تأليفات رجالى: قرن پنجم هجرى

جوهرى بغدادى، احمد بن محمّد (م 401 ق).

112. الاشتمال فى معرفة الرجال و من روى عن امام امام.

الفهرست، ص 78 (ش 99)؛ رجال النجاشى، ص 85 (ش 207).
اين كتاب، مشتمل بر فهرستى از اسامى راويان ائمه‏عليهم السلام و بر اساس ترتيب طبقات اصحاب امامان‏عليهم السلام است. اسامى راويان هر يك از ائمه معصوم‏عليهم السلام، به طور مستقل و بر اساس ترتيب حروف الفبا تنظيم شده است.
روش دسته بندى راويان، مانند ترتيب رجال الطوسى و رجال البرقى است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 2، ص 101، ش 396)، اين كتاب را با عنوان ذكر شده و نيز با عنوان‏هاى رجال ابن عياش الجوهرى (ج 10، ص 87، ش 162) و الشامل (ج 13، ص 13، ذيل ش 31) فهرست نموده است.

113. ذكر من روى الحديث من بنى ناشرة.

الفهرست، ص 78 (ش 99)؛ رجال النجاشى، ص 85 (ش 207).
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 10، ص 36، ش‏195) اين كتاب را فهرست نموده است.

قنانى كاتب، على بن عبد الرحمان (م 413 ق).

114. كتاب طرق خبر الولاية.

رجال النجاشى، ص 269 (ش 706).
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 15، ص 163، ش 1059)، اين كتاب را فهرست نموده است.

ابن نوح سيرافى، احمد بن على بن عباس (م ح 420 ق).

115. الزيادات على أبى العباس بن سعيد فى رجال جعفر بن محمّدعليهما السلام.

رجال النجاشى، ص 86 (ش 209).
اين كتاب در تكميل رجال ابن عقدة - كه مشتمل بر فهرست اسامى اصحاب امام صادق‏عليه السلام بوده - تأليف شده است.
نجاشى، اين كتاب را با وصف «مستوفى» آورده است و شيخ طوسى در الفهرست (ص 86، ش 117)، نام مؤلّف آن را «أحمد بن محمّد بن نوح السيرافى، يكنّى أبا العباس» و كتاب را با عنوان الرجال الذين رووا عن أبى عبد اللَّه‏عليه السلام معرّفى نموده است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 12، ص 76، ش 518)، اين كتاب را با عنوان الزيادات على أخبار أبى العباس بن سعيد - يعنى ابن عقدة - فى رجال جعفر بن محمّدعليهما السلام، فهرست نموده است.

116. المصابيح فى ذكر من روى عن الائمةعليهم السلام لكل إمام.

رجال النجاشى، ص 86 (ش 209).
اين كتاب، مشتمل بر فهرست اسامى راويان هر يك از معصومان‏عليهم السلام به طور مستقل است.
شيخ طوسى در الفهرست (ص 86، ش 117)، در شرح حال اين مؤلّف، وى را «أحمد بن محمّد بن نوح السيرافى» معرّفى نموده و نام اين كتاب را در فهرست آثار وى نياورده است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 21، ص 78، ش 4034)، اين كتاب را با عنوان المصابيح فيمن روى عن الائمةعليهم السلام لكل إمام إمام، فهرست نموده است.

ابن عبدون بزّاز، احمد بن عبد الواحد (م 423 ق).

117. كتاب التاريخ.

رجال النجاشى، ص 87 (ش 211).
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 3، ص 223، ش 814)، اين كتاب را با عنوان تاريخ ابن الحاشر، فهرست نموده است.

118. الفهرست.

الفهرست، شيخ طوسى، ص 13 (ش 7).
در رجال النجاشى (ص 87، ش 211)، در شرح حال احمد بن عبد الواحد بن احمد بزّاز، معروف به ابن عبدون، نامى از اين كتاب نيامده است؛ ليكن شيخ طوسى در الفهرست، در شرح حال ابراهيم بن محمّد بن سعيد ثقفى، نام اين كتاب را آورده و از آن، نقل قول دارد.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 10، ص 84، ش 153)، اين كتاب را با عنوان رجال ابن الحاشر و نيز با عنوان رجال ابن عبدون (ج 10، ص 86، ش 160) و در مصفّى المقال (ص 19) با عنوان الفهرست، فهرست نموده است. شايان ذكر است كه احتمال اتّحاد ميان اين كتاب و كتاب التاريخ، وجود دارد.

علم الهدى، على بن الحسين (مشهور به سيّد مرتضى) (355 - 436ق).

119. رجال الشيعة.

لسان الميزان، ج 2، ص 120 (ش 1927).
ابن حجر عسقلانى در لسان الميزان، در شرح حال جبلة بن محمّد، از اين كتاب نقل قول دارد.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 10، ص 133، ش 256) اين كتاب را با عنوان رجال السيّد علم الهدى فهرست نموده است.

كراجكى، محمّد بن على (م 449ق)

120. الفهرست.

