15 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا الْحُسَيْنُ بْنُ أَبَانٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ سَعِيدٍ عَنِ
النَّضْرِ بْنِ سُوَيْدٍ عَنْ عَاصِمِ بْنِ حُمَيْدٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ
ع قَالَ قُلْتُ لَهُ لَمْ يَزَلِ اللَّهُ مُرِيداً فَقَالَ إِنَّ الْمُرِيدَ
لَا يَكُونُ إِلَّا لِمُرَادٍ مَعَهُ بَلْ لَمْ يَزَلْ عَالِماً قَادِراً ثُمَّ
أَرَادَ
ترجمه :
15. عاصم بن حميد مىگويد: به امام صادق
(عليه السلام) عرض كردم: آيا خداوند، هميشه ارده كرده است؟ (يعنى هميشه از همان
اول براى هر كارى جداگانه اراده مىكند؟) حضرت فرمودند: اراده كنندهاى نيست
مگر اين كه با اراده شده، همراه باشد، اما خداوند از همان ابتداء و هميشه آگاه
و قادر بوده است و سپس اراده كرده است.
16 حَدَّثَنَا
عَلِيُّ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيِّ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ
الْحَسَنِ عَنْ بَكْرِ بْنِ صَالِحٍ عَنْ عَلِيِّ بْنِ أَسْبَاطٍ عَنِ
الْحَسَنِ بْنِ الْجَهْمِ عَنْ بُكَيْرِ بْنِ أَعْيَنَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي
عَبْدِ اللَّهِ ع عِلْمُ اللَّهِ وَ مَشِيَّتُهُ هُمَا مُخْتَلِفَانِ أَمْ
مُتَّفِقَانِ فَقَالَ الْعِلْمُ لَيْسَ هُوَ الْمَشِيَّةُ أَ لَا تَرَى أَنَّكَ
تَقُولُ سَأَفْعَلُ كَذَا إِنْ شَاءَ اللَّهُ وَ لَا تَقُولُ سَأَفْعَلُ كَذَا
إِنْ عَلِمَ اللَّهُ فَقَوْلُكَ إِنْ شَاءَ اللَّهُ دَلِيلٌ عَلَى أَنَّهُ لَمْ
يَشَأْ فَإِذَا شَاءَ كَانَ الَّذِي شَاءَ كَمَا شَاءَ وَ عِلْمُ اللَّهِ
سَابِقٌ لِلْمَشِيَّةِ
ترجمه :
16. بكيربن اعين مىگويد: به امام صادق
(عليه السلام) عرض كردم: علم و خواست خداوند، جدا يا با هم هستند؟ حضرت فرمود:
علم، خواست نيست. مگر نمىبينى كه مىگويى: اگر خدا بخواهد، فلان كار را انجام
مىدهم. پس سخن تو، دليلى است بر اين كه او نخواسته است و زمانى كه بخواهد،
همان طورى كه خواسته است، خواهد شد و علم خداوند قبل از خواست و مىباشد.
17 حَدَّثَنَا
الْحُسَيْنُ بْنُ أَحْمَدَ بْنِ إِدْرِيسَ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ عَنْ أَبِيهِ
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عَبْدِ الْجَبَّارِ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى قَالَ
قُلْتُ لِأَبِي الْحَسَنِ ع أَخْبِرْنِي عَنِ الْإِرَادَةِ مِنَ اللَّهِ وَ
مِنَ الْمَخْلُوقِ قَالَ فَقَالَ الْإِرَادَةُ مِنَ الْمَخْلُوقِ الضَّمِيرُ وَ
مَا يَبْدُو لَهُ بَعْدَ ذَلِكَ مِنَ الْفِعْلِ وَ أَمَّا مِنَ اللَّهِ عَزَّ
وَ جَلَّ فَإِرَادَتُهُ إِحْدَاثُهُ لَا غَيْرُ ذَلِكَ لِأَنَّهُ لَا يُرَوِّي
وَ لَا يَهُمُّ وَ لَا يَتَفَكَّرُ وَ هَذِهِ الصِّفَاتُ مَنْفِيَّةٌ عَنْهُ وَ
هِيَ مِنْ صِفَاتِ الْخَلْقِ فَإِرَادَةُ اللَّهِ هِيَ الْفِعْلُ لَا غَيْرُ
ذَلِكَ- يَقُولُ لَهُ كُنْ فَيَكُونُ بِلَا لَفْظٍ وَ لَا نُطْقٍ بِلِسَانٍ وَ
لَا هِمَّةٍ وَ لَا تَفَكُّرٍ وَ لَا كَيْفَ لِذَلِكَ كَمَا أَنَّهُ بِلَا
كَيْفٍ
ترجمه :
17. صفوان بن يحيى مىگويد: به ابوالحسن
(امام موسى كاظم (عليه السلام)) عرض كردم: من را از خواست خدا و مخلوق آگاه
فرما؟ حضرت فرمودند: اراده از طرف مخلوق، درون و آن چه آشكارا انجام مىدهد،
مىباشد. اما اراده و خواست خداوند، ايجاد (و آفرينش) او مىباشد، نه غير از
آن، زيرا خداوند جست و جو نمىكند و هم و غم ندارد و فكر نمىكند و اين
خصوصيات، از خداوند منتفى شده است، (زيرا) اين (خصوصيات) جزء صفات مخلوق است.
