الگوهاى رفتارى امام على عليه السّلام

جلد دهم
( امام على (ع ) و مسايل حقوقي )

مرحوم محمّد دشتى

- ۲ -


2 حقوق متقابل مردم و حكومت

يكى ديگر از اقسام حقوق متقابل ، ((حقوق متقابل مردم و حكومت )) است ،
اگر حكومت ها و حاكمان حقوق مردم را رعايت كنند،
و به مردم ظلم و ستم روا ندارند،
و مردم نيز حقوق حكومت و دولت و حاكمان را محترم بشمارند. مى توانند جامعه متكامل و صالحى داشته باشند
كه اين بحث را در چند بخش بايد به نقد و ارزيابى گذاشت :
الف حقوق مردم بر حكومت
امام على عليه السلام در نامه 50 توضيح داد كه :
فَإِنَّ حَقّا عَلَى الْوَالِي اءَلا يُغَيِّرَهُ عَلَى رَعِيَّتِهِ فَضْلٌ نَالَهُ، وَلاَ طَوْلٌ خُصَّ بِهِ، وَاءَنْ يَزِيدَهُ مَا قَسَمَ اللّهُ لَهُ مِنْ نِعَمِهِ دُنُوّا مِنْ عِبَادِهِ؛ وَعَطْفا عَلَى إِخْوَانِهِ.
اءَلاَ وَإِنَّ لَكُمْ عِنْدِي اءَلا اءَحْتَجِزَ دُونَكُمْ سِرّا إِلا فِي حَرْبٍ، وَلاَ اءَطْوِيَ دُونَكُمْ اءَمْرا إِلا فِي حُكْمٍ، وَلاَ اءُؤَخِّرَ لَكُمْ حَقّا عَنْ مَحَلِّهِ، وَلاَ اءَقِفُ بِهِ دُونَ مَقْطَعِهِ، وَاءَنْ تَكُونُوا عِنْدِي فِي الْحَقِّ سَوَاءً.
فَإِذَا فَعَلْتُ ذلِكَ وَجَبَتْ لِلّهِ عَلَيْكُمُ النِّعْمَةُ، وَلِي عَلَيْكُمُ الطَّاعَةُ؛ وَاءَلا تَنْكُصُوا عَنْ دَعْوَةٍ، وَلاَ تُفَرِّطُوا فِي صَلاَ حٍ، وَاءَنْ تَخُوضُوا الْغَمَرَاتِ إِلَى الْحَقِّ، فَإِنْ اءَنْتُمْ لَمْ تَسْتَقِيمُوا لِي عَلَى ذلِكَ لَمْ يَكُنْ اءَحَدٌ اءَهْوَنَ عَلَيَّ مِمَّنْ اعْوَجَّ مِنْكُمْ، ثُمَّ اءُعْظِمُ لَهُ الْعُقُوبَةَ، وَلاَ يَجِدُ عِنْدِي فِيهَا رُخْصَةً.
فَخُذُوا هذَا مِنْ اءُمَرَائِكُمْ، وَاءَعْطُوهُمْ مِنْ اءَنْفُسِكُمْ مَا يُصْلِحُ اللّهُ بِهِ اءَمْرَكُمْ،
((همانا بر زمامدار واجب است كه اگر اموالى به دست آورد، يا نعمتى مخصوص او شد، دچار دگرگونى نشود، و با آن اموال و نعمتها، بيشتر به بندگان خدا نزديك ، و به برادرانش مهربانى روا دارد.
آگاه باشيد! حق شما بر من آن است كه جز اسرار جنگى هيچ رازى را از شما پنهان ندارم ، و كارى را جز حكم شرع ، بدون مشورت با شما انجام ندهم ، و در پرداخت حق شما كوتاهى نكرده ، و در وقت تعيين شده آن بپردازم ، و با همه شما بگونه اى مساوى رفتار كنم .
