کاروان شعر عاشورا

محمد علي مجاهدي

- ۱ -


پيشگفتار

حماسه ماندگار و با شكوه عاشورا - اين رخداد بى‏نظير و استثنايى درطول همه تاريخ - از چنان جلال و عظمتى برخوردار است كه بيش از هرپديده‏اى در جهت‏بخشى به حركت تاريخ - بويژه تاريخ اسلام و تشيع علوى- نقش مؤثر و انكارناپذيرى داشته است.
بى‏گمان، هيچ حادثه‏اى را نمى‏توان يافت كه به اندازه اين حماسه‏سرنوشت‏ساز، با نفوذ در عمق جان و فطرت انسان‏هاى آزاده و آگاه، تشنگان‏زلال حقيقت را سيراب سازد و حق‏باوران عالم را تا مرز شيفتگى و شيدايى‏بكشاند و عرصه‏هاى گوناگونى از حيات بشرى را تجلى‏گاه شكوه و عظمت‏خود نمايد.
يكى از اين عرصه‏ها فرهنگ و ادب به ويژه شعر و نظم بوده كه در به‏تصوير كشيدن اين حقيقت هميشه زنده، توفيق بزرگى را نصيب خود ساخته‏است.
از همان روزهاى نخستين، انتشار خبر اين واقعه هولناك، كه تصويرگراوج حماسه و ايثار، شجاعت و شهامت، پايمردى و غيرت، خلوص وحق‏باورى، خداخواهى و خدامحورى و مظلوميت و بى‏ياورى از يك سو وجهالت و پستى، خشونت و بى‏رحمى، استكبار و ستمگرى، حق‏گريزى ودنياخواهى و برخوردارى كامل از عِدّه و عُدّه دنيوى از سوى ديگر بود، ازچشمه چشم هر صاحب بصيرتى فراتى از اشك اندوه جارى و ژرفاى جان‏هر جوياى حقيقتى را به كانونى از شراره‏هاى جانسوز ملال مبدّل ساخت وسينه بى‏كينه ارباب معرفت را داغدار آلام جانگداز اين رخداد بى‏نظير كرد.
در اين ميان، شعر و ادب كه عرصه تصويرگرى زيبايى‏ها و لطافتها واحساسات پاك انسانى و فضائل الهى است، بيش از هر زمينه ديگرى تجلى‏گاه‏بزرگى و شكوه خيره‏كننده اين حماسه بى‏مانند گرديد و شاعران وسخنسرايان و نام‏آوران فرهنگ و ادب پارسى را مفتون رمز و رازهاى خودكرد و آثار بسيار گرانبها و پرارجى را به فرهنگ بشرى عرضه داشت.
پژوهشكده تحقيقات اسلامى نمايندگى ولىّ فقيه در سپاه در جهت‏پاسداشت، احيا و گسترش فرهنگ غنى و پوياى عاشورا، زمينه تهيه اين اثرتحقيقى عاشورايى را فراهم آورده است. كتاب »كاروان شعر عاشورا« ابعادگوناگون تجلى فرهنگ عاشورا در شعر فارسى و تاريخ پديدارى و تطورمحتوايى و ساختارى شعر اصيل و الهى عاشورايى را به وسيله شاعر و اديب‏توانا، محب دلسوخته آل‏اللَّه، استاد محمدعلى مجاهدى )پروانه» با ظرافت،تيزبينى، دقت و موشكافى قابل تحسينى مورد بررسى قرار داده است.
با اين وجود، اين مجموعه اندكى است از گفتنى‏هاى بسيار درباره ابعادپرشكوه و خيره‏كننده حماسه عاشورا و تأثيرات شگرف آن در شعر و برصاحبان انديشه و قلم است كه با پرداختن بيشتر به آن، نسل برخاسته از دامن‏انقلاب اسلامى را - كه خود مولود مباركى است از فرهنگ حرّيّت و آزادگى ومكتب انسانيّت و فضيلت عاشورايى - با ابعاد دامنه‏دار، درسها و پيامها وعبرتهاى واقعه‏اى كه بر سينه تفتيده صحراى نينوا، با خون گرامى‏ترين وصالح‏ترين بندگان خدا به تصوير كشيده شد، هر چه بيشتر آشنا و مأنوس‏نمايند.
