ابوبكر مخزومى
يكى از فقهاى هفتگانه و از كسانى بود كه از روى خيرخواهى و نصيحت ، از امام حسين عليه السّلام خواست كه به سوى عراق نرود و در اين راه ، بى وفايى مردم را نسبت به پدر و برادر امام حسين عليه السّلام يادآورى مى كرد.⁽⁴⁵⁾ وى از سادات قريش بود. در ايّام خلافت عمر به دنيا آمد. به خاطر نماز بسيار، به او راهب قريش مى گفتند. در سال 95 هجرى در گذشت .⁽⁴⁶⁾
ابو ثُمامه صائدى
از ياران سيدالشهدا و شهيد نماز، كه روز عاشورا به فيض شهادت رسيد. وى از چهره هاى سرشناس شيعه در كوفه و مردى آگاه و شجاع و اسلحه شناس بود. مسلم بن عقيل در ايّام بيعت گرفتن از مردم براى نهضت حسينى ، او را مسؤ ول دريافت اموال و خريد اسلحه قرار داده بود. نامش عمربن عبداللّه بود.⁽⁴⁷⁾ پيش از شروع درگيريهاى كربلا خود را از كوفه به كربلا رساند و به امام پيوست .
روز عاشورا، كه ياران حسين بن على عليهما السّلام بتدريج شهيد مى شدند و از تعدادشان كاسته مى شد و اين كاهش محسوس بود، ابوثمامه هنگام ظهر خدمت امام آمد و گفت : جانم فداى تو! چنين مى بينم كه دشمنان به تو نزديك شده اند. به خدا قسم تو كشته نخواهى شد مگر آنكه من پيش از تو كشته شوم . دوست دارم خداى خويش را در حالى ديدار كنم كه اين نماز را كه وقتش نزديك شده بخوانم . امام ، نگاهى به بالا افكند، فرمود: نماز را به ياد آوردى ، خدا تو را از نماز گزارانِ ذاكر قرار دهد. آرى ، اينك اوّل وقت نماز است . مهلتى از سپاه دشمن خواستند. آنگاه ابوثمامه و جمعى ديگر، با امام حسين عليه السّلام نماز جماعت خواندند.⁽⁴⁸⁾ وى جزء آخرين سه نفرى بود كه از ياران امام تا عصر عاشورا زنده مانده بودند. برخى گفته اند كه در اثر جراحتهاى بسيار بر زمين افتاد، خويشانش او را به دوش كشيده و از ميدان به در بردند و مدّتها بعد از دنيا رفت .⁽⁴⁹⁾
ابو عمرو نَهْشَلى (يا: خثعمى )
از شهداى كربلاست كه به قولى در حمله اوّل و به نقلى در نبرد تن به تن شهيد شد. از شخصيّت هاى كوفه و مردى متهجّد و شب زنده دار بود.⁽⁵⁰⁾
ابو فاضل
ابومِخْنَف
مقتل نويس معروف اسلام ، لوطبن يحيى بن سعيدبن مخنف كوفى ، مؤ لّف كتابهايى چند، از جمله ((مقتل الحسين )) كه درباره حوادث عاشوراست و طبرى در تاريخ خويش ‍ فراوان از او و كتابش نقل كرده است . وى كه در سال 75 هجرى در گذشت ، از موّرخان و محدّثان شيعه بود. كتابِ او (مقتل ابى مخنف ) به دست نيامده و آنچه اكنون به اين نام است ، برگرفته از كتب تاريخ است كه از كتاب مقتل او نقل كرده اند.
ابوهارون مكفوف
از شعراى شيعه در عصر امام صادق عليه السّلام كه به دستور آن حضرت در سوگ حسين بن على عليهما السّلام شعر سرود و در محضر امام خواند: ((اُمرُرْ عَلى جَدَثِ الحُسَينِ وَ قُلْ لاَِعْظُمِهِ الزَّكِيَّة ...))⁽⁵¹⁾ بر مزار حسين عليه السّلام بگذر و به استخوانهاى پاكش بگو ... .
نام ابوهارون ، موسى بن عمير و اهل كوفه بود.
