كنند و در گسترش آموزه‏هاي ناب امامت قدمي بردارند.

اينك كه كالبد زمان به نام و ياد سالار شهيدان، جاني تازه يافته و ناخداي سبز سيادت؛ رهبر فرزانه انقلاب، جامعه انساني را به پيروي از مكتب الهام‏بخش و عبرت‏آموز عاشورا فرا خوانده و اين سال را سال عزّت و افتخار حسيني نام نهاده‏است، اميد داريم كه امّت بزرگ اسلامي با الهام از آموزه‏هاي عزّت‏آفرين عاشورا، فراراه خويش را منوّر و ژرفناي جامعه را از زلال انديشه ناب حسيني معطّر سازد.

باري، روزي كه آواي نينوا از ناي ستم‏ديدگان در عصر جاهليت نوين بردمد، گلبانگ عدالت حسيني در گيتي طنين‏انداز و طومار حيات يزيديان تاراج‏گر برچيده خواهدشد. بدين‏گونه همگان خواهند توانست حياتي عزت‏مند را در كنار يگانه دادگر تجربه كنند و آن‏هنگام است كه جان‏ها از زمزم حضورش، سيراب و تن‏ها از فيض ظهورش، سبكبال مي‏گردد.

از آن‏جا كه هر تلاشي در راه تحقق اين هدف مقدس كه ادامه راه نهضت سرخ حسيني است، بايسته و شايسته خواهدبود، پژوهشگر ارجمند جناب آقاي سلمان حبيبي، ناچيزترين خدمت خود را در سال امام حسين‏عليه السلام، در كتاب‏شناسي توصيفي امام حسين‏عليه السلام يافته و ب تلاشي فراگير و اخلاصي بي‏نظير اين ره‏توشه را فراهم آورده‏است.

اصولاً يكي از سودمندي‏هاي كتاب‏شناسي توصيفي و موضوعي اين است كه دريابيم در چه زمينه‏هايي، پژوهش لازم انجام گرفته و در چه عرصه‏اي، پژوهش‏ها به تكرار و يكنواختي دچار گرديده يا در چه موضوع‏هايي، پژوهش‏هاي بايسته‏اي صورت نگرفته است. با در دسترس بودن مأخذشناسي توصيفي و تخصصي، از هدر رفتن زمان و انجام كارهاي موازي پيش‏گيري خواهد شد و مي‏توان در كوتاه‏ترين زمان ممكن به همه مأخذهاي مرتبط با موضوع دست يافت و به سامان‏دهي پژوهش‏هاي خويش همت گماشت.

مجموعه‏اي كه در اختيار داريد، تلاشي است براي برآوردن اين نياز پژوهشگران كه با همه كاستي‏ها، آن را به ساحت دانشوران ارجمند تقديم مي‏داريم و پنجره ديدگان‏مان را به سوي رهنمودهاي سودمند مي‏گشاييم.

«انّه وليّ التوفيق»

«اداره كل پژوهش مركز پژوهش‏هاي اسلامي صدا و سيما»

پيش‏گفتار

زماني بهار طبيعت با عاشوراي حسيني، زمينه‏ساز درخشش نام عزت و افتخار حسيني بر تارك اين سال به پيشنهاد رهبر معظم انقلاب و توجه هر چه بيشتر مسلمانان به اين چراغ هدايت و كشتي نجات گرديد.

بر همه دل باختگان كوي يار آشكاراست كه زندگي حسين بن علي‏عليه السلام چشمه زلالي است كه فطرت پاك انسان‏ها را مجذوب خويش مي‏گرداند تا با نوشيدن از آن، راه و رسم زندگي افتخارآفرين را كه همان شهادت در راه‏حق و عدالت است، فرا گيرند

امام حسين‏عليه السلام انساني كامل و شخصيتي استثنايي است كه انديشمندان بي‏شماري با مشرب‏هاي گوناگون به بررسي جنبه‏هاي متفاوت وجودي آن حضرت پرداخته و هركس به اندازه توان خويش از اين درياي رحمت و هدايت، بهره برده‏اند.

اين نوشتار با هدف آشنايي هر چه بيشتر خوانندگان با سيره اين بزرگ مرد حماسه و ايثار در تاريخ بشريت، به معرفي و توصيف اجمالي برگزيده‏اي از كتاب‏ها و مقاله‏هايي مي‏پردازد كه درباره آن حضرت نگاشته شده است.

اين كتاب‏شناسي بخش نخست به كتاب‏هايي اختصاص مي‏يابد كه در سده‏هاي اخير و عصر حاضر به تحليل زندگي امام‏حسين‏عليه السلام به ويژه قيام عاشورا پرداخته‏اند. نويسندگان اين آثار به تناسب تحولات زمانه و انتظارات جامعه كوشيده‏اند تا ا ن رخداد عظيم تاريخ بشري را كنكاش كنند از اين رو، برخي از آنان براي پاسخ‏گويي به شبهه‏ها و گروهي ديگر با هدف الگوسازي براي جامعه بدين كار همت گمارده‏اند.

در بخش دوم به آثاري پرداخته خواهد شد كه دربردارنده فضايل و مناقب و زندگاني آن حضرت است. بايد گفت ائمه‏اطهارعليهما السلام و شخص امام‏حسين‏عليه السلام در همه جنبه‏هاي زندگي از جامعيت برخوردار بودند. به همين دليل آن حضرت را نمي‏توان تنها شخصيتي حماسي دانست، بلكه ايشان در همه فضايل انساني هم‏چون: فتوّت، انفاق، نوع دوستي، فروتني غيرت‏مندي و ... سرآمد روزگار و آموزگار راستين بشريت به شمار مي‏آيد.

بخش سوم اين نوشتار نيز به معرفي مقاتل، مراثي، آثار منظوم و مانند آن مي‏پردازد. بخش بزرگي از آثار نويسندگان به گزارش زندگاني حضرت امام‏حسين‏عليه السلام اختصاص دارد كه در قالب واقعه‏نگاري، به توصيف زندگاني آن حضرت به ويژه واقعه خونين كربلا پرداخته‏اند. اين كتاب‏ها كه «مقتل» ناميده مي‏شوند، در ادبيات مذهبي ما پيشينه اي دور و دراز دارند.