خداى بزرگ را شاكر و سپاسگزاريم كه توفيق اين خدمت ناچيز به‏ساحت مقدّس مولى‏الكونين حضرت ابى‏عبداللَّه الحسين عليه‏السلام رايافتيم و اميد آن داريم كه اين اقدام، گامى كوچك باشد در پيمودن راهى بزرگ‏و طولانى در معرّفى سيماى پرفروغ عاشوراو سرآغاز يك تلاش جمعى به پايمردى و همراهى فرهيختگان و دانشوران‏براى اصلاح و تكميل اين گونه تحقيقات.
در پايان، تلاش مؤلف گرانمايه و همه عزيزانى را كه با خلوص نيّت درتكوين و پديدآمدن اين اثر عاشورايى سهيم و دخيل بوده‏اند، سپاس‏مى‏گزاريم و توفيق هر چه بيشتر آنان را در خدمت به فرهنگ عاشورا ازخداى قادر متعال خواستاريم.
پژوهشكده تحقيقات اسلامى‏
عشق اگر در اين سفر با ما نبود»كاروان شعر عاشورا« نبود

مقدمه‏

تذكره‏نويسى در زبان فارسى داراى پيشينه كهنى است و از سده‏ششم تاكنون بيش از 500 تذكره در شرح احوال و معرفى آثار شعراى فارسى‏زبان نگاشته شده است كه على رغم همانندى‏هايى كه با هم دارند، وجوه‏تمايز آنها از يكديگر بر اهل فن پوشيده نيست.
تذكره‏هاى فارسى از ديرباز به عنوان كتب مرجع مورد عنايت‏پژوهشگران در زمينه‏هاى ادبى، فرهنگى، هنرى، تاريخى، جغرافيايى،جامعه‏شناسى و سياسى قرار داشته‏اند و به خاطر سبك‏هاى مختلف نگارشى،تنوع موضوعى و سليقه‏هاى متفاوتى كه غالباً مؤلفان در تدوين آنها به كاربرده‏اند، از متون مفيد و ارزشمند زبان فارسى به شمار مى‏روند.
در يك نگرش كلى، تذكره‏هاى فارسى را مى‏توان در دو گروه عمده موردمطالعه و ارزيابى قرار داد:
1. تذكره‏هايى كه جنبه عمومى دارند و فارغ از شاخصه‏هاى زبانى، زمانى‏و مكانى تأليف شده‏اند. تذكره‏هايى مانند: مجمع الفصحاء تأليف رضا قلى‏خان‏هدايت و شعر العجم نوشته شبلى نعمانى ترجمه سيد محمدتقى فخر داعى گيلانى رامى‏توان در زمره تذكره‏هاى عمومى به شمار آورد، زيرا در تدوين آنها معيارخاصى به جز فارسى زبان بودن شاعران لحاظ نشده است.
2. تذكره‏هايى كه با انگيزه‏هاى خاصى پديد آمده‏اند و غالباً بر مؤلّفه‏هايى‏از قبيل: زمان و منطقه جغرافيايى و يا شغل و جنسيت شاعران و وجه غالب‏علمى و شخصيتى آنان استوارند و به همين جهت از تذكره‏هايى كه جنبه‏عمومى دارند، مفيدترند، چرا كه از نظر موضوعى كاملاً مشخص‏اند واطلاعات لازم را در زمينه‏هاى مختلف در اختيار اهل ادب و تحقيق قرارمى‏دهند. تذكره‏هايى مانند: تذكره ميخانه تأليف ملاعبدالنّبى فخر الزّمانى قزوينى وتذكره پيمانه نوشته احمد گلچين معانى - در شرح احوال و آثار شاعران ساقى نامه‏سُرا - ، زنان سخنور و شاعران كور تأليف على‏اكبر مشير سليمى، شعراى آذربايجان‏تأليف محمد ديهيم، سخنوران قم و در محفل روحانيان در شرح احوال و آثارروحانيان شاعر - نوشته نگارنده اين سطور، از تذكره‏هايى هستند كه موضوع‏خاصى را دنبال مى‏كنند و از نظر موضوعى مشخص و محدودند.
