حدیث غدیر

یکى از مهمترین ادله ولایت و امامت و خلافت بلافصل حضرت علی(ع) حدیث معروف به «غدیرخم» است.
مطابق این حدیث پیامبر اکرم(ص) حضرت امیر(ع) را از جانب خداوند متعال به امامت بعد از خود منصوب کرده است. سند این حدیث چگونه است؟ بر چه مطالبى دلالت دارد؟ اهل‏سنت درباره آن چه مى‏گویند و چه شبهاتى را درباره این حدیث مطرح کرده‏اند؟ اینها مطالبى است که در این بحث مطرح خواهیم کرد.

واقعه غدیر

در دهمین سال هجرت، رسول خدا(ص) قصد زیارت خانه خدا را نمودند، فرمان حضرت مبنى بر اجتماع مسلمانان، در میان قبایل مختلف و طوائف اطراف، اعلان شد، گروه عظیمى براى انجام تکالیف الهى (اداى مناسک حج) و پیروى از تعلیمات آن حضرت، به مدینه آمدند. این تنها حجّى بود که پیامبر بعد از مهاجرت به مدینه، انجام مى‏داد، که با نام‏هاى متعدد، در تاریخ ثبت شده است، از قبیل: حجةالوداع، حجةالاسلام، حجةالبلاغ، حجةالکمال و حجةالتمام.
رسول خدا(ص)، غسل کردند. دو جامه ساده احرام، با خود برداشتند: یکى را به کمر بسته و دیگرى را به دوش مبارک انداختند، و روز شنبه، 24 یا 25 ذى‏قعده، به قصد حج، پیاده از مدینه خارج شدند. تمامى زنان و اهل حرم خود را نیز، در هودج‏ها قرار دادند. با همه اهل‏بیت خود و به اتفاق تمام مهاجران و انصار و قبایل عرب و گروه بزرگى از مردم، حرکت کردند. بسیارى از مردم به علت شیوع بیمارى آبله از عزیمت( طبقات ابن سعد، ج 3، ص 225 ؛ مقریزى، الامتاع، ص 511 ؛ارشادالسارى، ج 6، ص 329)
و شرکت در این سفر باز ماندند با این وجود، گروه بى‏شمارى با آن حضرت، همراه شدند. تعداد شرکت کننده‏ها را، 114 هزار، 120 تا 124 هزار و بیشتر، ثبت کرده‏اند؛ البته تعداد کسانى که در مکه بوده، و گروهى که با علی(ع) و ابوموسى اشعرى از یمن آمدند به این تعداد افزوده مى‏شود.
بعد از انجام مراسم حج، پیامبر با جمعیت، آهنگ بازگشت به مدینه کردند. هنگامى که به غدیر خم، رسیدند، جبرئیل امین، فرود آمد و از جانب خداى متعال، این آیه را آورد: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما اُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ...»؛ «اى رسول ما! آن چه( سوره مائده، آیه 67)
از جانب پروردگارت به تو نازل شده به مردم ابلاغ کن.» جحفه، منزلگاهى است که راه‏هاى متعدد، از آن‏جا منشعب مى‏شود. ورود پیامبر و یارانش به آن‏جا، در روز پنج‏شنبه، هجده ذى‏الحجّة صورت گرفت.
امین وحى، از طرف خداوند به پیامبر امر کرد تا علی(ع) را ولى و امام، معرفى کرده و وجوب پیروى و اطاعت از او را به خلق ابلاغ کند.
آنان که در دنبال قافله بودند، رسیدند، و کسانى که از آن مکان عبور کرده بودند، باز گشتند. پیامبر فرمود: خار و خاشاک و خار آن‏جا را برطرف کنند. هوا به شدت گرم بود، مردم، قسمتى از رداى خود را بر سر و قسمتى را زیر پا افکندند و براى آسایش پیامبر، چادرى تهیه کردند.
اذان ظهر گفته شد و پیامبر، نماز ظهر را با همراهان، ادا کردند. بعد از پایان نماز، از جهاز شتر، محل مرتفعى ترتیب دادند.
پیامبر با صداى بلند، همگان را متوجه ساخت و خطبه را این‏گونه آغاز فرمود: «حمد، مخصوص خداست، یارى از او مى‏خواهیم، به او ایمان داریم، و توکل ما بر اوست. از بدى‏هاى خود و اعمال نادرست به او پناه مى‏بریم. گمراهان را جز او، پناهى نیست. آن کس را که او راهنمایى فرموده گمراه‏کننده‏اى نخواهد بود. گواهى مى‏دهم معبودى جز او نیست و محمّد بنده و فرستاده اوست. پس از ستایش خداوند و گواهى به یگانگى او فرمود: اى گروه مردم! خداوند مهربان و دانا مرا آگاهى داده که دوران عمرم به سر آمده است. هر چه زودتر دعوت خدا را اجابت و به سراى باقى خواهم شتافت. من و شما هر کدام برحسب آن چه بر عهده داریم، مسئولیم. اینک اندیشه و گفتار شما چیست؟