بخش چهارم با نام «موضوعات گوناگون» در بر دارنده مطالبي مانند: سخنان و خطبه‏هاي امام‏حسين‏عليه السلام، فرهنگ‏ها، دائرة المعارف، قرآن و امام حسين‏عليه السلام، امام حسين‏عليه السلام و حضرت مهدي(عج) دعاهاي امام‏حسين‏عليه السلام، عزاداري و زيارت امام‏حسين‏عليه السلام زيارت عاشورا، تربت سيدالشهداءعليه السلام، اربعين حسيني است.

هم‏چنين از آن‏جا كه زندگاني ايثارگرانه و شهادت فرزندان، خويشاوندان، اصحاب و ياران امام‏حسين‏عليه السلام چراغ هدايت انسان‏ها در فراز و نشيب زندگي به شمار مي‏رود، بخش پنجم كتاب به معرفي برگزيده‏اي از آثار منتشر شده درباره پيروان و مريدان راستين آن حضرت اختصاص يافته است.

در پايان نيز براي استفاده بهينه خوانندگان، پژوهشگران و عاشقان امام حسين‏عليه السلام، فهرست 1000 مقاله منتشر شده درباره شخصيت، فضيلت و سيره امام حسين‏عليه السلام آمده است كه از زاويه‏هاي گوناگون به بررسي زندگي و شهادت اين الگوي كم‏نظير تاريخ بشريت پرداخته‏اند.

گفتني است مشتاقان براي استفاده بيشتر مي‏توانند به كتاب‏هاي زير مراجعه كنند كه اين اثر نيز از آن‏ها بي‏بهره نبوده است.

1 - كتاب‏شناسي تاريخي امام حسين‏عليه السلام، محمد اسفندياري، تهران، وزارت ارشاد اسلامي، چاپ اوّل، 1380، 520 صفحه.
2 - كتاب‏شناسي امام‏حسين‏عليه السلام، نجفقلي حبيبي، تهران، مؤسسه تنظيم و نشر آثار حضرت امام(ره)، چاپ دوّم، 1374، 256 صفحه.
3 - كتاب‏شناسي عاشورا، محمد حيدري قاسمي، تهران، اطلاعات، چاپ اوّل، 1378، 447 صفحه.
4 - مرجع 78 و 79 (كارنامه منابع اسلامي در ايران سال 1378 و 1379) پايگاه اطلاع‏رساني سراسري اسلامي (پارسا) و....

در پايان از همه كساني كه در پديد آمدن اين اثر به گونه‏اي مؤثر بوده‏اند، سپاسگزاري مي‏شود و از همه پژوهشگران م ترم درخواست مي‏شود در صورت ديدن كاستي‏ها، با يادآوري مشفقانه و عالمانه خود، ما را در اصلاح و تكميل آن ياري نمايند.

بخش اوّل‏: آثار تحليلي - سياسي و حماسي نهضت عاشورا

1 - آذرخشي ديگر از آسمان كربلا

مصباح يزدي، محمدتقي، قم، مؤسسه آموزشي و پژوهشي امام خميني‏رحمه الله چاپ سوم، 1379، 239 ص.

مجموعه چند سخنراني در تحليل قيام عاشورا و بيان اهداف امام حسين‏عليه السلام از اقدام عليه يزيد است. نويسنده به منظور زدودن برخي شبهات موجود راجع به بزرگداشت عاشورا و علل و زمينه‏هاي بروز آن و گريه و عزاداري بر امام حسين، مجموعه حاضر را تدوين كرده است. وي به روش تحليلي و با استناد به آيات و احاديث، هدف امام حسين را اجراي حدود الهي و عمل به وظيفه امر به معروف و نهي از منكر دانسته و با اشاره به مندرجات برخي روزنامه‏ها، از مروّجان تساهل و تسامح ديني و مردم‏سالاري كه اعمال خشونت را مطلقاً نفي مي‏كنند، به شدت انتقاد كرده است. برخي سرفصل‏هاي كتاب چنين است: شبهاتي پيرامون عاشورا و بزرگداشت آن، نقش عاشورا در بقاي اسلام، زمينه‏هاي قيام عاشورا، پيشينه تاريخي واقعه عاشورا، زمينه‏هاي اجتماعي انحراف جامعه، عوامل انحراف جامعه، تشابه جامعه ما با زمان امام حسين‏عليه السلام روش‏هاي به‏كارگيري عوامل انحراف جامعه از سوي معاويه، علل و انفعال جامعه در برابر فعاليت‏هاي معاويه، راه‏هاي مقابله با عوامل انحراف از جامعه، هدف قيام عاشورا، اصلاح مفاسد هدف اصلي قيام امام حسين‏عليه السلام، امر به معروف و نهي از منكر، مصاديق امر به معروف و نهي از منكر به معني عام، وظايف حكومت و مردم در شرايط حاضر و...

2 - انقلاب عاشورا

مهاجراني، سيدعطاءاللّه، تهران، اطلاعات، چاپ پنجم، 1378، 229 ص.