پس وقتى من مسؤ وليّت هاى ياد شده را انجام دهم ، بر خداست كه نعمتهاى خود را بر شما ارزانى دارد، و اطاعت من بر شما لازم است ، و نبايد از فرمان من سرپيچى كنيد، و در انجام آن چه صلاح است سُستى ورزيد، و در سختيها براى رسيدن به حق تلاش كنيد، حال اگر شما پايدارى نكنيد، خوارترين افراد نزد من انسان كج رفتار است ، كه او را به سختى كيفر خواهم داد، و هيچ راه فرارى نخواهد داشت ، پس ‍ دستورالعملهاى ضرورى را از فرماندهانتان دريافت داشته ، و از فرماندهان خود در آن چه كه خدا امور شما را اصلاح مى كند، اطاعت كنيد.)) (8)
كه عناوين كلّى آن به شرح زير است :
اوّل حقوق مردم بر رهبر
1 رعايت عدالت اجتماعى الاّ يغيّره على رعيّته فضل ناله نامه 50/2
2 پرهيز از غروز زدگى ولا طول خصّ به نامه 50/2
3 ارتباط تنگاتنگ با مردم من نعمه دنوّا من عباده نامه 50/2
4 راءفت و مهربانى نسبت بمردم و عطفا على اخوانه نامه 50/2
دوّم اخلاق فرماندهى كل
1 همدلى با فرماندهان نظامى اءلاّ احتجز دونكم سرّا نامه 50/3
2 پرهيز از افشاى اسرار نظامى الاّ فى حرب نامه 50/3
3 رعايت اصل مشورت با فرماندهان و لا اطوى دونكم امرا نامه 50/3
4 قاطعيّت در اجراى فرمان الهى الاّ فى حكم نامه 50/3
5 پرهيز از تاءخير در پرداخت حقوق و لااؤ خّرلكم حقّا عن محلّه نامه 50/3
6 رعايت عدالت رفتارى با فرماندهان سواء و ان تكونوا عندى فى الحقّ نامه 50/4
7 برخورد قاطع با متخلفان فان انتم لم تستقيمو الى .. ممّن اعوجّ منكم نامه 50/5
8 كيفر دادن مجرمان فان انتم لم تستقيمو الى .. ممّن اعوجّ منكم نامه 50/5
9 شدّت عمل نسبت به منحرفان ثمّ اعظم له العقوبة نامه 50/6
سوم وظائف فرماندهان نظامى
1 اطاعت از فرمان رهبر ولى عليكم الّطاعة نامه 50/4
2 پرهيز از سرپيچى نسبت به فرمان رهبر واءلاّ تنكصوا عن دعوة نامه 50/5
3 پرهيز از سستى در راه اصلاح امور نظاميان ولا تفرّطوا فى صلاح نامه 50/5
4 تحمّل مشكلات حق گرائى و ان تخوضوا الغمرات الى الحقّ نامه 50/5
5 اطاعت از فرماندهان فخذوا هذا من امرائكم نامه 50/6
6 اصلاح و بازسازى امور نظاميان به امركم و اعطوهم من انفسكم ما يصلح اللّه نامه 50/6

1 حقوق متقابل مردم و حكومت در خطبه 216 و 34 نهجالبلاغه

حضرت اميرالمؤ منين عليه السلام در خطبه 216 به ((حقوق متقابل مردم و حكومت )) پرداخته و جوانب گسترده آن را مشروحا بيان فرمود
و آن را يكى از بزرگترين حقوق واجب الهى شمرد،
زيرا فرد به تكامل نمى رسد جز آنكه جامعه به كمال برسد، و جامعه به كمال نخواهد رسيد جز آنكه حقوق متقابل رعايت گردد.
فلسفة الحقوق الاجتماعيّة
اءَمَّا بَعْدُ، فَقَدْ جَعَلَ اللّهُ سُبْحَانَهُ لِي عَلَيْكُمْ حَقّا بِوِلاَيَةِ اءَمْرِكُمْ، وَلَكُمْ عَلَيَّ مِنَ الْحَقِّ مِثْلُ الَّذِي لِي عَلَيْكُمْ، فَالْحَقُّ اءَوْسَعُ الاَْشْيَاءِ فِي التَّوَاصُفِ، وَاءَضْيَقُهَا فِي التَّنَاصُفِ،
لاَ يَجْرِي لاَِحَدٍ إِلا جَرَى عَلَيْهِ، وَلاَ يَجْرِي عَلَيْهِ إِلا جَرَى لَهُ.