مردم گفتند: «ما گواهى مى‏دهیم که تو پیام خدا را ابلاغ کردى و از پند دادن ما و کوشش در راه وظیفه، دریغ ننمودى، خداى به تو پاداش نیک عطا فرماید!» سپس فرمود: «آیا این‏که شما به یگانگى خداوند و این‏که محمّد بنده و فرستاده اوست، گواهى مى‏دهید؟ و این‏که بهشت و دوزخ و مرگ و قیامت تردید ناپذیر است و این‏که مردگان را خدا بر مى‏انگیزد، و این‏ها همه راست و مورد اعتقاد شما است؟» همگان گفتند: «آرى! به این حقایق، گواهى مى‏دهیم.»
پیامبر(ص) فرمود: «خداوندا! گواه باش». پس، با تأکید فرمود: «همانا من در انتقال به سراى دیگر و رسیدن به کنار حوض، بر شما سبقت خواهم گرفت و شما در کنار حوض بر من وارد مى‏شوید؛ پهناى حوض من به مانند مسافت بین «صنعا» و «بصرى» است، در آن به شماره ستارگان، قدح‏ها و جام‏هاى سیمین، وجود دارد. بیندیشید و مواظب باشید، که من پس از خودم دو چیز گران‏بها و ارجمند در میان شما مى‏گذارم، چگونه رفتار مى‏کنید؟« در این موقع، مردم بانگ برآوردند: یا رسول‏اللَّه، آن دو چیز گران‏بها چیست؟ فرمود: «آنچه بزرگ‏تر است کتاب خداست، که یک طرف آن در دست خدا و طرف دیگر آن، در دست شماست. بنابراین آن را محکم بگیرید و از دست ندهید تا گمراه نشوید. آن چه کوچک‏تر است، عترت من مى‏باشد. همانا، خداى دانا و مهربان، مرا آگاه ساخت، که این دو هرگز از یکدیگر جدا نخواهند شد، تا در کنار حوض بر من وارد شوند؛ من این امر را از خداى خود، درخواست نموده‏ام، بنابراین بر آن دو پیشى نگیرید و از پیروى آن دو باز نایستید و کوتاهى نکنید، که هلاک خواهید شد».
سپس دست علی(ع) را گرفت و او را بلند نمود، تا به حدّى که سفیدى زیر بغل هر دو نمایان شد. مردم او را دیدند و شناختند. رسول‏اللَّه، این‏گونه ادامه داد: «اى مردم! کیست که بر اهل ایمان از خود آن‏ها سزاوارتر باشد؟» مردم گفتند: «خداى و رسولش داناترند.» فرمود: «همانا خدا مولاى من است و من مولاى مؤمنین هستم و بر آن‏ها از خودشان اولى و سزاوارترم. پس هر کس که من مولاى اویم، على مولاى او خواهد بود.» و بنا به گفته احمد بن حنبل (پیشواى حنبلى‏ها)، پیامبر این جمله را چهار بار تکرار نمود. سپس دست به دعا گشود و گفت: «بارخدایا! دوست بدار، آن‏که او را دوست دارد و دشمن بدار آن که او را دشمن دارد. یارى فرما یاران او را و خوارکنندگان او را خوارگردان. او را معیار، میزان و محور حق و راستى قرار ده».
آن‏گاه، پیامبر فرمود: «باید آنان که حاضرند، این امر را به غایبان برسانند و ابلاغ کنند.»
قبل از پراکنده‏شدن جمعیت، امین وحى، این آیه را بر پیامبر(ص) نازل نمود: «أَلْیَوْمَ أکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَأَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتى وَرَضیتُ لَکُمْ الاِسْلامَ دیناً»؛ «امروز دین شما را کامل نمودم و نعمت را بر شما تمام کردم و دین اسلام را براى شما پسندیدم.» در این موقع پیامبر(ص) فرمود: «اللَّه‏اکبر، بر اکمال دین و اتمام نعمت و خشنودى خدا به رسالت من و ولایت علی(ع) بعد از من.»( سوره مائده، آیه 6)
جمعیت حاضر، از جمله شیخین (ابوبکر و عمر) به امیرالمؤمنین، این گونه تهنیت گفتند: «مبارک باد! مبارک باد! بر تو اى پسر ابى‏طالب که مولاى من و مولاى هر مرد و زن مؤمن گشتى».
ابن‏عباس گفت: «به خدا سوگند، ولایت علی(ع) بر همه واجب گشت».
حسان بن ثابت گفت: «یا رسول‏اللَّه! اجازه فرما تا درباره علی(ع) اشعارى بسرایم» پیامبر(ص) فرمود: «بگو با میمنت و برکت الهى.» در این هنگام، حسّان برخاست و چنین گفت: «اى گروه بزرگان قریش! در محضر پیامبر اسلام، اشعار و گفتار خود را درباره ولایت، که مسلّم گشت بیان مى‏نمایم.»
و این‏گونه اشعار خود را سرود: ینادیهم یوم الغدیر نبیّهم بخم فاسمع بالرسول منادیا» تا آخر اشعار.( الغدیر، ج 1، ص 36-31)
اجمالى از واقعه غدیر را، که همه امت اسلامى، بر وقوع آن اتفاق دارند بیان نمودیم. شایان ذکر است که در هیچ جاى جهان، واقعه و داستانى به این نام و نشان و خصوصیات، ذکر نشده است.