اين كتاب مباني اعتقادي و زمينه اجتماعي و سياسي فاجعه عاشورا و نيز مباني سلطنت و مشروعيت حكومت معاويه و يزيد را جستجو مي‏كند. به اعتقاد نويسنده، عاشورا چهره اسلام و جامعه اسلامي و ساختار حكومت بني‏اميه را عميقاً دگرگون كرد. وي مي‏افزايد: هيچ‏كس مثل امام حسين‏عليه السلام عمق جانها و جامعه را تكان و تغيير نداده است. بر همين مبنا نويسنده، فاجعه كربلا را انقلاب مي‏داند و عنوان كتاب خود را انقلاب عاشو ا مي‏نامد. كتاب پس از يك مقدمه كوتاه، در هشت فصل و به اين ترتيب تنظيم شده است: 1 - ريشه‏ها؛ 2 - دگرگوني باورها و ارزشها؛ 3 - ماهيت و مباني ساختار سلطنت معاويه، 4 - سلطنت معاويه و سب علي‏عليه السلام؛ 5 - ولايتعهدي يزيد؛ 6 - مرگ معاويه؛ 7 - طلايه انقلاب؛ 8 - انقلاب عاشورا، كتاب با توجه به منابع تاريخي، نشان مي‏دهد كه بني اميه - بويژه معاويه و يزيد - نه تنها با علي و آل علي بلكه با پيامبر اسلام و قرآن سر ستيز داشتند و به شخص پيامبر اسلام عناد مي‏ورزيدند و گاهگاهي كه فرصت مي‏يافتند اين عناد را بروز مي‏دادند. در عين حال، آنان همواره از اسلام و قرآن مانند يك ابزار بيشترين استفاده را مي‏كردند و تا آنجا كه مي‏توانستند از اسلام چهره‏اي غبارآلود و وارونه به مردم نشان مي‏دادند و هميشه در تحريف مفاهيم و اصول اسلامي مي‏كوشيدند. در چنين شرايطي همه تلاش معاويه و سپس يزيد اين بود كه حضرت حسين‏عليه السلام با بيعت كردن اسلام اموي را به جاي اسلام نبوي به رسميت بشناسند و به آن مشروعيت ببخشد ولي از آنجا كه امام حسين‏عليه السلام اين كار را مساوي با نابودي اسلام مي‏ديد، هرگز به آن تن نداد تا به شهادت رسيد.

3 - انگيزه قيام امام حسين صلوات الله و سلام عليه‏

ضيائي بيگدلي، محمدحسين، قم، انتشارات دارالعلم، چاپ اول، 1374، 213 ص.

اين اثر مجموعه‏اي است كه به بررسي انگيزه‏هاي قيام امام حسين‏عليه السلام مي‏پردازد. برخي عناوين كتاب عبارت‏اند از: وظايف اوليّه پيشوايان مذهب اسلام، خلافت امام حسين‏عليه السلام، جريان بيعت با يزيد، نگاهي به شخصيت والاي امام حسين‏عليه السلام، مرگ معاويه و جانشيني يزيد، كردار و گفتار يزيد...، وظيفه امام حسين‏عليه السلام و قيام در برابر يزيد، رشحاتي از انگيزه اين قيام، تصميم امام‏عليه السلام به خروج از مدينه، اعزام مسلم بن عقيل به كوفه از سوي امام حسين‏عليه السلام، عزيمت امام حسين‏عليه السلام از مكه به عراق، توقف امام‏عليه السلام در كربلا، جريان شب عاشورا، روز عاشوراي حسيني، فشرده‏اي از وقايع بعد از شهادت امام حسين‏عليه السلام، قيام امام حسين‏عليه السلام از ديدگاه مورّخ مسيحي و...

4 - امام حسين‏عليه السلام در جامعه ارغواني‏

كتاني، سليمان، ترجمه پرويز لولاور، قم، نصر، چاپ اوّل، 1378. 216 ص‏

اين اثر ترجمه كتاب «الحسين في حلّة البرفير» نويسند مسيحي لبناني، سليمان كتاني است كه برگردان فارسي آن با عنوان امام حسين‏عليه السلام در جامعه ارغواني سامان يافته است. شيوه نگارش كتاب، تحليلي و نثر آن توصيفي است. كتاب به تحليل عوامل و منشأ تاريخي نهضت عاشورا پرداخته است. نويسنده در اين راستا وقايع تاريخي را از زمان پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم تا پديد آمدن حادثه عاشورا مورد بررسي قرار داده است. وي تلاشهاي منافقان و تعصبات جاهلي و قبيله‏اي از جمله علل محروم شدن اهل بيت‏عليهم السلام‏از حقوقشان به شمار رفته است. عناوين مطرح شده در اين كتاب عبارتند از: توطئه‏هاي مخالفان رسالت و امامت در زمان پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم و حجةالوداع و سرپيچي از لشكر اسامه، انحراف در مسئله گزينش رهبري و خلافت بعد از وفات پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم، چگونگي انتخاب خلفاي اول و دوم، شوراي شش‏نفره عمر در محروم كردن اهل بيت‏عليهم السلام از خلافت، خلافت عثمان و تلاش گسترده‏تر امويان در مقاصد غير اسلامي، كارشكني‏ها عليه استقرار حكومت عادلانه علي‏عليه السلام، تحميل صلح به امام حسن‏عليه السلام، جنايات معاويه و يزيد و سرانجام پديد آمدن نهضت خونين كربلا.

5 - امام حسين‏عليه السلام از زبان استاد شهيد مرتضي مطهري‏رحمه الله‏

عزيزي، عباس، قم، انتشارات صلاة، چاپ اول، 1381، 415 ص.

نويسنده كتاب با الهام از اين سخن فقيه فرزانه حضرت امام خميني‏رحمه الله كه آثار استاد شهيد مطهري را از مهمترين آثار اسلامي دانسته، استخراج نظرات آن استاد شهيد و تدوين و تبويب مجموعه آثار ايشان درباره امام حسين‏عليه السلام را سرلوحه كار خويش قرار داده است. اين اثر از بيست و پنج فصل تشكيل شده كه عناوين آن عبارت‏اند از:

فضايل امام حسين‏عليه السلام، فلسفه قيام امام حسين‏عليه السلام، آگاهي و اشتياق امام حسين‏عليه السلام به جهاد و شهادت، شخصيت حماسي حسين‏عليه السلام، كربلا تجلي‏گاه فضائل اخلاقي، نماز و عبادت امام حسين‏عليه السلام، خصايص و فضايل اصحاب و ياران امام حسين‏عليه السلام، فضايل و مصايب خاندان ابي‏عبدالله الحسين‏عليه السلام، ويژگي‏هاي پيام و شعارهاي نهضت حسيني، مقايسه شرايط زماني امام حسن‏عليه السلام با امام حسين‏عليه السلام، مقايسه مقتضيات و شرايط زمان امام حسين‏عليه السلام با ساير ائمه، مقايسه نهضت امام حسين‏عليه السلام با ساير نهضت‏ها، تحليل ماهي نهضت و حادثه عاشورا، ويژگي‏هاي مكتب حسيني، درس‏هاي نهضت عاشورا، رمز جاودانگي نهضت حسيني، فلسفه گريستن بر مصايب حسين‏عليه السلام، تأثير خون در اشاعه نهضت حسين‏عليه السلام، تاثير و نقش زنان در حادثه كربلا، نقش امام سجاد در تبليغ نهضت عاشورا، جنبه‏هاي گوناگون تبليغ در نهضت حسين، بررسي شخصيت پليد قاتلين حسين بن علي‏عليه السلام، آثار و نتايج نهضت حسين‏عليه السلام، تحريفات عاشورا و فلسفه احياء فرهنگ عاشورا و اقامه سنّت عزاداري.

6 - ارزيابي انقلاب امام حسين‏عليه السلام از ديدگاه جديد

شمس‏الدين، محمدمهدي؛ مترجم: مهدي پيشوايي، تهران، مؤسسه فرهنگي هنري‏الست فردا، چاپ اول، 1379، 285 ص.

نويسنده در اين اثر طي سه بخش اصلي به ارزيابي و تبيين نهضت عاشورا برآمده است. در بخشي از كتاب آمده است: اگر مبدأ انقلاب امام حسين‏عليه السلام را سال 60 يا 61 هجري بگيريم، سخت اشتباه كرديم. مبدأ انقلاب امام حسين‏عليه السلام سال 60 هجري نبوده، بلكه سال‏هاي پس از وفات پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم بود... انقلاب خونين امام حسين‏عليه السلام حلقه‏اي از زنجير حوادث بود كه يك سر آن به فاجعه كربلا و سر ديگر آن به ماجراي سقيفه منتهي مي‏شد و اين حلقه در كربلا نيز خاتمه نيافت، بلكه سرچشمه انقلاب و قيام‏هاي خونين ديگري گرديد، نگارنده در بخش نخست «شرايط سياسي و اجتماعي انقلاب امام حسين‏عليه السلام» را ذيل اين مقولات بررسي مي‏كند: سرچشمه انحراف، منطق سقيفه، روش عمر در تقسيم بيت‏المال، مسئله شوري، نتايج زيان‏بار شورا، سياست مالي و اداري عثمان، تسلط بني‏اميه، سياست‏هاي معاويه، و حكومت معاويه و... در بخش دوم «موجبات و انگيزه‏هاي انقلاب» با مباحثي از اين دست ارزيابي مي‏شود:

روش امام حسين در برابر سياست بني‏اميه، عواملي كه امام حسين را وادار به صلح با معاويه كرد، ويژگي‏هاي يزيد، عكس‏العمل امام حسين‏عليه السلام در برابر وليعهدي و بيعت با يزيد، انگيزه‏هاي انقلاب حسين از نظر افكار عمومي، و راز مخالفت حسين با حكومت يزيد و....

بخش سوم به تبيين «آثار و نتايج انقلاب امام حسين‏عليه السلام در حيات جامعه اسلامي» اختصاص يافته است. برخي مباحث اين بخش عبارت‏اند از: قطع نفوذ ديني امويان، بيداري مسلمانان، رسوايي يزيد، شروع انقلاب‏هاي زيد بن علي، ابي‏السريا، عبدالرحمن ابن اشعث، و قيام مختار و...

7 - انگيزه‏هاي قيام عاشورا

دشتي، محمد، قم، مؤسسه تحقيقاتي اميرالمؤمنين‏عليه السلام، چاپ اول،1376 ،250 ص.

در زندگي فردي و اجتماعي انسانها همواره تحولات و دگرگونيهاي فراواني رخ مي‏دهد كه بسياري از آنها قابل ارزيابي و دقّت است و براي آيندگان بهترين آموزگار و معلم ارزش‏هاست، و براي پندآموزان و انسان‏هاي تشنه حقيقت، عبرت‏آموز است كه نبايد از كنار حوادث و رويدادهاي تاريخي گذشتگان به سادگي عبور كرد. حادثه عظيم عاشوراي حسيني نيز يكي از تحوّلات مهم سياسي تاريخي بشريت، و يكي از رويدادهاي بي‏نظير در تداوم خط رسالت پيامبران آسماني است كه بايد بدرستي تجزيه و تحليل گردد و به خوبي مورد ارزيابي قرار گيرد و علل و انگيزه‏هاي آن، با روشهاي صحيح تحقيق، كشف و شناسايي شود تا همواره بهترين الگو و عاليترين سمبل آزادگي و روشن‏ترين راه آزادي باقي بماند و بشريّت را به راه نجات و اميدواري، به تكامل و رستگاري رهنمون گردد.

با بررسي صحيح تحولات بشري و قيام‏ها و نهضت‏هاي سياسي، عوامل گوناگوني را مي‏توان كشف و شناسايي كرد مانند: علل و عوامل سياسي، علل و عوامل حكومتي، علل و عوامل جغرافيايي، علل و عوامل رواني و اخلاقي، علل و عوامل نظامي و توسعه‏طلبي‏هاي ميليتاريستي، علل و عوامل اقتصادي، علل و عوامل علمي و فرهنگي.

از اين‏رو ارزيابي قيام عاشورا، از يك هدفداري خاصّي برخوردار است و انواع پيام‏هاي ارزنده سياسي، معنوي، عقيدتي را به همراه مي‏آورد. عبرت‏آموز و سرنوشت‏ساز است، الگوي آزادگان و سمبل آزادي است، محرومان را به مبارزه و تلاش وا ميدارد و روح ظلم‏ستيزي و شهادت‏طلبي را تقويت مي‏كند .