متأسفانه تاكنون تذكره مستقلى درباره شاعران آيينى و نيز شعرايى كه‏داراى آثار منظوم عاشورايى‏اند، نگاشته نشده است و به رغم اهميت‏موضوعى، مورد عنايت تذكره نويسان فارسى زبان قرار نگرفته است. شايدگستردگى دامنه تحقيق و زمان بسيارى كه بايد صرف تدوين اين گونه آثارشود، و نيز هزينه‏هاى زيادى كه طبعاً چاپ و نشر آثارى از اين دست‏مى‏طلبد، در اين امر دخيل بوده است.
به هر روى، انگيزه اصلى از تأليف كاروان شعر عاشورا پر كردن اين خلأملموس و برآوردن نياز محسوسى است كه مشتاقان فارسى زبان فرهنگ عاشورابه مطالعه و مرور اين گونه آثار دارند.
با پديد آوردن آثارى از اين قبيل، مى‏توان در مسير احياى شعر عاشورا وروند تكاملى آن گام برداشت و با معرفى و گراميداشت پديد آورندگان آثارمنظوم عاشورايى، انگيزه‏هاى لازم را در شعراى جوان براى پيمودن اين‏مسير هموار و در عين حال دشوار، به وجود آورد.
ترديدى نيست كه فراهم‏آوردن آثارى از اين دست و گام‏نهادن در قلمروى كه‏كران ناپيداست، كار چندان آسانى نيست، زيرا علاوه بر انگيزه‏هاى معنوى وهمت و حوصله و صرف وقت، نياز به مطالعه و بررسى مآخذ متقنى دارد كه‏گاهى به خاطر دور از دست بودن مشكلات بى‏شمارى را فرا راه اهل تحقيق‏قرار مى‏دهد كه عبور از آنها دشوار و گاه غير ممكن است.
كاروان شعر عاشورا حاصل مطالعات سى و اند ساله اين‏جانب پيرامون‏موضوعات شعر آيينى در زبان فارسى است. فيش‏هاى موضوعى بسيارى كه‏به تدريج در اين زمينه‏ها آماده شده بود، راهگشاى نگارنده در پديد آوردن وبه سامان رساندن اين اثر بوده است و مسلماً كاستى‏هايى دارد كه در رفع آنهابه عنايت و راهنمايى فرهيختگانى كه در زمينه شعر عاشورا مطالعاتى دارند،اميدواريم.
اين تذكره داراى 6 فصل است:
1. فصل اول اين اثر با عنوان »سيماى امام حسين عليه‏السلام در شعرفارسى« به شاعرانى اختصاص دارد كه اثر منظوم مستقلى درباره سالار شهيدان‏و شهداى كربلا و حادثه كربلا ندارند، ولى با رويكردى كوتاه و گذرا در برخى ازآثار منظوم خود از اين مهم غافل نمانده‏اند. در اين بخش نمونه‏هايى از آثار35 تن از شاعران فارسى زبان، از سده پنجم تا سده سيزدهم، ارايه شده است.
2. در فصل دوم با عنوان »معرفى منظومه‏هاى عاشورايى دور از دسترس‏و آفرينندگان آنها« بيش از هشتاد منظومه نادر عاشورايى را معرفى كرده‏ايم كه‏اغلب آنها به زيور طبع آراسته نشده و از نسخه‏هاى خطى آنها دركتابخانه‏هاى داخل و خارج از ايران نگاه‏دارى مى‏شود، و معدودى از آنها كه‏به چاپ رسيده، همانند نسخه‏هاى خطّى كمياب و نادرند. اين بخش از تذكره،بيشتر جنبه كتاب‏شناسى دارد و ما با معرفى اين منظومه‏ها و سرايندگان غالباًگمنام آنها، مشعل فروزانى را فرا راه اهل تحقيق در قلمرو شعر فارسى‏برافروخته‏ايم به اين اميد كه هر يك از آنان در حد توان و فرصتى كه دارند دراحياء نشر اين گنجينه‏هاى ارزشمند بكوشند و غبار غربت را از چهره اين آثارمنظوم عاشورايى و سرايندگان گمنام و با اخلاص‏شان بزدايند و بر غناى گنجينه‏گران سنگ شعر آيينى در زبان فارسى بيفزايند.