وَلَوْ كَانَ لاَِحَدٍ اءَنْ يَجْرِيَ لَهُ وَلاَ يَجْرِيَ عَلَيْهِ، لَكَانَ ذلِكَ خَالِصا لِلّهِ سُبْحَانَهُ دُونَ خَلْقِهِ، لِقُدْرَتِهِ عَلَى عِبَادِهِ، وَلِعَدْلِهِ فِي كُلِّ مَا جَرَتْ عَلَيْهِ صُرُوفُ قَضَائِهِ، وَلكِنَّهُ سُبْحَانَهُ جَعَلَ حَقَّهُ عَلَى الْعِبَادِ اءَنْ يُطِيعُوهُ، وَجَعَلَ جَزَاءَهُمْ عَلَيْهِ مُضَاعَفَةَ الثَّوَابِ تَفَضُّلا مِنْهُ، وَتَوَسُّعا بِمَا هُوَ مِنَ الْمَزِيدِ اءَهْلُهُ.
الحقوق المتبادلة بين القائد و الامّة
ثُمَّ جَعَلَ سُبْحَانَهُ مِنْ حُقُوقِهِ حُقُوقا افْتَرَضَهَا لِبَعْضِ النَّاسِ عَلَى بَعْضٍ، فَجَعَلَهَا تَتَكَافَاءُ فِي وُجُوهِهَا، وَيُوجِبُ بَعْضُهَا بَعْضا، وَلاَ يُسْتَوْجَبُ بَعْضُهَا إِلا بِبَعْضٍ.
1 حقوق اجتماعى
پس از ستايش پروردگار! خداوند سبحان ، براى من ، بر شما به جهت سرپرستى حكومت ، حقّى قرار داده ، و براى شما همانند حق من ، حقّى تعيين فرموده است ، پس ‍ حق گسترده تر از آن است كه توصيفش كنند، ولى به هنگام عمل تنگنايى بى مانند دارد.
حق اگر به سود كسى اجرا شود، ناگزير به زيان او نيز روزى به كار رود، و چون به زيان كسى اجراء شود روزى به سود او نيز جريان خواهد داشت .
اگر بنا باشد حق به سود كسى اجراء شود و زيانى نداشته باشد، اين مخصوص خداى سبحان است نه ديگر آفريده ها، به خاطر قدرت الهى بر بندگان ، و عدالت او بر تمام موجوداتى كه فرمانش بر آنها جارى است ، لكن خداوند حق خود را بر بندگان ، اطاعت خويش قرار داده ، و پاداش آن را دو چندان كرده است ، از روى بخشندگى ، و گشايشى كه خواسته به بندگان عطا فرمايد.

2 حقوق متقابل رهبرى و مردم
پس خداى سبحان ! برخى از حقوق خود را براى بعضى از مردم واجب كرد، و آن حقوق را در برابر هم گذاشت ، كه برخى از حقوق برخى ديگر را واجب گرداند، و حقّى بر كسى واجب نمى شود مگر همانند آن را انجام دهد. (9)
عناوين كلّى خطبه 216 به شرح زير است :
اوّل حقوق اجتماعى
1 حق رهبر بر مردم جعل اللّه سبحانه لى عليكم حقّا خطبه 216/1
2 حقوق مردم بر رهبر ولكم علىّ من الحقّ خطبه 216/1
3 مبانى حقوق اجتماعى
الف حكم الهى جعل اللّه مثل الّذى لى عليكم خطبه 216/1
ب حق و حق گرائى
دوّم شناخت حق
1 گستردگى جوانب حق فالحقّ اءوسع الا شياء خطبه 216/1
2 مشكلات اجرائى حق واءضيقها فى التّناصف خطبه 216/2
3 مسئوليّت همگانى اجراى حق لايجرى لاحد الاّ جرى عليه خطبه 216/2
4 برتر بودن خدا از مسئوليّت ها ولو كان لاحد خطبه 216/2
5 حق خدا بر بندگان جعل حقّه على العباد خطبه 216/34
6 حق مردم بر خداوند وجعل جزاءهم عليه مضاعفة خطبه 216/4
7 حق اللّه بودن حقوق اجتماعى من حقوقه حقوقا خطبه 216/5