اهمیّت واقعه غدیر

داستان نصب علی(ع) به مقام ولایت، در غدیر خم، از داستان‏هاى مهم تاریخ اسلام است؛ شاید داستانى با اهمیت‏تر و مهم‏تر از این واقعه نداشته باشیم. این واقعه بیانگر بقاى رسالت پیامبراکرم(ص) و دوام دوره الهى آن حضرت در تجلّى‏گاه وجود مبارک علی(ع) بوده است.
غدیر، نشانِ اتحاد و پیوند رسالت و امامت است؛ این دو از یک ریشه و بن روییده‏اند؛ غدیر، محل ظهور حقایق مخفى و بواطن پنهان شده و ارشاد و هدایت مردمان به این راه است.
غدیر، روز بیعت با حق و روز سرسپردگى است، روز دادوستد جنود شیطان با جنود رحمان است.
غدیر، روز درخشش خورشید عالمتاب از پس ابرهاى تاریک است.

موضع جغرافیایى غدیر خم

«غدیر» در لغت به معناى مکان فرو رفته از زمین را گویند که در آن آب باران یا سیل جمع شده و تا تابستان آینده باقى نمى‏ماند.
درباره کلمه «خم» یاقوت حموى از زمخشرى نقل کرده که «خم» اسم مردى رنگ‏کار بوده و غدیرى را که بین مکه و مدینه در جُحفه است به او نسبت داده‏اند.( معجم البلدان، ج 2، ص 389)
«غدیر خم» همان گونه که اشاره شد موضعى است بین مکه و مدینه، ولى به مکه نزدیک‏تر است تا مدینه، و مسافت بین آن تا جُحفه دو میل است.( مراصد الاطلاع، ج 1، ص 482و315)
«جُحفه» دهى است بزرگ در بین راه مکه به مدینه، در شمال غربى از مکّه. و در قدیم نام آن را «مَهْیعَه» مى‏نامیدند، ولى بعدها او را به «جُحفه» تغییر نام دادند؛ زیرا «جحفه» به معناى کوچ است، و در آن ایام سیل‏هاى مخرّب که مى‏آمد مردم آن دیار را کوچ مى‏داد. این منطقه الآن خراب شده است.( معجم البلدان، ج 1، ص 111)
«غدیر خم» در امروز حدود 164کیلومتر از شمال مکه دور است، و حدود 450کیلومتر از طرف جنوب مدینه منوّره فاصله دارد.