پس او هم موجود مىشود. بدون اين كه لفظى به كار برده و با زبان حرفى بزند و هم
و غمى داشته باشد و فكرى كند و كيفيتى به كار ببرد. زيرا خداوند، خودش بدون
كيفيت است.
18 أَبِي رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
مُحَمَّدِ بْنِ خَالِدٍ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ أَبِي عُمَيْرٍ عَنِ ابْنِ
أُذَيْنَةَ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ
الْمَشِيَّةُ مُحْدَثَةٌ
ترجمه :
18. محمد بن مسلم از امام صادق (عليه
السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: خواست و اراده، چيزى است كه ايجاد شده
است.
19 أَبِي رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ عَنْ أَبِيهِ عَنِ ابْنِ
أَبِي عُمَيْرٍ عَنْ عُمَرَ بْنِ أُذَيْنَةَ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع قَالَ
خَلَقَ اللَّهُ الْمَشِيَّةَ بِنَفْسِهَا ثُمَّ خَلَقَ الْأَشْيَاءَ
بِالْمَشِيَّةِ
قال محمد بن علي مؤلف هذا الكتاب رضي الله
عنه إذا وصفنا الله تبارك و تعالى بصفات الذات فإنما ننفي عنه بكل صفة منها
ضدها فمتى قلنا إنه حي نفينا عنه ضد الحياة و هو الموت و متى قلنا إنه عليم
نفينا عنه ضد العلم و هو الجهل و متى قلنا إنه سميع نفينا عنه ضد السمع و هو
الصمم و متى قلنا بصير نفينا عنه ضد البصر و هو العمى و متى قلنا عزيز نفينا
عنه ضد العزة و هو الذلة و متى قلنا حكيم نفينا عنه ضد الحكمة و هو الخطأ و متى
قلنا غني نفينا عنه ضد الغنى و هو الفقر و متى قلنا عدل نفينا عنه الجور و
الظلم و متى قلنا حليم نفينا عنه العجلة و متى قلنا قادر نفينا عنه العجز و لو
لم نفعل ذلك أثبتنا معه أشياء لم تزل معه و متى قلنا لم يزل حيا عليما سميعا
بصيرا عزيزا حكيما غنيا ملكا حليما عدلا كريما فلما جعلنا معنى كل صفة من هذه
الصفات التي هي صفات ذاته نفي ضدها أثبتا أن الله لم يزل واحدا لا شيء معه و
ليست الإرادة و المشية و الرضا و الغضب و ما يشبه ذلك من صفات الأفعال بمثابة
صفات الذات لأنه لا يجوز أن يقال لم يزل الله مريدا شائيا كما يجوز أن يقال لم
يزل الله قادرا عالما
ترجمه :
19. عمر بن اذينه از امام صادق (عليه
السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: خداوند، خودش مشيت و خواست و ارده را
آفريد، سپس اشياء را با مشيت (و خواست خود) خلق كرد.
محمد بن على شيخ صدوق (رحمهم الله) نوسينده
اين كتاب مىگويد: زمانى كه خداوند متعال را با صفات ذاتى كه دارد، وصف كرديم،
هر صفتى كه ضد آن است را نفى كردهايم. پس هر وقت مىگوييم: خداوند زنده است،
ضد زندگى كه مرگ است را از او نفى كردهايم و هر وقت مىگوييم: او، داناست،
يعنى ضد علم كه همان جهل است، در او راه ندارد و هر وقت بگوييم: او، شنواست، ضد
شنوايى كه كرى است، را ندارد، هر زمان بگوييم: او، بيناست، ضد بينايى كه كورى
است را از او نفى كردهايم و هر زمان كه بگوييم: او، عزيز و ارجمند است، يعنى
ضد عزت كه ذلت و خوارى است در او راه ندارد.