8 ناتوانى از اداى حقوق حقّ من عظم جلال اللّه خطبه 216/1618
سوّم ره آورد اجراى حقوق
1 ايجاد نظم و آرامش فجعلها نظاما لا لفتهم خطبه 216/7
2 عزيز و نيرومند شدن دين وعزّا لدينهم خطبه 216/7
3 اصلاح اجتماعى تصلح الرّعيّة الاّ بصلاح الولاة خطبه 216/7
4 اصلاح زمامداران ولاتصلح الولاة الاّ باستقامة الرّعيّة خطبه 216/78
5 عزيز شدن حق عزّ الحقّ بينهم خطبه 216/8
6 پايدار شدن جاده هاى دين وقامت مناهج الدّين خطبه 216/8
7 استوار شدن نشانه هاى عدالت واعتدلت معالم العدل خطبه 216/89
8 برقرار شدن عدالت اجتماعى واعتدلت معالم العدل خطبه 216/89
9 حاكم شدن سنّت هاى نيكو وجرت على اذلالها السّنن خطبه 216/9
10 اصلاح شدن روزگار فصلح بذالك الزّمان خطبه 216/9
11 اميدوارى در بقاء دولت وطمع فى بقاء الدّولة خطبه 216/9
12 نااميد شدن دشمنان ويئست مطامع الاعداء خطبه 216/9
چهارم خطرات رعايت نكردن حقوق
1 نابودى وحدت اجتماعى اختلفت هنالك الكلمة خطبه 216/10
2 آشكار شدن ظلم وظهرت معالم الجور خطبه 216/10
3 زياد شدن نيرنگ بازى وكثر الادغال فى الدّين خطبه 216/10
4 متروك شدن آداب اسلامى وتركت محاجّ السّنن خطبه 216/11
5 هواپرستى فعمل بالهوى خطبه 216/11
6 تعطيل شدن احكام الهى وعطّلت الاحكام خطبه 216/11
7 زياد شدن بيمارى هاى اخلاقى وكثرت علل النّفوس خطبه 216/11
8 تعطيل شدن حقوق فلايستوحش لعظيم حقّ عطّل خطبه 216/11
9 بى تفاوتى در رواج باطل ولا لعظيم باطل فعل خطبه 216/12
10 خوار و ذليل شدن نيكان فهنالك تذلّ الابرار خطبه 216/12
11 عزت يافتن اشرار وتعزّ الاشرار خطبه 216/12
12 بزرگ شدن مجازاتها وتعظم تبعات اللّه خطبه 216/12
پنجم حقوق اجتماعى مردم
1 نصيحت كردن يكديگر فعليكم بالتّناصح خطبه 216/12
2 كمك كردن به همديگر وحسن التّعاون خطبه 216/1213
3 تلاش در خيرخواهى بمبلغ جهدهم خطبه 216/14
4 همكارى در برقرارى حق والتّعاون على اقامة الحقّ خطبه 216/14
ششم فلسفه حقوق اجتماعى
1 نيازمندى به تعاون و همكارى والتّعاون على اقامة الحقّ بينهم خطبه 216/14
2 نياز بزرگان در اجراى حق وليس امرؤ وان عظمت خطبه 216/1415
3 نيازمندى به عموم مردم ولا امرؤ وان صغّرته النّفوس خطبه 216/1516
هفتم وظائف انسان با خدا
1 كوچك شمردن غيرخدا ان يصغر عنده خطبه 216/16
2 بزرگ شمردن خدا وجلّ موضعه من قلبه .. كلّ ما سواه خطبه 216/1617
3 بزرگ شمردن نعمتها وان احقّ من كان كذلك خطبه 216/17
4 بزرگ شمردن حقوق نعمتها فانّه لم تعظم نعمة اللّه خطبه 216/18
هشتم اوصاف زمامداران
الف صفات نكوهيده
1 فخرفروشى اسخف حالاة الولاة .. حبّ الفخر خطبه 216/18
2 خودبزرگ بينى ويوضع امرهم على الكبر خطبه 216/19
3 برترى جوئى ويوضع امرهم على الكبر خطبه 216/19