اَجْفُر
به معناى چاه وسيع . نام منطقه اى در اطراف كوفه كه آب و درخت داشته و قبلا از آنِ بنى يربوع بوده است . در آن محل ، قصر و مسجدى بوده است . حسين عليه السّلام در مسير رفتن به كوفه در اين مكان هم توقّفى داشته است .⁽⁵²⁾ فاصله آن تا مكه 36 فرسخ است .⁽⁵³⁾
ادبُ الطَّفّ
به معناى ادبيات عاشوراست . طفّ، نام سرزمين كربلاست . ((ادب الطف ))، نام كتابى است در ده جلد به زبان عربى ، گردآورى ((جواد شبّر)) كه به معرّفى شاعرانى كه درباره امام حسين عليه السّلام و حادثه كربلا و شهداى عاشورا شعر و مرثيه سروده اند پرداخته است . اين مجموعه ، از قرن اوّل هجرى تا قرن 14 را شامل مى شود و ضمن معرّفى كوتاهِ صاحبان اثر، نمونه هايى از شعرهاى آنان را هم به صورت برگزيده آورده است . كتاب ، به نحوى در بردارنده ادبيّات شيعه و عقايد و احساسات و جهتگيريهاى شاعران شيعه نيز مى باشد، بخصوص بر محور حادثه جانسوز كربلا. ناشر كتاب ، ((دارالمرتضى )) است ، بيروت ، 1409 ق .⁽⁵⁴⁾
ادبيّات عاشورا
مقصود، مجموعه آثارى است كه در قالبهاى مختلف ادبى و هنرى ، بر محور حادثه و قهرمانان كربلا، در طول چهارده قرن پديد آمده است . اين آثار، شامل شعر و مرثيه ، نوحه و تعزيه ، مقتل و مصيبت نامه ، نمايشنامه و فيلمنامه ، داستان ، فيلم ، عكس و اسلايد، كتب و مقالات و نثرهاى ادبى ، شرح حالِ قهرمانان كربلا، تابلوها، طرحها، پوسترها، ماكت و... مى تواند باشد. عاشورا هم داراى محتواست (كه : چه شد؟) هم داراى پيام است (كه : چه بايد كرد؟) و ادبيات و هنر، رسالت پرداختن به هر دو را دارد. گاهى يك تابلو از يك كتاب ، گوياتر است . خطاطان ، كتيبه ها و شعارها را مى توانند سرشار از پيام و جهت بسازند و با اسامى عاشورايى ، هنرنمايى كنند و از اين طريق به خط و نقش ، بُعد متافيزيكى بدهند و شاعران و نويسندگان با خلق آثار ماندگار پيرامون حادثه و پيام آن ، جلوه هاى متجلّى در كربلا را جاودان سازند.
شايسته است كه موزه يا نمايشگاهى عظيم از آنچه به نحوى به اين حماسه جاودان مربوط مى شود پديد آيد كه منبعى براى هر گونه تحقيق و الهام گيرى گردد. در زمينه شناخت محتواى عاشورا و پيامها و اهدافش ، به منابعى همچون زيارتنامه ها، دعاها و مقتلها هم مى توان مراجعه كرد و در زيارتها، به سبْك ، مضامين ، تعبيرات و واژه ها و نيز حالات روحى خواننده دعا و زيارت دقت داشت .⁽⁵⁵⁾
با عنوان ((ادبيات عاشورا)) يك سرى مجموعه هاى شعر از شاعران مختلف گرد آمده كه پيرامون شهداى كربلا و حادثه عاشوراست . ناشر آن ((حوزه هنرى )) و با كوشش شاعر اهل بيت مرحوم محمدعلى مردانى است . تا سال 1372 تعداد 6 جلد از اين مجموعه ها منتشر شده است .