و هر وقت بگوييم: او حكيم است، ضد حكمت كه
اشتباه است را از او نفى كردهايم، و هر وقت بگوييم: او بىنياز است، يعنى ضد
بىنيازى را كه فقر است، از او دور كردهايم و هر زمان مىگوييم: او، عادل است،
از او ستم و ظلم را نفى كردهايم، هر زمان مىگوييم: او، بردبار است، عجله را
از او نفى كردهايم و هر زمان بگوييم: او تواناست، ناتوانى را از او نفى
نمودهايم و اگر چنين نكنيم، اشياء را همراه او ثابت كردهايم، كه از اول با او
بودهاند.
وقتى مىگوييم: خداوند هميشه و از ازل
زنده، دانا، شنونده، بينا، عزيز، حكيم، بىنياز، پادشاه بردبار، عادل و كريم
است و هر كدام از اين صفات را جزء ذات خداوند دانستيم، ضد آنها نفى مىشوند؛ و
ثابت مىكنيم كه تنها خداست كه ازلى بوده و چيزى همراه او نبوده است و اراده،
خواست، خشنودى و خشم و هر صفتى از صفات افعال نيز مانند صفات ذات است. زيرا
صحيح نيست كه گفته شود: خداوند، هميشه و از ازل، اراده كننده و خواستار بوده
است، و اين در حالى صحيح است كه گفته شود: خداوند، هميشه و از ازل توانا و دانا
بوده است.
12. باب تفسير قول الله عزوجل: كل شىء هالك الا
وجهه
12. درباره تفسير سخن
خداوند كه مىفرمايد: (هر چيزى، به جزء ذات خداوند، نابود مىشود.)
1 أَبِي رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ قَالَ حَدَّثَنَا
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ إِسْمَاعِيلَ بْنِ
بَزِيعٍ عَنْ مَنْصُورِ بْنِ يُونُسَ عَنْ جَلِيسٍ لِأَبِي حَمْزَةَ عَنْ أَبِي
حَمْزَةَ قَالَ قُلْتُ لِأَبِي جَعْفَرٍ ع قَوْلُ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ-
كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ فَيَهْلِكُ كُلُّ شَيْءٍ وَ
يَبْقَى الْوَجْهُ إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ أَعْظَمُ مِنْ أَنْ يُوصَفَ
بِالْوَجْهِ وَ لَكِنْ مَعْنَاهُ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا دِينَهُ وَ
الْوَجْهُ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ
ترجمه :
1. ابو حمزه مىگويد: از امام باقر (عليه
السلام) درباره سخن خداوند پرسيدم كه مىفرمايد: هر چيزى،
غير از ذات خداوند، نابود مىشود. حضرت فرمودند: هر چيزى، نابود مىشود
و (فقط) ذات (پروردگار) باقى مىماند. زيرا خداوند بزرگتر از آن است كه به وجه
(صورت) وصف شود. اما معناى (آيه) اين است كه هر چيزى، به جز دين او و صورتى كه
به سوى خداوند مىآيد، نابود مىشود.
2 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ بْنِ أَحْمَدَ بْنِ الْوَلِيدِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ الْحَسَنِ الصَّفَّارُ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ
يَزِيدَ عَنْ صَفْوَانَ بْنِ يَحْيَى عَنْ أَبِي سَعِيدٍ الْمُكَارِي عَنْ
أَبِي بَصِيرٍ عَنِ الْحَارِثِ بْنِ الْمُغِيرَةِ النَّصْرِيِّ قَالَ سَأَلْتُ
أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- كُلُّ شَيْءٍ
هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ كُلُّ شَيْءٍ هَالِكٌ إِلَّا مَنْ أَخَذَ
طَرِيقَ الْحَقِّ
ترجمه :
2. حارث بن مغيره نصرى مىگويد: از امام
صادق (عليه السلام)، درباره فرموده خداوند پرسيدم كه مىفرمايد:
تمام چيزها، به جز ذات پروردگار، نابود مىشوند. آن
حضرت فرمودند: هر چيزى به جز آن چه در راه حق گرفته شده است، نابود مىشود.
3 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ عَلِيٍّ مَاجِيلَوَيْهِ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ
يَحْيَى الْعَطَّارِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ
بْنِ أَبِي نَصْرٍ عَنْ صَفْوَانَ الْجَمَّالِ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي
قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ
مَنْ أَتَى اللَّهَ بِمَا أَمَرَ بِهِ مِنْ طَاعَةِ مُحَمَّدٍ وَ الْأَئِمَّةِ
مِنْ بَعْدِهِ ص فَهُوَ الْوَجْهُ الَّذِي لَا يَهْلِكُ ثُمَّ قَرَأَ مَنْ
يُطِعِ الرَّسُولَ فَقَدْ أَطاعَ اللَّهَ
ترجمه :
3. صفوان جمال مىگويد: از امام صادق (عليه
السلام) درباره فرمودهى خداوند پرسيدم كه مىفرمايد: هر
چيزى به جز ذات پروردگار، نابود مىشود. آن حضرت فرمودند: كسى كه در راه
خداوند، آن چه كه مأمور به انجام دادنش است يعنى پيروى از حضرت محمد (صلى الله
عليه و آله و سلم) و جانشينان و امامان بعد از ايشان، آن همان صورتى است كه
هرگز نابود نمىشود و سپس اين آيه را تلاوت فرمودند: كسى
كه از رسول و فرستاده اطاعت كند، حقيقتا از خداوند پيروى كرده است.