4 لذّت از ثناگوئى فلاتشنو علىّ بجميل ثناء خطبه 216/1921
5 دوست داشتن چاپلوسى احبّ الاطراء خطبه 216/19
6 ظاهرسازى ولاتتحّفظوا منّى خطبه 216/22
7 تظاهر به دوستى ولاتخالطونى بالمصانعة خطبه 216/22
8 گريز از حق ولاتظنّوا بى استثقالا فى حقّ خطبه 216/23
9 عدل گريزى ولاتظنّوا بى استثقالا .. او العدل خطبه 216/23
10 نفى آراء عمومى فلاتكفّوا عن مقالة بحقّ خطبه 216/24
11 خودبرتربينى فانّى لست فى نفسى بفوق ان اخطئ خطبه 216/24
12 فراموش كردن خداوند الاّ ان يكفى اللّه من نفسى خطبه 216/25
ب صفات پسنديده
1 پرهيز از فخرفروشى اسخف حالات الولاة .. حبّ الفخر خطبه 216/18
2 پرهيز از خود بزرگ بينى اعظام لنفسى خطبه 216/23و19
3 كراهت از ثناگوئى فلاتثنوا علىّ بجميل ثناء خطبه 216/1921
4 كراهت از چاپلوسى كرهت ... احبّ الاطراء خطبه 216/19
5 ادا كردن حقوق الهى فى حقوق لم افرغ من ادائها خطبه 216/21
6 ادا كردن حقوق مردم فى حقوق لم افرغ من ادائها خطبه 216/21
7 پايبندى به واجبات وفرائض لابدّ من امضائها خطبه 216/22
8 پرهيز از خودكامگى بما تكلّم به الجبابرة خطبه 216/22
9 گوش كردن به حرفهاى مردم بما يتحفّظ به عند اهل البادرة خطبه 216/22
10 كراهت از كارهاى تصنّعى ولاتخالطونى بالمصانعة خطبه 216/22
11 شجاعت در بيان حق ولاتظنّوا بى استثقالا فى حقّ خطبه 216/23
12 تسليم حق بودن فانّه من استثقل الحقّ خطبه 216/23
13 تسليم عدل بودن فانّه من استثقل الحقّ خطبه 216/23
14 آزاد گذاشتن مردم در بيان حق فلاتكفّوا عن مقالة بحقّ خطبه 216/24
15 مصون ندانستن خود لست فى نفسى بفوق ان اخطئ خطبه 216/24
16 بنده خدا بودن انا وانتم عبيد مملوكون لربّ خطبه 216/25
17 توجّه دادن مردم به قدرت خدا انفسنا يملك منّا مالا نملك من خطبه 216/2526
18 توجّه دادن مردم به هدايتگرى خداوند العمى واعطانا البصيرة بعد خطبه 216/26
و در خطبه 34 نهج البلاغه فرمود:
اءَيُّهَا النَّاسُ، إِنَّ لِي عَلَيْكُمْ حَقَّا، وَلَكُمْ عَلَيَّ حَقُّ: فَاءَمَّا حَقُّكُمْ عَلَيَّ فَالنَّصِيْحَةُ لَكُمْ، وَتَوْفِيرُ فَيْئِكُمْ عَلَيْكُمْ، وَتَعْلِيمُكُمْ كَيْلا تَجْهَلُوا، وَتَاءْدِيبُكُمْ كَيْمَا تَعْلَمُوا.
وَاءَمَّا حَقِّي عَلَيْكُمْ فَالْوَفَاءُ بِالْبَيْعَةِ، والنَّصِيْحَةُ فِي الْمَشْهَدِ وَالْمَغِيبِ، وَالاِْجَابَةُ حِيْنَ اءَدْعُوكُمْ، وَالطَّاعَةُ حِيْنَ آمُرُكُمْ.
((اى مردم ، مرا بر شما و شما را بر من حقّى واجب شده است ، حق شما بر من ، آن كه از خيرخواهى شما دريغ نورزم و بيت المال را ميان شما عادلانه تقسيم كنم ، و شما را آموزش دهم تا بى سواد و نادان نباشيد، و شما را تربيت كنم تا راه و رسم زندگى را بدانيد.