راویان حدیث غدیر

راویان حدیث غدیر از صحابه

عده زیادى از صحابه حدیث غدیر را نقل کرده‏اند. اینک ما اسامى آن‏ها را به ترتیب حروف هجاء ذکر خواهیم کرد. ولى به قصد تبرّک در ابتدا اسامى اصحاب کساء را نقل خواهیم نمود.
1 - امیر المؤمنین على‏بن ابى‏طالب(ع).
2 - صدیقه فاطمه(س) دختر رسول‏خدا(ص).
3 - امام حسن مجتبى(ع).
4 - امام حسین شهید(ع).
حرف الف
5 - ابوبکربن ابى‏قحافه تمیمى.
6 - ابو ذویب خویلد.
7 - ابو رافع قِبطى.
8 - ابو زینب بن عوف انصارى.
9 - ابو عمره بن عمرو بن مِحْصَن انصارى.
10 - ابو فضاله انصارى، از اهل بدر که در صفین در رکاب حضرت امیر(ع) کشته شد.
11 - ابو قدامه انصارى.
12 - ابو لیلى انصارى. بنابر نقلى در صفین به شهادت رسید.
13 - ابو هریره دوسى.
14 - ابو الهیثم بن تیهان. در صفّین به شهادت رسید.
15 - ابى بن کعب انصارى خزرجى، بزرگ قراء.
16 - اسامة بن زید به حارثه کلبى.
17 - اسعد بن زراره انصارى.
18 - اسماء بنت عُمیس خثعمیّه.
19 - أمّ سلمه همسر پیامبر(ص).
20 - امّ هانى دختر ابى طالب(ع).
21 - انس بن مالک انصارى خزرجى، خادم پیامبر(ص).
حرف باء
22 - براء بن عازب انصارى اوسى.
23 - بریدة بن عازب انصارى اوسى.
حرف ثاء
24 - ثابت بن ودیعه انصارى، ابو سعید خزرجى مدنى.
حرف جیم
25 - جابر بن سَمُره بن جناده، ابو سلیمان سوائى.
26 - جابر بن عبد اللَّه انصارى.
27 - جبلة بن عمرو انصارى.
28 - جبیر بن مطعم بن عدى قرشى نوفلى.
29 - جریر بن عبد اللَّه جابر بجلى.
30 - جندب بن جناده غفارى ابوذر.
31 - جندع بن عمرو بن مازن انصارى، ابو جُنَیده.
حرف حاء
32 - حَبّة بن جوین، ابو قُدامه عُرَنى بجلى.
33 - حُبشى بن جناده سلولى.
34 - حبیب بن بُدَیل بن ورقاء خزاعى.
35 - حذیفة بن أَسید، ابو سریحه غفارى، از اصحاب شجره.
36 - حذیفة بن یمان یمنى.
37 - حسّان بن ثابت.
حرف خاء
38 - خالد بن زید، ابو ایوب انصارى. در جنگ با روم به شهادت رسید.
39 - خالد بن ولید بن مغیره مخزومى، ابو سلیمان.
40 - خزیمة بن ثابت انصارى ذوالشهادتین، که در صفّین به شهادت رسید.
41 - خُویلد بن عمرو خزاعى، أبو شریح.
حرف راء و زاء
42 - رفاعة بن عبد المنذر انصارى.
43 - زبیر بن عوّام قرشى.
44 - زید بن ارقم انصارى خزرجى.
45 - زید بن ثابت ابو سعید.
46 - زید یا یزید بن شراحیل انصارى.
47 - زید بن عبد اللَّه انصارى.
حرف سین
48 - سعد بن ابى وقّاص، ابو اسحاق.
49 - سعد بن جناده عوفى، پدر عطیه عوفى.
50 - سعد بن عباده انصارى خزرجى.
51 - سعد بن مالک انصارى، ابو سعید خدرى.
52 - سعید بن زید قرشى عدوى، یکى از عشره مبشّره.
53 - سعید بن سعد بن عباده انصارى.
54 - سلمان فارسى ابو عبد اللَّه.
55 - سَلَمة بن عمرو بن الأکوع اسلم، ابو مسلم.
56 - سمرة بن جُندب فزازى، ابو سلیمان.
57 - سهل بن حُنَیف انصارى، أوسى.
58 - سهل بن سعد انصارى، خزرجى، ساعدى، ابو العباس.
حرف صاد و ضاد
59 - صُدَىُّ بن عجلان باهلى، ابو أُمامه.
60 - ضُمیره أسدى.
حرف طاء
61 - طلحة بن عبد اللَّه تَیْمى.
حرف عین
62 - عامر بن عُمیر نمیرى.
63 - عامر بن لیلى بن حمزه.