الدروع الواقية، ص 248.
رضى الدين على بن موسى بن جعفر بن طاووس در الدروع الواقية، از اين كتابْ نقل قول دارد.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 16، ص 393، ش 1840) اين كتاب را با عنوان فهرست الكراجكى و نيز با عنوان رجال أبى الفتح محمّد بن على بن عثمان الكراجكى (ج 10، ص 146)، فهرست نموده است.

غضايرى، احمد بن حسين بن عبيداللَّه (نيمه اوّل ق 5).

121. تاريخ ابن الغضائرى.

رجال النجاشى، ص 77 (ش 182).
اين كتاب، مشتمل بر شرح حال و تاريخ وفات راويان حديث شيعه و اهل سنّت است.
در رجال النجاشى، در شرح حال «أحمد بن محمّد بن خالد البرقى»، از اين كتاب نقل قول آمده است. محقّق تهرانى آورده است كه اين كتاب، بعد از وفات احمد بن حسين غضايرى، در اختيار نجاشى بوده است. وى در الذريعة (ج 3، ص 224، ش 818) اين كتاب را فهرست نموده است.

122. تكملة رسالة أبى غالب الزرارى.

چاپ شده در ضمن: رسالة أبى غالب الزرارى، تحقيق: سيّد محمّد رضا حسينى جلالى، قم: مركز البحوث و التحقيقات الإسلاميّة، 1411ق، 356ص (ص 185 - 194)، اوّل.
ابو غالب زُرارى (م 368ق) به منظور معرّفى خود و بزرگان خاندان اعين به نوه‏اش كتابى با عنوان رسالة أبى غالب الزرارى تأليف نموده كه مشتمل بر فوايد رجالى، معرّفى راويان آل اعين و غير آنها و كتابشناسى است. پس از آن، حسين بن عبيد اللَّه غضايرى، در كتاب‏ها و نوشته‏ها به اسامى اشخاصى برخورده است كه به خاندان اعين مربوطاند و در اين رساله ذكر نشده‏اند و بر همين اساس، كتاب تكملة رسالة أبى غالب الزرارى را در تكميل آن، با ذكر نام و طريق اشخاص، تأليف نموده است.
اين تكمله در چاپ‏هاى مختلف، پس از متن رسالة أبى غالب الزرارى آورده شده است.
چاپ ديگر اين تكمله در ضمن كتاب رسالة فى آل أعين، شرح سيّد محمّد على موسوى موحد ابطحى اصفهانى (اصفهان: مطبعة ربّانى، 1399ق) است.

123. فهرست الأصول.

الفهرست، ص 2.
شيخ طوسى در مقدّمه الفهرست، متذكّر شده است كه وى داراى دو كتاب بوده كه يكى از آنها فهرستِ در اصول بوده كه از آن نسخه بردارى نشده است و متأسفانه، به وسيله ورثه وى از بين رفته است.

124. فهرست المصنّفات.

الفهرست، ص 2.
شيخ طوسى در مقدمه الفهرست، متذكّر شده است كه وى، داراى دو كتاب بوده كه يكى از آنها فهرستِ در مصنّفات بوده كه از آن نسخه بردارى نشده است و متأسفانه، به وسيله ورثه وى از بين رفته است.

نجاشى اسدى كوفى، ابوالعباس احمد بن على بن احمد بن عباس (372 - 450ق)

125. رجال النجاشى، تحقيق: سيّد موسى شبيرى زنجانى، قم: مؤسسة النشر الإسلامى، 1418 ق، 496 ص، ششم.