3. در فصل سوم به نقل اشعارى پرداخته‏ايم كه نام سرايندگان آنهامشخص نيست. اين آثار منظوم عاشورايى را كه بيشتر از مقتل‏هاى فارسى‏نقل كرده‏ايم، به خاطر نامعلوم بودن سرايندگان‏شان نمى‏توان در مقطع زمانى‏خاصى قرار داد ولى شيوه كلامى آنها را مى‏توان به تفاوت مورد با سبك بيانى‏رايج در سده‏هاى پنجم تا دهم مقايسه كرد.
4. در فصل چهارم با عنوان: »چهره‏هاى آشناى شعر عاشورا« به معرفى‏شاعرانى پرداخته‏ايم كه از سده چهارم تا نيمه اول سده سيزدهم در جاى جاى‏ايران و ساير كشورهاى اسلامى مى‏زيسته‏اند و داراى آثار منظوم عاشورايى‏مستقلى مى‏باشند.
براى بررسى بيشتر در مورد اين گروه از شاعران و آثار عاشورايى آنان،چهار محور موضوعى را براى هر يك از آنان در نظر گرفته‏ايم:
1. زندگينامه. 2) سبك شعرى. 3) دامنه تأثير آثار عاشورايى. 4) برگزيده‏آثار عاشورايى.
برخى از اين شاعران داراى يك يا دو اثر منظوم عاشورايى‏اند كه به ناگزيربه نقل آنها پرداخته‏ايم ولى در مورد ساير شعرا برگزيده و منتخبى از آثارشان راارايه كرده‏ايم و اگر داراى تركيب بند عاشورايى بوده‏اند سعى كرده‏ايم در حدگنجايى مقال، تماماً و يا بندهايى از آنها را برگزينيم. اين بخش حاوى شرح‏احوال و برگزيده آثار 27 تن از شاعران فارسى زبان مى‏باشد.
5. در فصل پنجم اين تذكره، رويه‏اى كه در بخش چهارم اعمال شده،ادامه پيدا كرده است و به شرح احوال و آثار عاشورايى 51 تن از شاعران‏فارسى زبانى اختصاص يافته كه در مقطع زمانى نيمه دوم سده 13 تا پايان سده‏14 زندگى مى‏كرده‏اند. مطالب اين بخش در جلد دوم اثر ارائه شده است.
6. در فصل ششم به شرح احوال و نقل آثار عاشورايى شاعران معاصرخواهيم پرداخت. در اين فصل به دليل بروز پاره‏اى مشكلات ناگزير شديم‏تنها به معرفى 103 تن از چهره‏هاى عاشورايى‏سراى معاصر بسنده كنيم و آن‏را در معرض نظر و داورى مشتاقان فرهنگ ماندگار عاشورا قرار دهيم.
از همين روى بايد عذرخواهى خود را از عزيزانى كه زندگى‏نامه و نمونه‏آثار ممتاز عاشورايى آنان در اين مجلد نيامده، ابراز كنيم.
در پايان از همراهى هيأت علمى گروه تاريخ و تمدن اسلامى، خصوصاً ازعنايت حضرت حجةالاسلام والمسلمين حسينى شاهرودى مسئول وقت‏محترم پژوهشكده تحقيقات اسلامى سپاه در به سامان رسيدن مجلّدات اين اثرسپاسگزارى مى‏كنم و از درگاه ايزد لايزال توفيقات بيشترى را براى همه اين‏عزيزان در نشر معارف اسلامى و احياى فرهنگ عاشورا خواستارم.
محمدعلى مجاهدى‏
)پروانه».