64 - عامر بن لیلى غِفارى.
65 - عامر بن واثله لیثى، ابو الطفیل.
66 - عائشه دختر ابى بکر.
67 - عباس بن عبد الملک بن هاشم، عموى پیامبر(ص).
68 - عبدالرحمن بن عبد ربّ انصارى.
69 - عبدالرحمن بن عوف قرشى، زهرى، ابو محمّد.
70 - عبدالرحمن بن یعمر دیلىّ.
71 - عبداللَّه بن عبد الأسد مخزومى.
72 - عبداللَّه بن بُدَیل بن وَرْقاء.
73 - عبداللَّه بن بشیر مازنىّ.
74 - عبداللَّه بن ثابت انصارى.
75 - عبداللَّه بن جعفر بن ابى طالب هاشمى.
76 - عبداللَّه بن حنطب قرشى، مخزومى.
77 - عبداللَّه بن ربیعه.
78 - عبداللَّه بن عباس.
79 - عبداللَّه بن ابى أوفى علقمه اسلمى.
80 - عبداللَّه بن عمر بن خطاب عدوى، ابو عبد الرحمن.
81 - عبداللَّه بن مسعود هُذَلى، ابو عبد الرحمن.
82 - عبداللَّه بن یامیل.
83 - عثمان بن عفّان.
84 - عُبَید بن عازب انصارى.
85 - عدى بن حاتم، ابو طریف.
86 - عطیّه بن بسر مازنى.
87 - عُقبة بن عامر جُهَنى.
88 - عمّار بن یاسر عنسّى، ابو الیقظان.
89 - عَماره خزرجى انصارى.
90 - عمر بن ابى سلمة بن عبد الأسد مخزومى.
91 - عمر بن خطاب:
حدیث او را حافظ ابن مغازلى در «المناقب» به دو طریق، و محبّ‏الدین طبرى( مناقب على بن ابى طالب‏علیه‏السلام، ص 22، ح 31)
در «الریاض النضرة» و «ذخائر العقبى» به نقل از «مسند احمد» آورده است. و نیز( الریاض النضرة، ج 3، ص 113)( ذخائر العقبى، ص 67)
ابن کثیر دمشقى و شمس الدین جزرى، عمر را از جمله راویان حدیث «غدیر» به حساب آورده‏اند.( البدایة والنهایة، ج 7، ص 386 ؛ اسنى المطالب، ص 48)
92 - عمران بن حصین خزاعى، أبو نحید.
93 - عمرو بن حمق خزاعى، کوفى.
94 - عمرو بن شراحیل.
95 - عمرو بن عاص.
96 - عمرو بن مرّة جُهَنى، ابو طلحه.
حرف فاء
97 - فاطمه دختر حمزة بن عبد المطلب.
حرف قاف و کاف
98 - قیس بن ثابت شمّاس انصارى.
99 - قیس بن سعد بن عُباده انصارى، خزرجى.
100 - کعب بن عجره انصارى، مدنى، ابو محمّد.
حرف میم
101 - مالک بن حویرث لیثى، ابو سلیمان.
102 - مقداد بن عمرو کندى، زهرى.
حرف نون
103 - ناجیة بن عمرو خزاعى.
104 - نضلة بن عتبه اسلمى، ابو برزه.
105 - نعمان بن عجلان انصارى.
حرف هاء تا آخر حروف.
106 - هاشم بن مِرْقال بن عتبة بن ابى وقّاص زهرى، مدنى.
107 - وحشى بن حرب حَبَشى، حِمْصى، ابو وَسْمه.
108 - وهب بن حمزه.
109 - وهب بن عبد اللَّه سوائى، ابو جحیفه.
110 - یعلى بن مرّة بن وهب ثقفى، ابو مُرازم.
اینها اسامى صدوده نفر از بزرگان صحابه بود که ما نقل کردیم، و به طور حتم بیش از این افراد حدیث غدیر را نقل کرده‏اند، زیرا مطابق نقل تاریخ صدهزار یا بیشتر در سرزمین خم حاضر بوده‏اند، و طبیعت حال اقتضا مى‏کند که بیش از این تعداد جمعیت این حدیث را نقل کرده باشند، ولى آن چه که با تتبّع در کتب اهل سنت به دست آمده این تعداد جمعیّت است.
حافظ سجستانى (متوفّى477) کتابى به نام «الداریة فی حدیث الولایة» در هفده جلد تألیف کرده و در آن طرق حدیث غدیر را ذکر کرده است. او این حدیث را از صدوبیست صحابى نقل کرده است.( مناقب ابن شهر آشوب، ج 3، ص 34)