و اما حق من بر شما اين است كه با من وفادار باشيد، و در آشكار و نهان خيرخواهى كنيد، هرگاه شما را فرا خواندم اجابت نماييد و فرمان دادم اطاعت كنيد.)) (10)
عناوين كلّى خطبه 34 به شرح زير است :
اوّل حقوق متقابل زمامداران و مردم
الف حقوق مردم بر زمامداران
1 خيرخواهى زمامداران فا النصيحة لكم خطبه 34 / 9
2 تاءمين حقوق اجتماعى مردم و توفير فيئكم خطبه 34 / 9
3 فراهم نمودن آموزش و پرورش عمومى تعلموا تعليمكم .. تاءدبكم كيما خطبه 34 / 9
ب حقوق زمامداران بر مردم
1 وفادارى به رهبرى فالوفاء بالبيعة خطبه 34 / 10
2 خيرخواهى و النصيحة فى المشهد و المغيب خطبه 34 / 10
3 پاسخ به دعوت رهبرى والاجابة حين ادعوكم خطبه 34 / 10
4 اطاعت از رهبر والطاعة حين آمركم خطبه 34 / 10
دوّم ويژگى هاى امام على عليه السلام
1 گوشزد كردن خطرات اجتماعى انى لا ظن بكم خطبه 34 / 5
2 فرصت ندادن به دشمن فو الله دون ان اعطى خطبه 34 / 8
3 قاطعيت در مبارزه ذلك ضرب با المشرفيه خطبه 34 / 8
4 نهراسيدن در ميدان جنگ و تطيح السواعد و الاقدام خطبه 34 / 8

3 رعايت حقوق حيوانات

در جامعه صالح توحيدى نه تنها انسان ها در روابط اجتماعى داراى حقوق متقابل مى باشند بلكه حيوانات نيز از اين اصل ارزشمند جدا نيستند،
اين موجودات بى آزارى كه در خدمت انسان قرار دارند، و بارسنگين اجتماعى را بر دوش خود گرفته اند.
امام على عليه السلام در خطبه 167/5 به مسئوليّت انسان ها نسبت به حيوانات اشاره مى فرمايد:
بَادِرُوا اءَمْرَ الْعَامَّةِ وَخَاصَّةَ اءَحَدِكُمْ وَهُوَ الْمَوْتُ، فَإِنَّ النَّاسَ اءَمَامَكُمْ، وَإِنَّ السَّاعَةَ تَحْدُوكُمْ مِنْ خَلْفِكُمْ.
تَخَفَّفُوا تَلْحَقُوا، فَإِنَّمَا يُنْتَظَرُ بِاءَوَّلِكُمْ آخِرُكُمْ.
اتَّقُوا اللّهَ فِي عِبَادِهِ وَبِلاَ دِهِ، فَإِنَّكُمْ مَسْؤُولُونَ حَتَّى عَنِ الْبِقَاعِ وَالْبَهَائِمِ. اءَطِيعُوا اللّهَ وَلاَ تَعْصُوهُ، وَإِذَا رَاءَيْتُمُ الْخَيْرَ فَخُذُوا بِهِ، وَإِذَا رَاءَيْتُمُ الشَّرَّ فَاءَعْرِضُوا عَنْهُ.
((به سوى مرگ كه همگانى است ، و فرد فرد شما را از آن گريزى نيست بشتابيد، همانا مردم در پيش روى شما مى روند، و قيامت از پشت سر، شما را مى خواند. سبكبار شويد تا به قافله برسيد، كه پيش رفتگان در انتظار بازماندگانند، از خدا بترسيد، و تقوا پيشه كنيد زيرا شما در پيشگاه خداوند، مسئول بندگان خدا، و شهرها، و خانه ها و حيوانات هستيد (11) خدا را اطاعت كنيد و از فرمان خدا سرباز مداريد، اگر خيرى ديديد برگزينيد، و اگر شر و بدى ديديد از آن دورى كنيد.)) (12)
و آنگاه در نامه 25 حقوق حيوانات را مشروحا به كارگزاران امور مالياتى تذكّر مى دهد.
وَلاَ تُوَكِّلْ بِهَا إِلا نَاصِحا شَفِيقا وَاءَمِينا حَفِيظا، غَيْرَ مُعْنِفٍ وَلاَ مُجْحِفٍ، وَلاَ مُلْغِبٍ وَلاَ مُتْعِبٍ. ثُمَّ احْدُرْ إِلَيْنَا مَا اجْتَمَعَ عِنْدَكَ نُصَيِّرْهُ حَيْثُ اءَمَرَ اللّهُ بِهِ، فَإِذَا اءَخَذَهَا اءَمِينُكَ فَاءَوْعِزْ إِلَيْهِ.