4 وَ بِهَذَا
الْإِسْنَادِ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ
الَّذِي لَا يَهْلِكُ
ترجمه :
4. طبق همان سند روايت قبلى، صفوان جمال از
امام صادق (عليه السلام) روايت كرده است كه آن حضرت فرمودند: ما (اهل بيت) صورت
(نماى) پروردگارى هستيم كه نابود نمىشود.
5 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَضِيَ اللَّهُ عَنْهُ قَالَ
حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ الْحُسَيْنِ السَّعْدَآبَادِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْبَرْقِيِّ عَنْ أَبِيهِ عَنْ رَبِيعٍ الْوَرَّاقِ عَنْ
صَالِحِ بْنِ سَهْلٍ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ ع فِي قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ
جَلَّ كُلُّ شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ نَحْنُ
ترجمه :
5. صالح بن سهل از امام صادق (عليه السلام)
نقل مىكند كه آن حضرت درباره فرموده خداوند كه مىفرمايد:
تمام چيزها به جز صورت پروردگار نابود مىشوند. فرمودند: (منظور) ما
(اهل بيت هستيم.)
6 حَدَّثَنَا
أَحْمَدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ يَحْيَى الْعَطَّارُ رَحِمَهُ اللَّهُ عَنْ
أَبِيهِ عَنْ سَهْلِ بْنِ زِيَادٍ عَنْ يَعْقُوبَ بْنِ يَزِيدَ عَنْ مُحَمَّدِ
بْنِ سِنَانٍ عَنْ أَبِي سَلَّامٍ عَنْ بَعْضِ أَصْحَابِنَا عَنْ أَبِي
جَعْفَرٍ ع قَالَ نَحْنُ الْمَثَانِي الَّتِي أَعْطَاهَا اللَّهُ نَبِيَّنَا ص
وَ نَحْنُ وَجْهُ اللَّهِ نَتَقَلَّبُ فِي الْأَرْضِ بَيْنَ أَظْهُرِكُمْ
عَرَفَنَا مَنْ عَرَفَنَا وَ مَنْ جَهِلَنَا فَأَمَامَهُ الْيَقِينُ
قال مصنف هذا الكتاب رضي الله عنه معنى
قوله نحن المثاني أي نحن الذين قرننا النبي ص إلى القرآن و أوصى بالتمسك
بالقرآن و بنا فأخبر أمته بأن لا نفترق حتى نرد عليه حوضه
ترجمه :
6. بعضى از شيعيان از امام باقر (عليه
السلام) روايت كردهاند كه آن حضرت فرمودند: ما (اهل بيت (عليهم السلام)) دومين
چيزى هستيم كه خداوند، آن را به پيامبرش داده است. (اولين چيز قرآن و دومين چيز
اهل بيت (عليهم السلام) مىباشد) و ما صورت خدا هستيم كه در زمين ميان شما، در
حال دگرگونى هستيم (يعنى دوازده امام (عليهم السلام) بعد از رسول خدا (صلى الله
عليه و آله و سلم) تا روز قيامت يكى پس از ديگرى مىآيد.) هر كسى ما را
مىشناسد كه مىشناسد، اما كسى كه نسبت به ما نادان است، يقين در مقابل اوست.
(يعنى بعد از مرگ متوجه جايگاه ما خواهد شد.)
شيخ صدوق (قدس سره) مىگويد: منظور از سخن
امام باقر (عليه السلام) كه فرمود: ما دومى هستيم، يعنى ما كسانى هستيم كه
پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم)، ما را با قرآن همنشين كرده است و به متمسك
شدن به قرآن و ما (اهل بيت (عليهم السلام)) سفارش كرده است و به امتش خبر داده
است كه از ما جدا نشوند، تا اين كه (روز قيامت) كنار حوض كوثر بر آن حضرت وارد
شويم.)