ادهم بن اميّه عبدى
از شيعيان بصره بود كه در منزل ((مارية بنت منقذ)) نيز حضور مى يافت . روز عاشورا در حمله اوّل به شهادت رسيد.⁽⁵⁶⁾
اذان
اعلام . شعار فراخوانى مسلمين به نماز كه در اوايل هجرت تشريع شد. در حادثه كربلا چند مورد، به كار گرفته شده است . يكى آنگاه كه كاروان حسين عليه السّلام با سپاه حرّ در ((ذو حُسَم )) در مسير كربلا مواجه شد. هنگام ظهر فرا رسيد. امام حسين عليه السّلام به حجّاج بن مسروق (و به گفته برخى منابع ، به پسر خويش ) فرمود: اذان بگو. اذان گفته شد و امام حسين عليه السّلام نماز جماعت خواند. سپاه حرّ نيز به آن حضرت اقتدا كرد.⁽⁵⁷⁾ مورد ديگر در شام و بارگاه يزيد، وقتى امام سجّاد عليه السّلام آن خطبه افشاگر و كوبنده را ايراد كرد و پياپى فضايل خويش را برشمرد و حاضران به گريه افتادند و افكارشان دگرگون شد و يزيد بيم آن داشت كه فتنه اى پيش آيد كه پايانش ناخوشايند باشد، به مؤ ذّن اشاره كرد كه اذان بگويد تا بدينوسيله خطبه امام را قطع كند. مؤ ذّن چون تكبير گفت ، حضرت فرمود: خدا بزرگتر از هر چيز است و برتر از حواس . مؤ ذن چون گفت : اشهد ان لا اله الاّ اللّه ، حضرت فرمود: مو و پوست و گوشت و خون و مغز و استخوانم به يگانگى خدا گواهى مى دهد. چون مؤ ذن گفت : اشهد انّ محمدّا رسول اللّه ، حضرت سجّاد خطاب به يزيد كرد: اى يزيد! اين ((محمّد)) آيا جدّ من است يا جدّ تو؟ اگر بگويى جدّ توست ، دروغ گفته اى و اگر بگويى جدّ من است ، پس چرا عترتِ او را كشتى ؟⁽⁵⁸⁾ و اينگونه بود كه حضرت زين العابدين عليه السّلام ، روش يزيد را در به كار گرفتن اذان براى خاموش كردنِ فريادِ اذان مجسّم خنثى كرد و از همان موقعيّت ، بهترين بهره بردارى سياسى را نمود. امام سجاد عليه السّلام در پاسخ ابراهيم بن طلحه نيز كه از حضرت پرسيد: چه كسى پيروز شد؟ فرمود: هنگام نماز، اذان و اقامه بگو، مى فهمى كه چه كسى پيروز است .⁽⁵⁹⁾
اذن دخول
اذن ورود، هم در آداب معاشرت اسلامى است ، كه انسان سرزده و بى اذن و اجازه وارد منزل و اتاق كسى نشود و قبلا اعلام كند؛ كه به اين ، استيذان و استيناس هم مى گويند و در آيات 28 26 سوره نور، مطرح شده است ، و هم در آداب زيارت حرمهاى مطهرّ پيامبر و ائمّه و بقاع متبركّه ، آمده است كه بعنوان رعايت ادب نسبت به حريم اولياى خدا، متن خاصّ اذن دخول در آستانه ورود به حرم ، خوانده شود. در متن اذن دخول به حرم رسول خدا(ص ) آمده است : ((اءللّهُمَّ اِنِّى وَقَفْتُ عَلى بابِ بَيتٍ مِن بُيُوتِ نَبِيِّكَ وَآلِنَبِيِّكَ ... بِإ ذنِاللّهِ وَاِذنِ رَسُولِهِ وَ اِذنِ خُلَفائِهِ وَ اِذنِكُم صَلَواتُ اللّهِ عَلَيكُم اَجمَعينَ اَدخُلُ هذَا البَيتَ ...))⁽⁶⁰⁾ خدايا! من بر درگاه يكى از خانه هاى پيامبرت و دودمانش ايستاده ام . به اذن خدا و پيامبر و جانشينانش و اذن شما وارد اين خانه مى شوم .