اين كتاب، يكى از چهار كتاب اصلى علم رجال است و به دليل اعتبار آن، از ديرباز، مورد مراجعه و استناد بوده است.
نام اصلى كتاب، فهرست أسماء مصنّفى الشيعة است؛ امّا به رجال النجاشى مشهور شده است.
مؤلّف در مقدمه مختصر خود، انگيزه‏اش از تأليف اين كتاب را كلام سيّد مرتضى (مشهور به علم الهدى) بيان داشته كه گفته است: مخالفان ما اظهار مى‏دارند كه شما صاحب بزرگان و تأليفاتى نيستيد. به همين دليل، مؤلّف اين كتاب را در بيان فهرست اسامى مؤلّفان شيعه و غير شيعه كه در مورد شيعه كتاب نوشته‏اند، بر اساس ترتيب حروف الفبا، در دو جزء تنظيم نموده است. جزء اوّل، از حرف «الف» تا «ظ»، و جزء دوم، از حرف «عين» تا «ى» ادامه مى‏يابد و به ذكر كنيه اشخاصى كه به كنيه مشهورند، خاتمه مى‏يابد.
شايان ذكر است كه مؤلّف، قبل از شروع حرف «الف»، شرح حال شش نفر از مؤلّفانى را كه در صدر اسلام مى‏زيسته‏اند، به طور مستقل آورده است. در شرح حال مؤلّفان، نام، كنيه، لقب، نسب، قبيله، محلّ تولد و سكونت، خاندان، طبقه، تاريخ حيات، مذهب، توثيق يا تضعيف، مدح يا ذم، تعداد احاديث و فهرست تأليف‏ها مشخّص شده است.
در بيان طبقه مؤلّفان، نجاشى به منظور شناخت مؤلّف و تميز وى از ديگران، امام يا امامان و راويان مهمّى را كه از آنها روايت دارند، مشخّص نموده است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 16، ص 376، ش 1746) اين كتاب را با عنوان فهرست أسماء مصنّفى الشيعة ومصنّفاتهم و ابن حجر عسقلانى در لسان الميزان، با عنوان رجال الشيعة فهرست نموده‏اند.
چاپ‏هاى ديگر اين كتاب عبارت‏اند از:
1 - الرجال، تهران: مركز نشر كتاب، 360 ص، رقعى.
2 - رجال النجاشى، تحقيق و مقدّمه: محمّد هادى يوسفى غروى، سنگى، رقعى.
3 - بمبئى: 1317 ق، سنگى.
4 - تحقيق: محمّد جواد نايينى، مقدّمه: جعفر سبحانى، بيروت: دارالأضواء، 1408 ق، 2 ج.
حاشيه‏هايى كه بر كتاب رجال النجاشى نوشته شده عبارت‏اند از:
حاشيه محمّد بن حسين حارثى عاملى (شيخ بهايى) (م 1031ق).
حاشيه امير نجم الدين (م ق 11)، كه با عنوان رجال الأمير نجم الدين آمده است.
حاشيه عناية اللَّه قهپايى (م ق 11).
حاشيه احمد بن صالح بحرانى قطيفى (م 1315ق).
حاشيه ابو الفضل نورى تهرانى كلانترى (م 1316ق).
حاشيه سيّد حسين طباطبايى بروجردى (م 1380ق).
حاشيه محمود درياب نجفى.
شرح سيّد محمّد على موحد ابطحى، با عنوان تهذيب المقال فى تنقيح كتاب الرجال.
«ترتيب»هاى تأليف شده بر رجال النجاشى عبارت‏اند از:
ترتيب عناية اللَّه قهپايى (م ق 11).
ترتيب محمّد تقى خادم انصارى (م ق 11).
ترتيب داوود بن حسن بحرانى (م ق 12).

طوسى، محمّد بن حسن (385 - 460).

126. اختيار معرفة الرجال، المعروف ب«رجال الكشّى»،

تصحيح و تحقيق: حسن مصطفوى، مقدّمه: محمّد واعظ زاده خراسانى، مشهد: دانشكده الهيات و معارف اسلامى (كنگره هزاره شيخ طوسى)، 1348 ش، 616 + 343ص /
تصحيح: على محلّاتى حائرى، بمبئى: مصطفوية، 1317ق/
تصحيح و تعليق: سيّد احمد حسينى، كربلا. مؤسسة أعلمى، با عنوان «رجال الكشّى»/
تصحيح و تعليق: ميرداماد استرآبادى، تحقيق: سيّد مهدى رجايى، مؤسسة آل البيت‏عليهم السلام لإحياء التراث، 2 ج.
كتاب رجال الكشّى تأليف محمّد بن عمر بن عبد العزيز كشّى (ق 4)، كه معرفة الناقلين نام داشته، داراى غلطهاى زيادى بوده است و مرحوم شيخ طوسى، براى رفع اين غلطها آن را تلخيص نموده است. درباره اصل رجال الكشى، نظريه‏هاى مختلفى وجود دارد، از جمله اين كه مشتمل بر عامّه و خاصّه بوده است و شيخ طوسى، تنها رجال خاصّه را بيان كرده است.
متن كتاب، در بردارنده روايات و اخبار رجال و راويان حديث است. اسامى رجال بر اساس اصحاب رسول اكرم و اصحاب ائمه‏عليهم السلام باب بندى نشده‏اند و حتى ترتيب الفبا در آنها مراعات نشده است؛ امّا با يك سير اجمالى روشن مى‏گردد كه معرّفى طبقات، همراه با تقدّم و تأخّر تاريخ زندگى رجال، تا حدودى مورد نظر بوده است، به طورى كه با روايات منقول از بعضى صحابيان رسول اكرم و ياران حضرت على‏عليه السلام روايت‏ها شروع مى‏شوند و سپس به ترتيب، اصحاب ائمه‏عليهم السلام ذكر شده‏اند و به رجال عصر غيبت صغرا ختم مى‏شود.
با بررسى روايت‏هاى اين كتاب مى‏توان تاريخ تشيّع در عصر حيات ائمه معصوم‏عليهم السلام و تشكّل‏هاى شيعيان و فرقه‏ها و دسته‏بندى‏هاى داخلى شيعه را مشخّص نمود. همچنين اين روايت‏ها مشخّص كننده خطّ مشى شيعه در قبال دستگاه خلافت بنى اميّه و بنى عبّاس است.
اين كتاب در شش جزء تنظيم شده است.
در مقدمه آقاى محمّد واعظ زاده خراسانى درباره خصوصيت‏هاى اين كتاب و چگونگى تصحيح آن، بحث شده است.
محقّق كتاب، زندگى‏نامه مؤلّف و مباحثى را در ذكر نسخه‏هاى خطّى‏اى كه در تصحيح مورد مراجعه بوده‏اند، بيان داشته است و در آخر كتاب، فهرست مفصّلى تنظيم و ارائه نموده است.
«ترتيب»هايى كه بر اين كتاب نوشته شده، عبارت‏اند از:
ترتيب سيّد يوسف بن محمّد حسينى عاملى (م ق 10).
ترتيب محمّد بن حسام الدين جزايرى مشرفى (زنده در 1042 ق).
ترتيب حسام الدين جزايرى (ق 11).
ترتيب عناية اللَّه قهپايى (ق 11).
ترتيب داوود بن حسن بحرانى (ق 12).
تعليقات و حواشى‏اى كه بر اين كتاب نوشته شده، عبارت‏اند از:
تعليقه مير محمّد باقر استر آبادى (ميرداماد) (م 1041 ق).
حاشيه عناية اللَّه قهپايى (ق 11).
شايان ذكر است كه واعظ زاده خراسانى از حسن مصطفوى نقل مى‏نمايد كه چاپ بمبئى، داراى حدود چهار هزار غلط چاپى است.