7 أَبِي رَحِمَهُ
اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا سَعْدُ بْنُ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ
مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ سَيْفٍ عَنْ أَخِيهِ الْحُسَيْنِ بْنِ
سَيْفٍ عَنْ أَبِيهِ سَيْفِ بْنِ عَمِيرَةَ النَّخَعِيِّ عَنْ خَيْثَمَةَ قَالَ
سَأَلْتُ أَبَا عَبْدِ اللَّهِ ع عَنْ قَوْلِ اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ- كُلُّ
شَيْءٍ هالِكٌ إِلَّا وَجْهَهُ قَالَ دِينَهُ وَ كَانَ رَسُولُ اللَّهِ ص وَ
أَمِيرُ الْمُؤْمِنِينَ ع دِينَ اللَّهِ وَ وَجْهَهُ وَ عَيْنَهُ فِي عِبَادِهِ
وَ لِسَانَهُ الَّذِي يَنْطِقُ بِهِ وَ يَدَهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ نَحْنُ وَجْهُ
اللَّهِ الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ لَنْ نَزَالَ فِي عِبَادِهِ مَا دَامَتْ
لِلَّهِ فِيهِمْ رَوِيَّةٌ قُلْتُ وَ مَا الرَّوِيَّةُ قَالَ الْحَاجَةُ
فَإِذَا لَمْ يَكُنْ لِلَّهِ فِيهِمْ حَاجَةٌ رَفَعَنَا إِلَيْهِ وَ صَنَعَ مَا
أَحَبَّ
ترجمه :
7. خيثمة مىگويد: از امام صادق (عليه
السلام) درباره فرمودهى خداوند پرسيدم كه مىفرمايد: هر
چيزى به جز صورت پروردگار، نابود مىشود. آن حضرت فرمودند: (منظور) دين
خدا مىباشد و رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم) و امير مؤمنان (عليه
السلام)، دين خدا و صورت و چشم او در ميان بندگان هستند، و زبان خداوندى هستند
كه به وسيله آنها حرف مىزند، و دست خداوند بر سر مخلوقات مىباشند؛ و ما (اهل
بيت (عليهم السلام)) صورت خداوندى هستيم كه از آن وارد مىشوند. تا زمانى كه
براى خداوند در ميان بندگان، رويه باشد، ما (نيز) در ميان بندگان براى هميشه
خواهيم بود. خيثمه مىگويد: به آن حضرت عرض كردم: رويه چيست؟ حضرت فرمودند:
(منظور از رويه) نياز است. پس زمانى كه براى خداوند، نسبت به بندگان، نيازى
نباشد، (آنان را لازم نداشته باشد) ما را به سوى خود بالا مىبرد و آن چه دوست
دارد، انجام مىدهد.
8 حَدَّثَنَا عَلِيُّ
بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا
الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرٌ عَنِ الْحَسَنِ بْنِ
سَعِيدٍ عَنِ الْهَيْثَمِ بْنِ عَبْدِ اللَّهِ عَنْ مَرْوَانَ بْنِ صَبَّاحٍ
قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَنَا
فَأَحْسَنَ خَلْقَنَا وَ صَوَّرَنَا فَأَحْسَنَ صُوَرَنَا وَ جَعَلَنَا
عَيْنَهُ فِي عِبَادِهِ وَ لِسَانَهُ النَّاطِقَ فِي خَلْقِهِ وَ يَدَهُ
الْمَبْسُوطَةَ عَلَى عِبَادِهِ بِالرَّأْفَةِ وَ الرَّحْمَةِ وَ وَجْهَهُ
الَّذِي يُؤْتَى مِنْهُ وَ بَابَهُ الَّذِي يَدُلُّ عَلَيْهِ وَ خَزَائِنَهُ
فِي سَمَائِهِ وَ أَرْضِهِ بِنَا أَثْمَرَتِ الْأَشْجَارُ وَ أَيْنَعَتِ
الثِّمَارُ وَ جَرَتِ الْأَنْهَارُ وَ بِنَا نَزَلَ غَيْثُ السَّمَاءِ وَ
نَبَتَ عُشْبُ الْأَرْضِ بِعِبَادَتِنَا عُبِدَ اللَّهُ لَوْ لَا نَحْنُ مَا
عُبِدَ اللَّهُ
ترجمه :
8. مروان بن صباح از امام صادق (عليه
السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: حقيقتا خداوند، ما را آفريد و نيكو
آفريد و به تصوير در آورد، و به زيبايى به تصوير كشيد؛ و ما را چشم خود در ميان
بندگانش، و زبان گوياى خود در ميان مخلوقاتش، و دست باز خود در ميان بندگانش با
مهربانى و بخشش قرار داد و صورتى كه از آن وارد مىشوند و درب خود كه بر آن
راهنمايى مىگردند و گنجينههاى خداوند در آسمان و زمين هستيم كه به وسيلهى ما
درختان، ميوه مىدهند و ميوهها مىرسند و رودخانهها جارى مىگردند و به
وسيلهى ما باران از آسمان مىآيد و گياهان زمينى مىرويد.