اذن ميدان
رخصت و اجازه براى ميدان رفتن . رسم جنگاورى در قديم بوده كه براى نبرد تن به تن ، افراد از فرمانده رخصت مى گرفتند تا به ميدان كارزار روند. در حماسه عاشورا، ياران سيدالشهدا عليه السّلام براى رفتن به ميدان از آن حضرت ، رخصت مى گرفتند. معمولا اذن گرفتنشان با ((سلام )) بود، جلوى خيمه امام مى آمدند و به عنوان سلام وداع مى گفتند: اَلسَّلامُ عَلَيكَ يَا ابنَ رَسُولِاللّهِ. امام نيز در پاسخ مى فرمود: ((وَعَلَيكَ السَّلامُ وَنَحنُ خَلْفَك )) سلام بر تو، ما نيز در پى تو مى آييم . آنگاه آيه ((فَمِنهُم مَن قَضى نَحبَهُ ...)) (احزاب 23) را مى خواند.⁽⁶¹⁾ امام نيز گاهى به كسى اذن ميدان نمى داد (مثل مادر يا همسر بعضى از ياران ) و به بعضى دير اجازه مى داد و آن شخص با اصرار زياد، موافقت امام را جلب مى كرد، مثل ميدان رفتن حضرت قاسم عليه السّلام ، جَون غلام ابوذر، فرزندانِ مسلم بن عقيل و... گاهى نيز بعضى اذن مى طلبيدند تا به ميدان رفته ، با دشمن حرف بزنند و اتمام حجّت كنند، مثل رخصت خواهىِ يزيدبن حصين همدانى .⁽⁶²⁾ در ميدان رفتن اباالفضل عليه السّلام نيز امام حسين عليه السّلام دير اجازه داد، چرا كه او سقّاى خيمه ها و اطفال و علمدار سپاه امام بود.
اربعين
چهل ، چهلم . در فرهنگ اسلامى و در معارف عرفانى ، عدد چهل (اربعين ) جايگاه خاصّى دارد. چلّه نشينى براى رفع حاجت يا رسيدن به مقامات سلوك و عرفان معروف است . حفظ كردن چهل حديث ، اخلاصِ چهل صباح ، كمال عقل در چهل سالگى ، دعا براى چهل مؤ من ، چهل شب چهارشنبه و... بسيارى از اين نمونه ها و موارد.⁽⁶³⁾
در فرهنگ عاشورا، اربعين به چهلمين روز شهادت حسين بن على عليهما السّلام گفته مى شود كه مصادف با روز بيستم ماه صفر است . از سنّتهاى مردمى ، گراميداشت چهلم مردگان است كه ، به ياد عزيزِ فوت شده خويش ، خيرات و صدقات مى دهند و مجلس ‍ ياد بود برپا مى كنند. در روز بيستم صفر نيز، شيعيان ، عظيمترين مراسم سوگوارى را در كشورها و شهرهاى مختلف به ياد عاشوراى حسينى برپا مى كنند و همراه با دسته هاى سينه زنى و عزادارى به تعظيم شعائر دينى مى پردازند. در شهر كربلا، اربعين حسينى عظمت و شكوه خاصّى دارد و دسته هاى عزادار، مراسمى پرشور برپا مى كنند.
در نخستين اربعين شهادت امام حسين عليه السّلام ، جابربن عبداللّه انصارى و عطيّه عوفى موفق به زيارت تربت و قبر سيدالشهدا شدند. بنابه برخى نقلها، در همان اربعين ، كاروان اسراى اهل بيت عليهم السّلام در بازگشت از شام و سر راه مدينه ، از كربلا گذشتند و با جابر ديدار كردند. البته برخى از مورّخان هم آن را نفى كرده و نپذيرفته اند. از جمله مرحوم محدّث قمى در ((منتهى الا مال )) دلايلى ذكر مى كند كه ديدار اهل بيت از كربلا در اربعين اوّل نبوده است .⁽⁶⁴⁾ بعضى از علما نيز در اين باره تحقيق مبسوط و مستقّلى انجام داده اند كه منتشر شده است .⁽⁶⁵⁾ به هر حال ، تكريم اين روز و احياى خاطره غمبار عاشورا، رمز تداوم شور عاشورايى در زمانهاى بعد بوده است . در تاريخ انقلاب اسلامى ايران نيز، سنّت احياى اربعين تاءثير مهمّى در شور گسترى در شهرها داشت و در چهلم شهداى حادثه قم (قيام مردم در تاريخ 19 دى 1356 ش ) مردم مسلمانِ تبريز قيام كردند و شهيد دادند. در اربعين شهداى تبريز، مردم شهرهاى ديگر مجلس يادبود گرفته ، تظاهرات كردند و همين گونه اربعينها به هم وصل شد و سراسر ايران به نهضت پيوست ، تا آنكه انقلاب اسلامى در 22 بهمن سال 1357 ش به پيروزى رسيد. اين به بركت الهام گيرى از فرهنگ شهادت و ايثار خون بود كه ملّت قهرمان ايران ، از عاشورا گرفته بود. ((اربعين ))، تداوم ((عاشورا)) بود و ((ذِكر))، رسالتِ بازماندگان پس از ((خون )) و ((شهادت )).