در آن روزگاران حساس، يزيد با اراده و اختيار براي استحكام حكومت خود، و تداوم هواپرستي و سلطه‏گري امويان، خود را از انجام آن همه جنايات ناگزير مي‏شمارد تا منافع امويان را با تهاجم به عترت پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم و نابودي اركان دين تامين كند و امام حسين‏عليه السلام نيز در آن مقطع زماني خاص، با اراده و آگاهي، با انتخاب و آزادي، دفاع از دين و امت اسلامي را برمي‏گزيند، و آگاهانه شهادت را مي‏طلبد، و به همه دين‏خواهان و تشنگان آزادي نامه مي‏نويسد، پيام مي‏دهد كه راه حفظ دين و سلامت قرآن، امروز در سايه قيام و شهادت است. عناوين مطرح شده عبارت‏اند از: مسئله تحليل تاريخ، تحقق سيستم حكومت اسلامي...، تحقق شرائ رهبري، مبارزه با روش‏هاي دروغين انتخاب رهبري، حاكميت دوباره جاهليت، مبارزه با حاكميت باطل، دفاع از سلامت دين، دفاع خونين و حل بن‏بست‏ها، مبارزه با خودپرستي‏ها، مبارزه با مفاسد اخلاقي، مبارزه با روح ذلّت‏پذيري، زنده نگهداشتن سنت و احكام الهي.

8 - امام حسين‏عليه السلام شهيد فرهنگ پيشرو انسانيت‏

محمدتقي جعفري تبريزي، تهيه و تنظيم: علي جعفري، تهران: مؤسسه تدوين ونشر آثار علامه جعفري، چاپ اول، سال 1381، 638 ص.

مطالب كتاب در اصل، دست‏نوشته‏ها و متن سخنراني‏هاي استاد محمدتقي جعفري درباره امام حسين‏عليه السلام است كه مباحثي از اين دست را شامل مي‏شود: امام حسين‏عليه السلام شهيد فرهنگ پيشرو انسانيت، شهادت و ابعاد آن، اصول پنجگانه مربوط به قدرت و حق و باطل، دو ركن اساسي شخصيت‏هاي سازنده فرهنگ پيشرو انسانيت، معاويه كيست و كارنامه او چيست؟ اهداف و انگيزه‏هاي قيام حسين بن علي‏عليه السلام، آيا امام حسين‏عليه السلام مي‏دانست كه در اين قيام شهيد مي‏شود؟ و قانون حسيني.

9 - امام حسين و جاهليت نو

سليماني، جواد، قم، يمين، چاپ اول 1377، 224 ص.

در اين كتاب، مولف با استناد به يافته‏هاي گذشتگان، ضمن بررسي مباني و ريشه‏هاي نهضت سيدالشهداعليه السلام از تجديد حيات جاهليت در عصر آن بزرگوار و نحوه برخوررد آن حضرت با اين پديده شوم سخن به ميان آورده است. كتاب متشكل از دو بخش اصلي است. در بخش اول، مولف سيماي جامعه را در چهار مقطع: تاريخ جاهليت، عصر بعثت، دوران حكومت سه خليفه اول و دوران حكومت فرزندان ابوسفيان بررسي نموده و در بخش دوم موضع امام حسين‏عليه السلام در برابر جهل آن دوره شرح داده است.

10 - امام حسين‏عليه السلام و واقعه كربلا در آثار علامه شهيد مطهري‏

مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي (پژوهشگاه) دفتر تبليغات اسلامي قم، [بي‏تا]، 48 ص.

كتابچه حاضر - همان‏طور كه از عنوان آن پيداست - فهرست راهنماي موضوعاتي درباره امام حسين‏عليه السلام و واقعه كربلا از مجموعه آثار شهيد انقلاب اسلامي آية اللَّه مرتضي مطهري‏رحمه الله است. سخن گفتن و يا نوشتن درباره امام حسين‏عليه السلام از همه‏كس نه ميسر است و نه روا، مگر كساني كه شناخت كافي از ابعاد وجودي آن حضرت پيدا كرده و در مقام عمل نيز زوايايي از سيره حضرت را لمس كرده و درد عدالت‏خواهي و حق‏جويي را احساس كرده باشند و در اين راه ثابت‏قدم مانده باشند. علامه شهيد مطهري از جمله كساني است كه داراي اين ويژگي است و وظيفه خويش را در مدت كوتاه عمر پربركتش به نحو احسن انجام داده است. ايشان هم علماً و هم عملاً امام خويش را شناخت و در معرفي شخصيت واقعي آن حضرت به جامعه و زدودن پيرايه‏هاي جاهلان و رد غرض ورزيهاي معاندان نسبت به اهل بيت‏عليهم السلام نقش اساسي ايفا نمود و سرانجام جان خويش را در اين راه گذاشت.

مركز مطالعات و تحقيقات اسلامي - پژوهشگاه - (وابسته به دفتر تبليغات اسلامي حوزه علميه قم) آثار گفتاري و نوشتاري آن مرحوم را از طريق نمايه‏سازي، طبقه‏بندي و تنظيم نموده و به صورت نرم‏افزاري با عنوان «مطهر» در اختيار دانش‏پژوهان قرار داده كه اين كتابچه برگرفته از همان برنامه كامپيوتري است با اين توضيح كه از بين موضوعات فراوان آثار شهيد مطهري در نرم‏افزار «مطهر» تنها موضوع «امام حسين و واقعه كربلا» انتخاب شده است و ديگر اينكه اين اثر فهرست الفبايي موضوعات مربوطه به آن حضرت و نهضت كربلا است كه براي استفاده تفصيلي از موضوعات مطرح شده بايد به متن اسناد مربوط ارجاع گردد.

برخي عناوين مطرح شده عبارت‏اند از: اربعين حسيني، ارزشهاي واقعه كربلا، امام حسين‏عليه السلام در قرآن، اصحاب امام حسين‏عليه السلام، امام سجادعليه السلام و واقعه كربلا، سيره امام حسين‏عليه السلام، شخصيت و زندگينامه امام حسين‏عليه السلام، شعارهاي حماسي در واقعه كربلا، علل و عوامل قيام امام حسين‏عليه السلام، مردم در واقعه كربلا و مقتضيات زمان امام حسين‏عليه السلام و....