به وسيلهى عبادت (و اطاعت) ما، خداوند
عبادت مىشود و اگر ما نبوديم، خداوند پرستش نمىشد.
9 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ مُوسَى بْنِ الْمُتَوَكِّلِ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ حَدَّثَنَا
عَبْدُ اللَّهِ بْنُ جَعْفَرٍ الْحِمْيَرِيُّ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ
بْنِ عِيسَى عَنِ الْحَسَنِ بْنِ مَحْبُوبٍ عَنْ عَبْدِ الْعَزِيزِ عَنِ ابْنِ
أَبِي يَعْفُورٍ قَالَ قَالَ أَبُو عَبْدِ اللَّهِ ع إِنَّ اللَّهَ وَاحِدٌ
أَحَدٌ مُتَوَحِّدٌ بِالْوَحْدَانِيَّةِ مُتَفَرِّدٌ بِأَمْرِهِ خَلَقَ خَلْقاً
فَفَوَّضَ إِلَيْهِمْ أَمْرَ دِينِهِ فَنَحْنُ هُمْ يَا ابْنَ أَبِي يَعْفُورٍ
نَحْنُ حُجَّةُ اللَّهِ فِي عِبَادِهِ وَ شُهَدَاؤُهُ عَلَى خَلْقِهِ وَ
أُمَنَاؤُهُ عَلَى وَحْيِهِ وَ خُزَّانُهُ عَلَى عِلْمِهِ وَ وَجْهُهُ الَّذِي
يُؤْتَى مِنْهُ وَ عَيْنُهُ فِي بَرِيَّتِهِ وَ لِسَانُهُ النَّاطِقُ وَ
قَلْبُهُ الْوَاعِي وَ بَابُهُ الَّذِي يَدُلُّ عَلَيْهِ وَ نَحْنُ
الْعَامِلُونَ بِأَمْرِهِ وَ الدَّاعُونَ إِلَى سَبِيلِهِ بِنَا عُرِفَ اللَّهُ
وَ بِنَا عُبِدَ اللَّهُ نَحْنُ الْأَدِلَّاءُ عَلَى اللَّهِ وَ لَوْلَانَا مَا
عُبِدَ اللَّهُ
ترجمه :
9. ابن ابى يعفور از امام صادق (عليه
السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: حقيقتا خداوند يكتا و يگانه است. به
وسيلهى يگانه بودن، تنهاست و به وسليهى فرمان (در دستور دادن) يكتاست.
مخلوقات را آفريد و كار دين را به آنها سپرد و ما، همان مخلوقات هستيم. اى پسر
ابى يعفور! ما حجت الهى در ميان بندگان او و گواهان او در ميان مخلوقاتش و مورد
اعتماد بر وحى او و گنجينهى او در علمش هستيم و صورت خدايى كه از آن وارد
مىشوند و چشم الهى در ميان بندگان او و زبان گوياى الهى و قلب وسيع او (بردبار
و بخشنده و مهربان) هستيم و درب خدايى كه بر آن راهنمايى مىشوند و ما به
وسيلهى دستور خدا، كار انجام مىدهيم و به راه او دعوت كننده مىباشيم. خداوند
به وسيلهى ما شناخته شده و پرستش مىشود. ما راهنمايان مردم به خداوند هستيم.
اگر ما نبوديم خداوند عبادت نمىشد.
10 حَدَّثَنَا
أَحْمَدُ بْنُ الْحَسَنِ الْقَطَّانُ قَالَ حَدَّثَنَا أَبُو سَعِيدٍ الْحَسَنُ
بْنُ عَلِيِّ بْنِ الْحُسَيْنِ السُّكَّرِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا الْحَكَمُ بْنُ
أَسْلَمَ قَالَ حَدَّثَنَا ابْنُ عُلَيَّةَ عَنِ الْجَرِيرِيِّ عَنْ أَبِي
الْوَرْدِ بْنِ ثُمَامَةَ عَنْ عَلِيٍّ ع قَالَ سَمِعَ النَّبِيُّ ص رَجُلًا
يَقُولُ لِرَجُلٍ قَبَّحَ اللَّهُ وَجْهَكَ وَ وَجْهَ مَنْ يُشْبِهُكَ فَقَالَ
ص مَهْ لَا تَقُلْ هَذَا فَإِنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ
قال مصنف هذا الكتاب رحمه الله تركت
المشبهة من هذا الحديث أوله و قالوا إن الله خلق آدم على صورته فضلوا في معناه
و أضلوا
ترجمه :
10. ابو وردبن ثمانه از امام على (عليه
السلام) نقل مىكند كه آن حضرت فرمودند: (روزى) رسول خدا (صلى الله عليه و آله
و سلم) شنيدند كه مردى به مردى ديگر مىگويد: خداوند، صورت تو و صورت كسى كه
شبيه تو است را زشت گرداند. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم) فرمودند:
ساكت شو! اين حرف را مزن، زيرا خداوند، حضرت آدم (عليه السلام) را طبق صورت او
آفريد.