127. رجال الطوسى،

تحقيق: سيّد محمّد صادق آل بحر العلوم، نجف: المطبعة الحيدرية، 1385 ق، 528 ص/ قم: منشورات الشريف الرضى، اُفست از نسخه نجف /
تحقيق: جواد قيومى اصفهانى، قم: مؤسسة النشر الإسلامى، 1415 ق، 596 ص، اوّل.
اين كتاب، يكى از چهار كتاب اصلى رجال شيعه به حساب مى‏آيد كه مشتمل بر فهرستى از اسامى اصحاب و راويان معصومان‏عليهم السلام، شامل اشخاص امامى و غير امامى است كه در مجموع، 6429 مورد را شامل مى‏شود.
كتاب، در سيزده باب تنظيم شده است: دوازده باب، به اصحاب و راويان از معصومان‏عليهم السلام كه مستقيماً از ايشان روايت نقل كرده‏اند، اختصاص يافته است.
در اين بخش، اسامى اصحاب و راويان هر معصوم، به طور مستقل و با ترتيب حروف الفبا تنظيم شده است. باب سيزدهم، شامل فهرست اسامى راويانى است كه به صورت مستقيم، از معصوم‏عليهم السلام روايت ندارند. البته در اين باب به نام برخى راويان نيز برمى‏خوريم كه در زمره اصحاب معصومان‏عليهم السلام هم آورده شده‏اند كه درباره آنها بحث‏ها و توجيهاتى از طرف علماى رجال، مطرح شده است.
مقدمه محقّق، مشتمل بر معرّفى مختصر كتاب‏هاى اصلى علم رجال و بررسى ويژگى‏هاى كتاب و چگونگى تحقيق آن است.
مرحوم عناية اللَّه قهپايى نيز ترتيب رجال شيخ الطائفة و سيد حسين طباطبايى بروجردى (م 1381ق) إصلاح و مستدرك رجال الطوسى را تأليف نموده‏اند. گفتنى است در مواردى كه لسان الميزان، نقل قولى از رجال الطوسى آورده است، اين كتاب را با عنوان «رجال الشيعة» نام برده است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 1، ص 73، ش 362)، اين كتاب را با عنوان كتاب الأبواب و أخبار الرجال (ج 1، ص 329، ش 1720) و رجال شيخ الطائفة (ج 10، ص 120، ش 346) و رجال الشيخ أبى جعفر محمّد (ج 10، ص 144) فهرست نموده است.

128. مشيخة الاستبصار.

منتشر شده در: الاستبصار. تهران: دار الكتب الإسلامية، 1363 ش، 4 ج (ج 4، ص 303 - 343)، اوّل.
شيخ طوسى، همچنان كه در مقدمه مشيخة الاستبصار آورده است، در جلد اوّل اين كتاب، روايت‏ها را با سند كامل، از شيخ خود تا معصوم‏عليه السلام بيان نموده است؛ امّا در جلد دوم و سوم و چهارم، سند احاديث را از صاحب كتاب يا اصلى كه روايت را از «كتاب» يا «اصل» وى اخذ نموده است، شروع مى‏نمايد.
پس از اتمام كتاب، به منظور رفع اشكال ارسال از روايات كتاب، اقدام به تهيه مشيخه نموده است و در آن، طريق خود را به هر يك از صاحبان «كتاب» يا «اصل»، مشخّص نموده است و به اين ترتيب، اختصار در اسناد نموده است.
شايان ذكر است كه طريق‏هاى ذكر شده در مشيخه الاستبصار در بردارنده جميع موارد اختصار در سند نيست و به منظور تكميل، در بعضى موارد، لازم است كه به كتاب الفهرست و مشيخه كتاب تهذيب الأحكام ايشان مراجعه شود.
همچنين بيان اين نكته مناسب است كه به طريق‏هاى ذكر شده مؤلّف در آخر التهذيب و الاستبصار و همچنين طريق‏هاى شيخ صدوق در آخر كتاب من لا يحضره الفقيه، «مشيخه» مى‏گويند، به اين جهت كه صاحبان كتاب‏ها و اصولى كه در صدر اسناد روايات آمده‏اند، شيخ و استاد اين مؤلّفان هستند.
بر مشيخه الاستبصار، شرح‏هايى تأليف شده‏اند كه عبارت‏اند از:
شرح سيّد حسن موسوى آل خرسان نجفى (م - ق 14).
شرح عبّاس حاجيانى دشتى (معاصر)، به نام نخبة المقال فى تمييز الأسناد و الرجال.
محمّد على آل كشكول (ق 13)، در تكميل اين مشيخه و مشيخه التهذيب و كتاب من لا يحضره الفقيه، كتابى با عنوان حديقة النظار (/الأنظار )فى مشيخة الفقيه والتهذيب والاستبصار، تأليف نموده است.