11 - برترين هدف در برترين نماد يا پرتوي از زندگاني امام حسين‏عليه السلام‏

علايلي مصري، عبدالله، ترجمه: محمد مهدي جعفري، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامي، سازمان چاپ و انتشارات، 1371.

مؤلف اين كتاب شيخ عبدالله علايلي از نويسندگان لبناني است وي در نويسندگي تا حد زيادي تحت تأثير نهج‏البلاغه است كه آن را «اجازه عبور از پل» مي‏ناميد. وي تحت تأثير عزاداري شيعيان ايراني مقيم مصر و وابستگي نسبي و معنوي به امام علي‏عليه السلام و خاندان پيامبر كتاب «سموّ المعني في سمّو الذات او اشعة من حياة الحسين» را نوشت كه توسط آقاي سيدمحمدمهدي جعفري با عنوان برترين هدف در برترين نماد (پرتوي از زندگاني امام حسين‏عليه السلام) به فارسي برگردانده شده است. نويسنده در ابتداي كتاب كه به داستان خلافت بعد از پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم مي‏پردازد به طور ملايم و استدلالي از عثمان انتقاد مي‏كند و روش امام علي‏عليه السلام را مي‏ستايد و علل شكست حكومت آن حضرت را بي‏توجهي خلفاي گذشته در ترويج فرهنگ اصيل اسلامي، پايبندي ايشان به قوانين شرع (بر خلاف معاويه كه به هيچ قانوني پايبندي نداشت) و... معرفي مي‏كند. نويسنده در ادامه جلد اول كتاب به معرفي شخصيت يزيد مي‏پردازد و آنگاه علل قيام امام حسين را بررسي مي‏كند و تحت عنوان پرورده دامان نبوت به برخي فضايل امام‏عليه السلام اشاره مي‏نمايد و ايشان را يك مسلمان كامل و رجلي قرآني مي‏داند كه حاضر نيست زير بار خفت و خواري برود و سخت به اصول ديني پايبند است.

نويسنده در جلد دوم كتاب با پيش كشيدن چند مقدمه ساختار قبيله، جامعه‏شناسي آن و گرايشهاي افراد وابسته به قبيله را در طول تاريخ قبايل صحراگرد عرب مورد تجزيه و تحليل قرار مي‏دهد و هجرت پيامبر را براي تبديل اين قبايل به يك امت معرفي مي‏كند. برنامه‏اي كه تا حد زيادي موفق نيز بود ولي جانشينان او آگاهانه يا ناآگاهانه با فتوحات گسترده بار ديگر مهاجران را پراكنده كردند و قبيله‏گرايي كه نتيجه آن حكومت سلطنتي شد را رواج دادند. امام علي‏عليه السلام مي‏خواست قافله جامعه اسلامي را به عهد رسول اكرم‏صلي الله عليه وآله وسلم بازگرداند و امام حسين‏عليه السلام با هجرت به كوفه و تبديل حج به جهاد برنامه‏هاي جد و پدرش را استمرار بخشيد. ذهن جوّال و انصاف قابل توجه نويسنده به نوشته او رنگ و جلاي خاصي بخشيده و به سبكي جديد به واقعه عاشورا نگاه كرده است.

12 - بررسي اثرات قيام امام حسين‏عليه السلام در فقه سياسي شيعه‏

شيركش، هيثم، پايان نامه كارشناسي ارشد، دانشگاه تهران، دانشكده، الهيات و معارف اسلامي، 1379، 178 ص.

هدف نويسنده بررسي برخي از ابعاد نهضت امام حسين‏عليه السلام در فقه سياسي شيعه و گشودن راهي براي علاقمندان به مباحث اجتماعي فقهي بوده‏است. وي با بهره‏گيري از منابع فقهي، تاريخي و تفسيري و با استناد به نظر فقها، به دست‏آوردهاي اين نهضت عظيم در فقه سياسي پرداخته و مسئله قيام امام حسين‏عليه السلام را در فقه مورد بررسي قرار داده است. برخي از عناوين مورد بحث چنين است: تعريف فقه سياسي و برخي از مصاديق آن، اوضاع معاصر قيام امام حسين‏عليه ا سلام، علل قيام امام حسين‏عليه السلام از ديدگاه امام خميني، فقه عاشورايي امام خميني، ادله مشروعيت قيام عليه حكام جور، چرا امام حسين‏عليه السلام راه تقيه را در پيش نگرفت؟ تقيه در احكام، مهادنه (متاركه جنگ)، هدنه در متون فقهي.

13 - بررسي و تحقيق پيرامون نهضت حُسيني‏

فرحي، سيدعلي، تهران، دفتر نشر فرهنگ اسلامي، چاپ اول، 1375، 536 ص.

اين اثر تحليلي است درباره قيام امام حسين‏عليه السلام كه در آن به وقايع قيام آن حضرت سخني نرفته، بلكه فقط به تحليل آن پرداخته شده‏است. نويسنده در مقدمه كتاب آورده است: «كتابهاي بسياري درباره اين نهضت خونين نگاشته شده، ولي بدبختانه بيشتر آنها از مرز واقعه‏نگاري يا حماسه‏سازي يا عرفان‏گويي يا حاشيه‏پردازي فراتر نمي‏رود و علل واقعي و نتايج اساسي آن را به بوته تحقيق نمي‏گذارد.... در اين كتاب تقريباً كليّه جوانب قيام و قتل حسين‏عليه السلام... روشن شده و... و ظاهراً مطلبِ مهمّي را ناگفته نگذارده است.

مطالب كتاب در پنج بخش تنظيم شده است: بني اميّه و مسأله خلافت اسلامي، دو سازمان متضاد در محيط اسلام، تشريح علل قيام حسين‏عليه السلام، چگونه قيام حسين‏عليه السلام پيروز شد؟ و مكتب حسين‏عليه السلام، در بخش اول از وضع خلافت در صدر اسلام و در بخش دوم از وضع جامعه اسلامي و كارنامه بني‏اميّه و بني‏هاشم سخن رفته است. بخش سوم موضوع اصلي كتاب است و در آن به تحليل قيام امام و هدف آن پرداخته شده است و سرانجام بخش چهارم و پنجم به نتايج قيام امام اختصاص دارد.