راویان حدیث غدیر از تابعین

حدیث غدیر را هشتاد و چهار نفر از تابعین نقل کرده‏اند امثال:
- ابوراشد حُبرانى، شامى. افضل اهل زمان خود در دمشق.
- ابو سلیمان مؤذن، از بزرگان تابعین.
- ابوصالح سمّان ذکوان مدنى. احمدبن حنبل او را «ثقة ثقة» معرفى کرده است.( العلل و معرفة الرجال، ج 3، ص 161، رقم 4723)
- أصبغ بن نُباته تمیمى کوفى.
- حبیب‏بن ابى‏ثابت اسدى، کوفى، فقیه کوفه.
- حکم‏بن عُتَیبه کوفى، کندى. در حقّ او گفته شده: «ثقة، ثبت، فقیه».
- حُمَید طویل بصرى. در حقّ او گفته شده: «حافظ، محدّث، ثقة».
- زاذان بن عمر کندى، بزّار، کوفى، از بزرگان تابعین.
- زرّ بن حُبیش أسدى.
- سالم بن عبد اللَّه‏بن عمربن خطاب قرشى، مدنى.
- سعیدبن جُبیر اسدى، کوفى، به دست حجّاج شهید شد.
- سعیدبن مسیّب قرشى، مخزومى. احمدبن حنبل درباره او گفته است: مراسیل سعید همگى صحیح‏اند.
- سُلَیم بن قیس هلالى.
- سلیمان بن مهران أعمش.
- ضحاک بن مزاحم هلالى.
- طاووس بن کیسان یمان، جَنَدى.
- عائشه دختر سعد.
- عبد الرحمن بن ابى لیلى.
- عدى بن ثابت انصارى، کوفى، خطمى.
- عمر بن عبد العزیز، خلیفه اموى.
- عمرو بن عبد اللَّه سبیعى، همدانى.
- فطر بن خلیفه مخزومى.
- مسلم بن صُبَیح همدانى، کوفى، عطار.
- نذیر ضبّى کوفى، از بزرگان تابعین.
- یحیى بن سُلَیم فزارى، واسطى.
- یزید بن ابى زیاد کوفى.
- یسار ثقفى، ابو نجیح.
و دیگران.