129. الفهرست،

تصحيح و تعليق: سيّد محمّد صادق آل بحر العلوم، قم: منشورات الشريف الرضى، 196 ص.
اين كتاب، يكى از چهار كتاب اصلى رجال شيعه به حساب مى‏آيد كه در بردارنده فهرستى از مؤلّفان شيعه، همراه با ذكر اسامى تأليف‏هاى آنهاست و در مواردى كه مؤلّف كتاب، سندى در مورد اين مؤلّفان داشته، آن را متذكّر شده است و در بعضى از موارد، توثيق و يا تضعيف‏هايى را بيان كرده است.
همه مؤلّفانى كه در اين كتاب معرّفى شده‏اند، از رجال شيعه اماميه هستند؛ مگر در مواردى كه خود ايشان، با تعبيرهايى به آنها اشاره نموده است.
اسامى مؤلّفان، بر اساس حروف الفبا تنظيم شده‏اند و بر اساس شماره گذارى كتاب بالغ بر 888 مورد است و با توجّه به اشتباه‏هايى كه در شماره‏گذارى كتاب واقع شده است، احتمالاً رقم واقعى 912 مورد است.
از خصوصيت‏هاى اين چاپ آن است كه محقّق با توجّه به غلطها و نواقص الفهرست چاپ كلكته، اقدام به تصحيح اصل كتاب با مراجعه به اصول معتبر از كتاب‏هاى رجالى نموده و حاشيه‏هايى از كتاب‏هاى رجالى، حديثى و تاريخى بر آن نوشته است.
چاپ‏هاى ديگر
1. تصحيح: الويس اسپرنگر التيرولى و مولوى عبد الحق و مولوى غلام قادر، هند، 383 ص، 892 عنوان. در ذيل اين چاپ، كتاب نضد الإيضاح، در شرح كتاب إيضاح الإشتباه، آورده شده است. محقّق تهرانى در الذريعة (ج 4، ص 66، ش 276) اين چاپ را با عنوان ترتيب فهرس شيخ الطايفة فهرست نموده و اشاره مى‏نمايد شخصى كه اقدام بر اين چاپ نموده است، در آن تصرّف نموده و به آن، بعضى مطالب رجال النجاشى و رجال ابن داوود را اضافه كرده است.
تصحيح: الويس اسپرنگر التيرولى و مولوى عبد الحق و مولوى غلام قادر، به كوشش محمود راميار، مشهد: دانشگاه مشهد (كنگره هزاره شيخ طوسى)، 1351 ش، 544 ص، اوّل.
با نام: فهرست كتب الشيعة وأصولهم وأسماء المصنّفين وأصحاب الأصول،
2. تحقيق: سيّد عبد العزيز طباطبايى، قم: مكتبة المحقّق الطباطبائى، 1420 ق، 676 ص، اوّل (شامل 912 عنوان).
محقّق در آخر كتاب، فهرست‏هاى مفصّل و مختلفى از جمله فهرست اعلام و فهرست كتب موجود در شرح حال مؤلّفان را به همراه نام آنها، با ترتيب حروف الفبا آورده است.
3. تحقيق: جواد قيومى، قم: مؤسسة نشر الفقاهة، 1417 ق، 381 ص، اوّل. با نام الفهرست.
كتاب‏هايى كه بر محور الفهرست تأليف شده‏اند، عبارت‏اند از:
ترتيب عناية اللَّه قهپايى (م ق 11).
ترتيب على بن عبد اللَّه اصبعى (م 1127 ق).
كتاب معراج الكمال إلى معرفة الرجال، نوشته سليمان بحرانى ماحوزى (م 1121 ق)، در شرح اين كتاب تأليف شده است.
در تتمه اين كتاب، كتاب‏هاى رجالى ديگر تأليف شده‏اند كه عبارت‏اند از:
الفهرست، تأليف: شيخ منتجب الدين.
معالم العلماء، تأليف: ابن شهر آشوب سَرَوى.
در تلخيص اين كتاب، نجم الدين هذلى حلّى (م 676 ق)، كتاب تلخيص الفهرست را تأليف كرده است.