نويسندهى اين كتاب شيخ صدوق مىگويد:
كسانى كه براى خداوند شبيه قرار دادهاند، اين حديث را ترك كردهاند و گفتند:
خداوند، حضرت آدم طبق صورت خودش آفريد و هم خودشان در معناى اين حديث گمراه
شدند و هم ديگران را به گمراهى انداختند.
11 حَدَّثَنَا
أَحْمَدُ بْنُ زِيَادِ بْنِ جَعْفَرٍ الْهَمَدَانِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ
حَدَّثَنَا عَلِيُّ بْنُ إِبْرَاهِيمَ بْنِ هَاشِمٍ عَنْ أَبِيهِ عَنْ عَلِيِّ
بْنِ مَعْبَدٍ عَنِ الْحُسَيْنِ بْنِ خَالِدٍ قَالَ قُلْتُ لِلرِّضَا ع يَا
ابْنَ رَسُولِ اللَّهِ إِنَّ النَّاسَ يَرْوُونَ أَنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص قَالَ
إِنَّ اللَّهَ خَلَقَ آدَمَ عَلَى صُورَتِهِ فَقَالَ قَاتَلَهُمُ اللَّهُ
لَقَدْ حَذَفُوا أَوَّلَ الْحَدِيثِ إِنَّ رَسُولَ اللَّهِ ص مَرَّ
بِرَجُلَيْنِ يَتَسَابَّانِ فَسَمِعَ أَحَدَهُمَا يَقُولُ لِصَاحِبِهِ قَبَّحَ
اللَّهُ وَجْهَكَ وَ وَجْهَ مَنْ يُشْبِهُكَ فَقَالَ ص يَا عَبْدَ اللَّهِ لَا
تَقُلْ هَذَا لِأَخِيكَ فَإِنَّ اللَّهَ عَزَّ وَ جَلَّ خَلَقَ آدَمَ عَلَى
صُورَتِهِ
ترجمه :
11. حسين بن خالد مىگويد: به امام رضا
(عليه السلام) عرض كردم: اى فرزند رسول خدا! مردم روايت كردند كه رسول خدا (صلى
الله عليه و آله و سلم) فرموده است: خداوند، حضرت آدم (عليه السلام) را مثل
صورت خودش آفريد. حضرت فرمود: خداوند آنها را بكشد. آنها اول حديث را حذف
كردند. رسول خدا (صلى الله عليه و آله و سلم)، به دو مرد برخورد كردند كه به
همديگر دشنام مىدادند و آن حضرت شنيدند كه يكى به ديگرى مىگويد: خداوند صورت
تو و صورت كسى به تو شباهت دارد را زشت گرداند. پيامبر اكرم فرمودند: اى بندهى
خدا! اين حرف را به برادرت مزن، زيرا خداوند حضرت آدم (عليه السلام) را طبق
صورت او آفريده است.
13 باب تفسير قول الله عز و جل يا إِبْلِيسُ ما
مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ بِيَدَيَ
13. دربارهى تفسير
سخن خداوند كه مىفرمايد: اى ابليس! چه چيزى تو را از سجده كردن بر آن چه با
دستم آفريدهام، منع كرد.