14 - پيام عاشورا (حاوي بيش از 160 پيام از حسين بن علي‏عليه السلام)‏

نجفي، محمدصادق، قم، حوزه علميه قم، دفتر انتشارات اسلامي، چاپ اول 1377، 136 ص.

در اين مجموعه بخشي از پيام‏هاي حسين بن علي‏عليه السلام كه بيانگر اهداف قيام آن حضرت بوده، از آثار گوناگون از جمله اشعار و مراثي استخراج گرديده است. اين پيام‏ها ذيل بيست و سه موضوع گرد آمده كه برخي از آن عبارتند از: پيام مقاومت، دعوت به صبر، امر به معروف و نهي از منكر، استمداد، شهادت، پيروزي، اتمام حجت، شجاعت و نماز.

15 - پيام‏هاي عاشورا

محدثي، جواد، قم، پژوهشكده تحقيقات اسلامي نمايندگي ولي‏فقيه در سپاه - مديريت تحقيقات عاشورا، چاپ اول، 1377، 255 ص.

شناخت عميق زندگاني امام حسين‏عليه السلام و نهضت عاشورا تجزيه و تحليل ابعاد گوناگون آن از نيازهاي قطعي جامعه اسلامي است. در اين راستا مقرر گرديد يك سلسله تحقيقات گسترده و عميق پيرامون ابعاد زندگاني و قيام امام حسين‏عليه السلام زمينه‏ها و پيامدهاي آن صورت پذيرد. مديريّت تحقيقات عاشورا در پژوهشكده تحقيقات اسلامي سپاه بر آن شد تا در اين ميان گام نخست را بردارد و آنچه را از گنجينه معارف عاشورا در اين جهت برداشت مي‏شود به نسل پوياي انقلاب اسلامي عرضه كند. اين اثر يكي از كارهاي جنبي تدوين «دائرة المعارف امام حسين‏عليه السلام» است كه با همكاري جمعي از پژوهشگران در مركز تحقيقات اسلامي سپاه پاسداران انقلاب اسلامي در دستِ اجراست و اميد مي‏رود آن كار عظيم، هرچه‏زودتر به سامان برسد. نويسنده در اين مجموعه جهت استخراج اين درسها و پيامها از مطمئن‏ترين راهها از جمله سخنان و خطبه‏هاي امام حسين‏عليه السلام و ياران شهيد و بازماندگان شهداء، عملكرد، رفتار و شيوه عملي سيدالشهدا و اصحاب و خاندان او با متون و منابع معتبر تاريخي و ديني مربوط به عاشورا استفاده كرده است. عناوين كلي موضوعات از اين قرارند. پيامهاي اعتقادي، پيامهاي اخلاقي، پيامهاي زندگي‏بخش، پيامهاي عرفاني، پيامهاي تاريخي، پيامهاي سياسي، پيامهاي احياگري و پيام‏هاي بانوان.

16 - پيشينه عاشورا (از خون محراب تا محراب خون): رويكردي تحليلي به تحولات اجتماعي - سياسي عراق و حجاز از سال چهل تا شصت هجري‏

اسدي، محمد، تهران، مؤسسه فرهنگي انتشاراتي، تبيان، چاپ اول، 1379، 250 ص.

علل و زمينه‏هاي پيدايش واقعه كربلا را مورد تحليل قرار مي‏دهد. نويسنده به روش توصيفي و تاريخي و با استفاده از كتب معتبر تاريخي و جغرافيايي، تحولات اجتماعي و سياسي جاري عراق به‏ويژه كوفه و بصره طي بيست سال (از 41 - 61 هجري) را عرضه مي‏دارد. در ادامه از حوادثي نظير مرگ معاويه، نامه‏هاي كوفيان به امام حسين‏عليه السلام و عوامل رويگرداني مردم كوفه از همكاري با امام حسين بحث مي‏كند. در پايان، موافقان و مخالفان قيام عاشورا و اسامي شهيدان كربلا ذكر شده است.

17 - پيرامون حماسه عاشورا

شفيعي، سيدمحمد، تهران، سازمان تبليغات‏اسلامي، مركز چاپ و نشر، چاپ اوّل، 1374، 260 ص.

اين اثر داراي يك مقدمه به قلم حضرت آية اللّه فاضل لنكراني پيرامون «آگاهي امام حسين‏عليه السلام از شهادت خود در سفر به سوي كربلا» اس كه با استفاده از منابع مهم و معتبر به اثبات اين قضيه مي‏پردازد. نويسنده در پيشگفتار با توجه به فرمايشات حضرت امام‏رحمه الله مطالبي پيرامون اهميّت زنده نگهداشتن حماسه عاشورا بيان مي‏كند. اين اثر در يازده فصل مطالبي را پيرامون قيام امام حسين‏عليه السلام اختصاص داده است. كه اهم عناوين آن چنين است: قيام امام حسين‏عليه السلام، زمينه‏ها و مسائل مربوط به قبل از قيام و فساد و فتنه‏انگيزي حكومت بني‏اميه، اسوه‏هاي بيداري و ياران باوفاي امام، تاريخ‏سازان و چهره‏هاي برتر عاشورا، پيمان‏شكنان منافق و نقابدار، وضعيت اسرا در شام و مدينه، اربعين حسيني، موضع‏گيريهاي يزيد و كارگزارانش، در ادامه دستاوردهاي قيام امام حسين‏عليه السلام و برخي قيامهاي پس از آن را مورد اشاره قرار مي‏دهد.

18 - پيامدهاي عاشورا

اردكاني، سيدابوالفضل، قم، مركز تحقيقات اسلامي نمايندگي ولي‏فقيه در سپاه، انتشارات منبع، چاپ اول، 1380، 366 ص.