130. مشيخة التهذيب.

منتشر شده در: تهذيب الأحكام. شرح و تحقيق: سيّد حسن موسوى خرسان، بيروت: دار صعب - دار التعارف، 1401 ق، 10 ج (ج 10، 91 ص).
مرحوم شيخ طوسى، اسناد كتاب تهذيب الأحكام را از صاحب كتاب يا اصلى كه روايت را از وى اخذ نموده است، شروع مى‏نمايد.
ايشان، پس از اتمام كتاب، به منظور رفع ارسال در اسناد، اقدام به تأليف مشيخه نموده است و در آن، طريق خود را به هر يك از صاحبان «كتاب» يا «اصل»، مشخّص نموده است. براى تكميل جميع اسناد، لازم است به مشيخه الاستبصار و كتاب الفهرست مؤلّف، مراجعه شود.
شايان ذكر است كه عنوان موجود در كتاب، شرح مشيخة تهذيب الأحكام است و متن مشيخه، در قسمت بالاى صفحات اين شرح آورده شده است.
شرح‏هاى نوشته شده بر مشيخه تهذيب الأحكام عبارت‏اند از:
شرح على بن حسن خراسانى (زنده در 1110 ق)،
شرح محمّد اشرف علوى عاملى اصفهانى (م 1145 ق).
شرح سيّد عبد اللَّه كبير عاملى اصفهانى (م 1243 ق).
شرح محمّد جعفر شريعتمدار استر آبادى (م 1263 ق).
شرح محمّد حسن بروجنى (زنده در 1257ق)،
شرح عباس حاجيانى دشتى، با عنوان نخبة المقال فى تمييز الاسناد والرجال.
در تكميل اين مشيخه، مرحوم محمّد على آل كشكول (م ق 13)، كتاب حديقة النظار (/ الأنظار )فى مشيخة الفقيه والتهذيب والاستبصار را تأليف نموده است.

تغلبى، عثمان بن حاتم (ق 5).

131. رجال عثمان التغلبى.

مصفّى المقال فى مصنّفى علم الرجال، ص 260.
عثمان بن حاتم تغلبى، استاد نجاشى بوده است، چنان كه در رجال النجاشى (ص 192، ش 515) در شرح حال «سعد ان بن مسلم» آمده است: «فقال أستادنا عثمان بن حاتم بن المنتاب التغلبى...».
محقّق تهرانى، از شرح حال‏هاى مختلفى كه نجاشى از عثمان بن حاتم تغلبى نقل كرده است، چنين برداشت كرده كه عثمان بن حاتم تغلبى، داراى كتابى در رجال بوده است و به همين دليل، در كتاب مصفّى المقال، رجال عثمان التغلبى را به اين مؤلّف، نسبت داده است.

غضايرى واسطى بغدادى، احمد بن حسين (ق 5).

132. الرجال لابن الغضائرى. تحقيق: سيّد محمّد رضا حسينى جلالى، قم: دار الحديث، 1422ق/ 1380ش، 208ص، اوّل.

احمد بن طاووس حلّى در كتاب حلّ الإشكال، اين كتاب را به همراه چهار كتاب رجالى ديگر، جمع آورى نمود. سپس مرحوم شيخ عبد اللَّه شوشترى رجال ابن غضايرى را از كتاب حل الأشكال استخراج نموده است و پس از آن، عناية اللَّه قهپايى در مجمع الرجال، مستخرجات استاد خود مرحوم شوشترى را آورده است.
محقّق اين كتاب با استفاده از نسخه مرحوم شوشترى و ضمن مراجعه به كتاب مجمع الرجال، متن كتاب رجال ابن الغضائرى را كه مشتمل بر 159 عنوان مى‏شود، بازيابى نموده است. سپس محقّق در بخشى با عنوان «مستدركات»، ضمن مراجعه به كتاب‏هاى رجال النجاشى، خلاصة الأقوال علّامه حلّى و رجال ابن داوود، مطالبى را كه از ابن غضايرى نقل كرده‏اند، ضميمه نموده است كه مشتمل بر 66 عنوان مى‏شود. در مجموع، عناوين ذكر شده، شامل 225 مورد است كه در ذيل هر يك از اسامى، مدح و ذم راوى بيان شده است.
شايان ذكر است كه حسن بن زين الدين عاملى (م 1011ق) در التحرير الطاووسى (ص 5) آورده است كه سيّد احمد بن موسى آل طاووس (م 673ق) در حلّ الاشكال، كتاب الضعفاء و محمّد تقى شوشترى در قاموس الرجال (ج 1، ص 441)، علاوه بر آن، كتاب الممدوحين را از تأليف‏هاى اين مؤلّف دانسته‏اند و هيچ يك از اين دو كتاب، هم اكنون در دسترس نيستند و به احتمال قوى منقولات ابن غضايرى - كه هم اكنون در الرجال لابن الغضائرى جمع آورى شده است - از محتويات اين دو كتاب بوده‏اند.
مقدمه محقّق، مشتمل بر شرح حال مؤلّف، معرّفى كتاب و بيان شيوه وى در تأليف و اصطلاحات موجود در كتاب است.
در نهايت، فهرست‏هاى علمى مختلفى از كتاب، آورده شده است.