اءَلا يَحُولَ بَيْنَ نَاقَةٍ وَبَيْنَ فَصِيلِهَا، وَلاَ يَمْصُرَ لَبَنَهَا فَيَضُرَّ ذلِكَ بِوَلَدِهَا؛ وَلاَ يَجْهَدَنَّهَا رُكُوبا، وَلْيَعْدِلْ بَيْنَ صَوَاحِبَاتِهَا فِي ذلِكَ وَبَيْنَهَا، وَلْيُرَفِّهْ عَلَى اللا غِبِ، وَلْيَسْتَاءْنِ بِالنَّقِبِ وَالظَّالِعِ، وَلْيُورِدْهَا مَا تَمُرُّ بِهِ مِنَ الْغُدُرِ، وَلاَ يَعْدِلْ بِهَا عَنْ نَبْتِ الاَْرْضِ إِلَى جَوَادِّ الطُّرُقِ، وَلْيُرَوِّحْهَا فِي السَّاعَاتِ، وَلُْيمْهِلْهَا عِنْدَ النِّطَافِ وَالاَْعْشَابِ.
حَتَّى تَاءْتِيَنَا بِإِذْنِ اللّهِ بُدَّنا مُنْقِيَاتٍ، غَيْرَ مُتْعَبَاتٍ وَلاَ مَجْهُودَاتٍ، لِنَقْسِمَهَا عَلَى كِتَابِ اللّهِ وَسُنَّةِ نَبِيِّهِصلى الله عليه و آله و سلم فَإِنَّ ذ لِكَ اءَعْظَمُ لاَِجْرِكَ، وَاءَقْرَبُ لِرُشْدِكَ، إِنْ شَاءَ اللّهُ.
در رساندن حيوانات آن را به دست چوپانى كه خيرخواه و مهربان ، امين و حافظ، كه نه سختگير باشد و نه ستمكار، نه تند براند و نه حيوانات را خسته كند، بسپار، سپس ‍ آن چه از بيت المال جمع آورى شد براى ما بفرست ، تا در نيازهايى كه خدا اجازه فرمود مصرف كنيم ، هرگاه حيوانات را به دست فردى امين سپردى ، به او سفارش ‍ كن تا:
((بين شتر و نوزادش جدايى نيفكند، و شير آن را ندوشد تا به بچّه اش زيانى وارد نشود، در سوار شدن بر شتران عدالت را رعايت كند، و مراعات حال شتر خسته يا زخمى را كه سوارى دادن براى او سخت است بنمايد، آنها را در سر راه به درون آب ببرد، و از جاده هايى كه دو طرف آن علف زار است به جادّه بى علف نكشاند، و هرچند گاه شتران را مهلت دهد تا استراحت كنند، و هرگاه به آب و علفزار رسيد، فرصت دهد تا علف بخورند و آب بنوشند))
تا آنگاه كه به اذن خدا بر ما وارد شوند، فربه و سرحال ، نه خسته و كوفته ، كه آنها را بر اءساس رهنمود قرآن ، و سنّت پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم تقسيم نماييم ، عمل به دستورات ياد شده مايه بزرگى پاداش و هدايت تو خواهد شد. اگر خداوند بخواهد.
عناوين حقوق حيوانات (در نامه 25)
1 دور نكردن حيوانات اءلاّ يحول بين ناقة و بين فصيلها نامه 25/12
2 كم دوشيدن شير و لا يمصر لبنها نامه 25/12
3 خسته نكردن شتران و لايجهدنّها ركوبا نامه 25/12
4 عدالت در سوار شدن وليعدل بين صواحباتها نامه 25/12
5 مراعات حال شتران خسته وليرفّه على اللاّغب نامه 25/13
6 آهسته راندن شتر وليستاءن بالنّقب والظّالع نامه 25/13
7 عرضه كردن به آب تمرّ به من الغدر نامه 25/13
8 راه رفتن كنار علفزارها لايعدل بها عن نبت الا رض نامه 25/14
9 مهلت دادن به حيوانات و ليروّحها فى السّاعات نامه 25/14
10 استراحت دادن و ليروّحها فى السّاعات نامه 25/14
فصل اول