راویان حدیث در قرن دوّم

در قرن دوم پنجاه‏وشش نفر از علماى اهل‏سنت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- حافظ محمّدبن اسحاق مدنى (151).
- حافظ سفیان بن سعید ثورى (161).
- حافظ وکیع بن جراح (196).
و...

راویان حدیث در قرن سوّم

در قرن سوّم نودودو نفر از علماى اهل‏سنت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- محمّد بن ادریس شافعى(204).( النهایة، ج5، ص228)
- احمد بن حنبل شیبانى(241).( المسند)
- حافظ محمّد بن اسماعیل بخارى(256).( التاریخ الکبیر، ج1، ص375)
- حافظ محمّدبن عیسى ترمذى(279).
- حافظ احمد بن یحیى بلاذرى(279).( انساب الأشراف، ج2، ص108)
و...

راویان حدیث در قرن چهارم

در قرن چهارم چهل و سه نفر از علماء اهل‏سنّت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- احمد بن شعیب نسائى (303). این حدیث را در «سنن» و «خصائص» نیز به طُرق بسیارى نقل کرده که بیشتر آنها صحیح السند است.( خصائص النسائى، ص10و16)
- حافظ احمد بن على موصلى، ابویعلى، (307).( مسند ابى‏یعلى، ج11، ص307)
- حافظ محمّدبن جریر طبرى(310).( تفسیر طبرى، ج3، ص428)
- ابوالقاسم طبرانى(360). او نیز حدیث غدیر را به طرق بسیارى نقل کرده که( المعجم الاوسط، ج3، ص133)
بیشتر آن‏ها صحیح السند است.
و...

راویان حدیث در قرن پنجم

در قرن پنجم بیست‏وچهار نفر از علماى اهل‏سنت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- قاضى ابى‏بکر باقلانى(403).( التمهید، ص169)
- ابواسحاق ثعلبى(427).( الکشف والبیان، ص181)
- ابومنصور ثعالبى(429).( ثمار القلوب، ص636، رقم1068)
- حافظ ابوعمر قرطبى(463).( الاستیعاب، قسم سوم، 1099)
- ابوبکر خطیب بغدادى(436).( تاریخ بغداد، ج8، ص290)
- ابن مغازلى شافعى(483).( مناقب على‏بن ابى‏طالب‏علیه‏السلام، ص25، ح37)
- حافظ حسکانى حنفى(490).( شواهد التنزیل، ج1، ص201، ح211)

راویان حدیث در قرن ششم

در قرن ششم بیست نفر از علماى عامه این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- حجة الاسلام غزّالى(505).
- جاراللَّه زمخشرى(538).( ربیع الابرار، ج1، ص84)
- موفق‏بن احمد خوارزمى(568).( المناقب، ص154، ح182)
- ابن‏عساکر دمشقى(571).( ترجمه امام على‏علیه‏السلام، رقم572)
و...

راویان حدیث در قرن هفتم

در قرن هفتم بیست‏ویک نفر از علماى اهل‏سنت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- فخرالدین رازى شافعى، (606).( التفسیر الکبیر، ج3، ص636)
- ابن اثیر جزرى (630).( اسد الغابة، ج 1، ص 364)
- ابن ابى الحدید معتزلى (655).( شرح نهج البلاغه، ج 1، ص 13)
- حافظ گنجى شافعى (658).( کفایة الطالب، ص 16)
- حافظ محبّ الدین طبرى شافعى (694).
و...