قنايى، محمّد بن على بن يعقوب (ق 5).

133. معجم رجال أبى المفضّل.

رجال النجاشى، ص 398 (ش 1066).
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 21، ص 217، ش 4691)، اين كتاب را با عنوان معجم رجال المفضّل و نيز با عنوان رجال أبى الفرج محمّد بن على بن يعقوب القنانى(ج 10، ص 147) فهرست نموده است.

نقيب، حسن بن احمد بن قاسم (ق 5).

134. كتاب فى طرق الحديث المروى فى الصحابى.

رجال النجاشى، ص 65 (ش 152).
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 15، ص 162، ش 1058)، اين كتاب را فهرست نموده است.

تأليفات رجالى: قرن ششم هجرى

ابن بابويه رازى، منتجب الدين (504 - بعد از 585 ق).

135. فهرست أسماء علماء الشيعة و مصنّفيهم.

ابن شهر آشوب مازندرانى، محمّد بن على (م 588 ق).

136. كتاب الرجال.

نامه دانشوران، ج 3 (ص 46).
محقّق تهرانى اشاره مى‏نمايد كه اين كتاب، غير از كتاب معالم العلماء است، همچنان كه در نامه دانشوران بر اين مطلب، تصريح شده است. وى در الذريعة (ج 10، ص 86، ش 159) اين كتاب را با عنوان رجال ابن شهرآشوب فهرست نموده است.

137. معالم العلماء فى فهرست كتب الشيعة وأسماء المصنّفين منهم قديماً وحديثاً، تحقيق: سيّد محمّد صادق آل بحر العلوم، نجف: المطبعة الحيدرية، 1380 ق، 155 ص، دوم/ تحقيق: عبّاس اقبال، تهران: 1353 ق، 741 ص، اوّل.

اين كتاب، متمّم كتاب الفهرست شيخ طوسى است و در معرّفى علماى شيعه و كتاب‏هاى آنها كه در كتاب الفهرست وارد نشده است و يا بعد از شيخ طوسى و تا زمان مصنّف زندگى مى‏كرده‏اند، تأليف شده است.
در آخر كتاب، فصلى در اسامى كتاب‏هايى كه مصنّفان آنها مجهول‏اند و بابى در معرّفى بعضى شعراى مدّاح اهل بيت‏عليهم السلام آورده شده است.
در مقدمه محقّق، زندگى‏نامه مؤلّف و ويژگى‏هاى اين كتاب، مورد بحث واقع شده است.
در چاپ اوّل، 990 و در چاپ دوم، 1021 شرح حال آمده است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 10، ص 146)، اين كتاب را با عنوان رجال رشيد الدين محمّد بن على بن شهر آشوب، فهرست نموده است.

حلّى اسدى، يحيى بن حسن (ابن بطريق) (523 - 600 ق).

138. رجال ابن بطريق.

الذريعة، ج 10، ص 83 (ش 150).
سيوطى در كتاب بغية الوعاة (ص 222) در ذيل شرح حال «الحسين بن أحمد بن خيران البغدادى» به كتاب رجال الشيعة تأليف يحيى بن حسن بن بطريق، استناد كرده است و اين مطلب، گوياى آن است كه كتاب رجال الشيعة در اختيار سيوطى بوده است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 10، ص 159، ش 286) اين كتاب را با عنوان رجال الشيخ يحيى الحلّى هم فهرست نموده است.

تأليفات رجالى: قرن هفتم هجرى

ابن أبى طَىّ الحلبى، يحيى بن حميد بن ظافر طايى (575 - 630).

139. الحاوى فى رجال الشيعة الإماميّة، بازسازى و تدوين: رسول جعفريان، قم: كتاب‏خانه تخصّصى تاريخ اسلام و ايران (به مناسبت سمينار مقدماتى نسخه‏هاى خطّى)، تهران: 1379 ش، 92 ص.