اين كتاب عمدتا به وقايع و حوادث پس از شهادت امام حسين‏عليه السلام و يارانش اختصاص دارد. نگارنده، ضمن شرح كوتاهي از قيام خونين عاشوراي حسيني، پيامدهاي بعدي آن: يعني ظهور نهضت‏ها، شورش‏ها و قيام‏هاي مختلف را بررسي كرده است، از جمله: شورش حجاز، قيام عراق، قيام مختار بن ابي عبيده ثقفي، قيام زيد بن علي‏عليه السلام، قيام در ايران (خراسان) و سقوط امويان.

19 - پيام‏هاي عاشورا (و جايگاه آن در نهج البلاغه)

دشتي، محمد، قم، مؤسسه تحقيقاتي اميرالمؤمنين‏عليه السلام، چاپ دوم، 1376، 181 ص‏

حادثه بزرگ عاشورا در شرايطي تحقق پذيرفت، كه مصلحان اجتماعي از درمان و اصلاح جامعه اسلامي نااميد شده و فكر مي‏كردند راه چاره‏اي وجود ندارد. حماسه عظيم عاشورا به بشريّت سرگردان و درمانده كه در برابر قدرتهاي بزرگ سلطه‏گر افسون شده بودند، راهي را نشان داد كه حركت آفرين و نوراني و جاودانه بود و پيام داد كه:

«مرگ سرخ به از زندگي ننگين است» خوني را در عروق بي‏رمق بشريّت تزريق كرد كه هرگز از حركت باز نايستاد. شوري در دلهاي آزادگان و تشنگان حقيقت نهاد كه هرگز به سردي نگراييد. شعوري به مغزها داد كه همواره راه خونين شهادت را پررهرو نگهدارند. نوري را در قلبها تاباند كه هرگز به خاموشي نگرائيد. عواطفي رادر بشريت خسته از انواع ستم برانگيخت كه همواره در تكاپوست و هراسي را در عمق وجود سلطه‏گران تاريخ ايجاد كرد كه همواره در وحشت و اضطرابند.

پس بايد به ارزيابي هماره اين حقيقت پرداخت. بايد ابعاد ژرف آن را به ارزيابي مدام گذاشت. بايد لحظه‏اي از حماسه خونين عاشورا غفلت نكرد. بايد انگيزه‏هاي سامان دهنده آن را دانست. بايد پديدآورندگان ايثارگر آن را شناخت. بايد امام عشق را در جاذبه‏هاي جاودانه عاشورا پيدا كرد كه يكي از آن نگاه‏ها و نگريستن‏ها ارزيابي پيام‏هاي حماسه عاشوراست. اگر پيام‏هاي عاشورا را بشناسيم و در زندگي خود بكار گيريم همواره در اردوي حضرت اباعبدالله‏عليه السلام مي‏توانيم وارد شويم و در برابر هر ستمكاري بخروشيم و با ديگر آزادگان شهادت‏طلب بجوشيم و همواره از كاسه عشق حسيني در كربلائي به دست همه تاريخ، زلال حقيقت بنوشيم و تا تجلي دوست حضرت يار(عج) در نفي بردگي‏ها، ذلّت و خواري‏ها بكوشيم. عناوين و موضوعات كتاب بدين قرارند: پاسداري از دين، زنده نگهداشتن سنّت پيامبرصلي الله عليه وآله وسلم، زنده نگهداشتن امر به معروف و نهي از منكر، تحقق مراحل نظارت ملّي، انجام روشهاي امر به معروف، اصلاح جامعه اسلامي، آينده‏نگري (زنده نگهداشتن فرهنگ انتظار و رجعت)، زنده نگهداشتن احكام قرآن، حفظ جايگاه رهبري در اسلام (دفاع از ولايت عترت)، شهادت‏طلبي.

20 - پرتوي از عظمت امام حسين‏عليه السلام‏

صافي گلپايگاني، لطف‏الله، قم، حضرت معصومه‏عليه السلام، چاپ اول، 1379، 472 ص.

اين اثر پژوهشي است توصيفي و تحليلي درباره شخصيت و قيام امام حسين‏عليه السلام، نويسنده در آغاز به كتابهايي كه درباره قيام امام نوشته شده، اشاره و گفته است: امروزه بيشتر از تحليل حوادث و علل و نتايج آن سخن مي‏رود، حال آن‏كه در گذشته بيشتر به توصيف حوادث پرداخته مي‏شد. آن‏گاه نويسنده افزوده است: كتابهايي كه شامل تحليل تاريخي حوادث كربلا مي‏باشد، نسبت به كتابهايي كه متن حوادث را نگه‏داري كرده، بسيار كم است. در عين حال اهميت كتابهايي كه متن حوادث را نگه داشته‏اند در نزد ما محفوظ است. مطالب كتاب در چهار بخش تنظيم شده است: شخصيت و فضايل حسين‏عليه السلام، بني‏هاشم و بني‏اميه، علل قيام حسين‏عليه السلام، نتايج و فوايد قيام حضرت ابي‏عبدالله الحسين‏عليه السلام. در بخش اول پاره‏اي از احاديث پيامبر درباره امام حسين آورده و سپس به برخي از ويژگي‏هاي او (مكارم اخلاق، علم، عدالتخواهي، شجاعت و..) اشاره شده است. بخش دوم درباره كارنامه بني‏اميّه است و در آن از رذايل معاويه و يزيد سخن رفته است. بخش سوم به علل قيام امام حسين اختصاص داده شده و استقبال از شهادت، امر به معروف و... در شمار علل قيام شمرده شده است.

نويسنده در اين بخش كوشيده است ثابت كند كه تشكيل حكومت اسلامي، با همه اهميت آن، در آن دوره ممكن نبود و امام براي آن قيام نكرد و سرانجام در بخش چهارم كتاب از نتايج و فوايد قيام امام حسين سخن رفته است؛ از جمله: نجات اسلام، بيداري شعور ديني، محبوبيت اهل بيت و عزّت بازماندگان، محكوميت بني‏اميّه در افكار عمومي.