1 حَدَّثَنَا عَلِيُّ
بْنُ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِمْرَانَ الدَّقَّاقُ رَحِمَهُ اللَّهُ
قَالَ حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ الْكُوفِيُّ قَالَ
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ إِسْمَاعِيلَ الْبَرْمَكِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا
الْحُسَيْنُ بْنُ الْحَسَنِ قَالَ حَدَّثَنَا بَكْرٌ عَنْ أَبِي عَبْدِ اللَّهِ
الْبَرْقِيِّ عَنْ عَبْدِ اللَّهِ بْنِ بَحْرٍ عَنْ أَبِي أَيُّوبَ الْخَزَّازِ
عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ مُسْلِمٍ قَالَ سَأَلْتُ أَبَا جَعْفَرٍ ع فَقُلْتُ
قَوْلُهُ عَزَّ وَ جَلَّ- يا إِبْلِيسُ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما
خَلَقْتُ بِيَدَيَّ فَقَالَ الْيَدُ فِي كَلَامِ الْعَرَبِ الْقُوَّةُ وَ
النِّعْمَةُ قَالَ وَ اذْكُرْ عَبْدَنا داوُدَ ذَا الْأَيْدِ وَ قَالَ وَ
السَّماءَ بَنَيْناها بِأَيْدٍ أَيْ بِقُوَّةٍ وَ قَالَ وَ أَيَّدَهُمْ بِرُوحٍ
مِنْهُ أَيْ قَوَّاهُمْ وَ يُقَالُ لِفُلَانٍ عِنْدِي أَيَادٍ كَثِيرَةٌ أَيْ
فَوَاضِلُ وَ إِحْسَانٌ وَ لَهُ عِنْدِي يَدٌ بَيْضَاءُ أَيْ نِعْمَةٌ
ترجمه :
1. محمد بن مسلم مىگويد: از امام باقر
(عليه السلام)، دربارهى اين سخن خداوند پرسيدم كه مىفرمايد:
اى ابليس! چه چيزى تو را از سجده كردن بر آن چه با دستم
آفريدهام، منع كرد؟ آن حضرت فرمودند: دست، در كلام عرب، به معناى قدرت
و نعمت است. خداوند مىفرمايد: ياد كن بندهى ما، داوود را
كه صاحب قدرت بود. و (در آيهاى ديگر) مىفرمايد:
آسمان را با قدرت، بنا كرديم و (باز) مىفرمايد:
آنها را به وسيلهى روحى از او، قدرت داديم و گفته مىشود: نزد من، براى
فلانى ايادى فراوانى است يعنى برترىها و نيكىهاى زيادى مىباشد. (و يا اين كه
گفته مىشود:) براى او نزد من، دست بيضاء است يعنى نعت است.
2 حَدَّثَنَا
مُحَمَّدُ بْنُ مُحَمَّدِ بْنِ عِصَامٍ الْكُلَيْنِيُّ رَحِمَهُ اللَّهُ قَالَ
حَدَّثَنَا مُحَمَّدُ بْنُ يَعْقُوبَ الْكُلَيْنِيُّ قَالَ حَدَّثَنَا أَحْمَدُ
بْنُ إِدْرِيسَ عَنْ أَحْمَدَ بْنِ مُحَمَّدِ بْنِ عِيسَى عَنْ عَلِيِّ بْنِ
سَيْفٍ عَنْ مُحَمَّدِ بْنِ عُبَيْدَةَ قَالَ سَأَلْتُ الرِّضَا ع عَنْ قَوْلِ
اللَّهِ عَزَّ وَ جَلَّ لِإِبْلِيسَ ما مَنَعَكَ أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ
بِيَدَيَّ أَسْتَكْبَرْتَ قَالَ يَعْنِي بِقُدْرَتِي وَ قُوَّتِي
قال مصنف هذا الكتاب سمعت بعض مشايخ الشيعة
بنيسابور يذكر في هذه الآية أن الأئمة ع كانوا يقفون على قوله- ما مَنَعَكَ
أَنْ تَسْجُدَ لِما خَلَقْتُ ثم يبتدءون بقوله عز و جل- بِيَدَيَّ
أَسْتَكْبَرْتَ أَمْ كُنْتَ مِنَ الْعالِينَ و قال هذا مثل قول القائل بسيفي
تقاتلني و برمحي تطاعنني كأنه يقول عز و جل بنعمتي قويت على الاستكبار و
العصيان
ترجمه :
2. محمد بن عبيد مىگويد: از امام رضا
(عليه السلام) دربارهى فرمودهى خداوند پرسيدم كه به ابليس مىفرمايد:
چه چيزى تو را از سجده كردن بر آن چه با دستم آفريدم، منع
كرد؟ آيا تكبر ورزيدى؟ حضرت فرمودند: منظور از (دستم) يعنى با قدرت و
توانم (مىباشد.)
(نويسندهى اين كتاب شيخ صدوق قدس سره
مىگويد: از بعضى بزرگان شيعه در نيشابور شنيدم كه دربارهى اين آيه مىگويند
كه امامان، در سخن خداوند كه مىفرمايد: چه چيز، تو را از
سجده كردن بر آن چه آفريدم، منع كرد؟ توقف كردهاند. سپس اين سخن خداوند
را مىخوانند كه: به آن چه با دستم آفريدم، تكبر ورزيدى يا
از بزرگ بينان هستى؟ و اين سخن مثل سخن كسى است كه مىگويد:
با شمشيرم مرا مىكشى و با نيزهام مرا زخمى مىكنى
مثل اين كه خداوند مىفرمايد: به وسيلهى نعمت من، بر تكبر و نافرمانى قدرت
يافتى.