يكى از روش‏هايى كه در رفع بعضى از مشكلات علم رجال داراى كارآيى است، مراجعه به كتاب‏هاى تاريخى شيعه و اهل سنّت، به منظور دستيابى به متونى است كه در شرح حال رجال تأليف شده‏اند و هم اكنون، در دسترس ما نيستند. كتاب الحاوى فى رجال الشيعة الإماميّة، تأليف يحيى بن ابى طى حلبى، با همين روش و با بازسازى و تدوين كتاب‏هاى مختلف، مانند: لسان الميزان، تاريخ الإسلام، سِيَر أعلام النبلاء، بغية الطلب فى تاريخ حلب، الوافى بالوَفَيات والإصابة فى تمييز الصحابة، در معرّفى هشتاد نفر از رجال شيعه، گردآورى شده است.
در ذيل اسامى رجال ذكر شده، متن‏هاى استناد داده شده به ابن ابى طىّ، شامل تاريخ زندگى هر فرد، راوى و مروى عنه وى و ديگر مشخصّات، به همراه نشانى كامل مصدر مورد مراجعه، مشخّص شده است.
تدوين كننده كتاب، قبل از بيان متن‏هاى گردآورى شده، با عنوان «موارد پژوهى و بازسازى متون مفقوده»، به جايگاه مهم و اهداف بازسازى متون مفقود و نمونه‏هايى از كارهاى مهم در بازسازى متون، اشاره مى‏نمايد و سپس، زندگى‏نامه ابن ابى طىّ و اقوال علما در مورد او را آورده به آثار ديگر وى اشاره كرده و همچنين به موضوع تشيّع در حَلَب، پرداخته است.
محقّق همچنين اسامى مختلفى را كه از اين كتاب مشاهده نموده، آورده است كه عبارت‏اند از: رجال الشيعة، تاريخ الإمامية، طبقات الاماميّة، رواة الشيعة ومصنّفيها (فوات الوفيات، ج 4، ص 270)؛ الحاوى فى رجال الإماميّة (لسان الميزان، ج 7، ص 409)؛ تاريخ العلماء (الوافى بالوفيات، ج 1، ص 53).
محقّق، بنابر آنچه كه ابن حجر در لسان الميزان از معجم البلدان‏ياقوت - كه خود در حَلَب در گذشته و با ابن ابى طىّ، ديدار داشته - عنوان كرده است، اين كتاب را با عنوان الحاوى فى رجال الإماميّه آورده و معرّفى نموده است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 3، ص 219، ش 810)، اين كتاب را با عنوان تاريخ ابن أبى طىّ و نيز با عنوان طبقات الإماميّة (ج 15، ص 147، ش 977) فهرست كرده است.
اين كتاب در مجله تراثنا (س 17، ع 1، پى 65، محرّم 1422ق، ص 106 - 160) و (ع 2، پى 66 و 67، ربيع الآخر - رمضان 1422ق، ص 122 - 165) با عنوان الحاوى فى رجال الإمامية - با ترجمه عربى انتشار يافته است.

ابن طاووس حلّى، احمد بن موسى (م 673 ق).

140. حلّ الإشكال فى معرفة الرجال.

الذريعة، ج 7، ص 64 (ش 346).
نويسنده كتاب، راويانى را كه در پنج كتاب مهم رجالى در آن عصر، شرح حال داشته‏اند، در يك مجموعه گرد آورده است. اين كتاب‏ها شامل: رجال الكَشّى، الفهرست و الرجال شيخ طوسى، رجال النجاشى و رجال ابن الغضائرى است.
متأسفانه، اصل كتاب رجال ابن الغضائرى بجز منقولات اين كتاب در دسترس نيست.
شيخ حسن بن زين الدين عاملى (م 1011 ق)، معروف به صاحب المعالم، آنچه را كه مؤلّف از اصل رجال الكشّى در اين تأليف وجود داشته است، استخراج نموده و با نام التحرير الطاووسى ارائه كرده است.
همچنين عبد اللَّه بن حسين شوشترى، هر آنچه را كه اين كتاب از كتاب الضعفاء ابن غضايرى نقل كرده است، استخراج نموده و آن را الرجال الضعفاء ناميده است.
متأسفانه، اصل كتاب اينك در دسترس نيست و تنها اين دو استخراج از آن موجود است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 10، ص 86)، اين كتاب را با عنوان رجال ابن طاووس هم فهرست نموده است.

هُذَلى حلّى، نجم الدين ابوالقاسم جعفر بن حسن (م 676 ق).

141. تلخيص الفهرست.

الذريعة، ج 4، ص 425 (ش 1872).
اين كتاب، خلاصه‏اى از الفهرست شيخ طوسى است. مؤلّف در اين تلخيص، تنها به ذكر اسامى مصنّفان و ساير خصوصيات آنها اكتفا نموده است. ايشان، اسامى، القاب و كنيه‏ها را بر اساس حروف الفبا تنظيم نموده است و از ذكر كتاب‏ها و اسانيد مؤلّفان، اجتناب كرده است.
محقّق تهرانى در الذريعة (ج 10، ص 104)، اين كتاب را با عنوان رجال المحقق الحلّى أبى القاسم جعفر و نيز با عنوان رجال المحقّق الحلّى (ج 10، ص 142) فهرست نموده است.

ابن طاووس حلّى، عبد الكريم (648 - 693 ق).

142. الشَمَل المنظوم فى مصنّفى العلوم.

الذريعة، ج 14، ص 233 (ش 2342).
اين كتاب، در زمينه مباحث رجالى تأليف شده است و صاحب الذريعة مى‏گويد تقى الدين حسن بن داوود حلّى، شاگرد مؤلّف، گفته است كتابى از اصحاب ما مانند اين كتاب نيست.
صاحب الذريعة اشاره مى‏كند كه موفّق به ديدن اين كتاب نشده است. او اين كتاب را با عنوان رجال السيد عبد الكريم غياث الدين أبى المظفّر (ج 10، ص 126)، هم فهرست نموده است.