راویان حدیث در قرن هشتم

در قرن هشتم هجده نفر از علماى عامه این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- شیخ الاسلام جوینى (722).( فرائد السمطین، ج 2، ص 274)
- جمال الدین زرندى (750).( نظم درر السمطین، ص 109)
- قاضى ایجى شافعى (756).( المواقف، ص 405)
- ابن کثیر شافعى (774).( البدایة والنهایة، ج 5، ص 209)
- سید على همدانى (786).( المودّة القربى، مودّت پنجم)
- سعدالدین تفتازانى شافعى (791).( شرح مقاصد، ج 5، ص 273)
و...

راویان حدیث در قرن نهم

در قرن نهم شانزده نفر از علماى اهل‏سنت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- حافظ ابى‏الحسن هیثمى شافعى(870).( مجمع الزوائد، ج9، ص165)
- حافظ ابن‏خلدون مالکى(808).( مقدمه ابن‏خلدون، ج1، ص246)
- سید شریف جرجانى حنفى(816).( شرح مواقف، ج8، ص360)
- ابن‏حجر عسقلانى شافعى(852).( الاصابة، ج7، ص780)
- ابن‏صبّاغ مالکى(855).( الفصول المهمة، ص24)
- علاءالدین قوشچى(879).( شرح تجرید، ص477)
و...

راویان حدیث در قرن دهم

در قرن دهم چهارده نفر از علماى عامه این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- حافظ جلال‏الدین سیوطى(911).( تاریخ الخلفاء، ص114)
- نورالدین سمهودى شافعى(911).
- حافظ ابى‏العباس قسطلانى شافعى(923).
- ابن‏حجر هیتمى شافعى(974).( الصواعق المحرقة، ص25)
- متقى هندى.( کنز العمّال، ج2، ص154)
و...

راویان حدیث در قرن یازدهم

در قرن یازدهم دوازده نفر از علماى اهل‏سنت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- زین‏الدین مناوى شافعى(1031).( کنوز الحقائق، ج2، ص118)
- نورالدین حلبى شافعى(1044).( السیرة الحلبیة، ج3، ص274)
و...

راویان حدیث در قرن دوازدهم

در قرن دوازدهم سیزده نفر از علماى عامه این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- ضیاءالدین مقبلى (1108).
- ابن‏حمزه حرّانى(1120).( البیان و التعریف، ج3، ص74)
- ابى‏عبداللَّه زرقانى مالکى(1122).( شرح المواهب، ج7، ص13)
و...

راویان حدیث در قرن سیزدهم

در قرن سیزدهم دوازده نفر از علماى اهل‏سنت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- ابى‏العرفان محمّدبن صبّان شافعى(1206).( الاسعاف در حاشیه نور الأبصار، ص152)
- قاضى شوکانى(1250).
- شهاب الدین آلوسى(1270).( روح المعانى، ج6، ص194)
و...

راویان حدیث در قرن چهاردهم

در قرن چهاردهم نوزده نفر از علماى اهل‏سنت این حدیث را نقل کرده‏اند از قبیل:
- سید احمدبن زینى دحلان شافعى(1304).
- سید مؤمن شبلنجى.
- شیخ محمّد عبده مصرى (1323).( تفسیر المنار، ج6، ص464)
- سید عبدالحمید آلوسى (1324).( نثر اللآلى، ص166)
- عبدالفتاح عبدالمقصود.
و...

تواتر حدیث غدیر

هر قضیه تاریخى بزرگ که رهبر امت در آن دخیل بوده و در بین جماعت بسیارى از مردم اتفاق افتاده، طبیعت چنین قضیه‏اى اقتضا دارد که متواتر باشد، خصوصاً آن که آن قضیه مورد اهتمام رهبر بزرگ الهى قرار گرفته و از تمام کشورها و شهرها افرادى شاهد و ناظر قضیه باشند، و تأکید فراوانى از ناحیه آن رهبر در نشر خبر آن واقعه باشد، آیا مى‏توان ادعا کرد که این خبر تنها در حدّ نقل یک نفر و دو نفر و... محدود گردد یا به طور قطع نقل آن متواتر خواهد بود؟ حدیث غدیر از این قسم خبرهاست، زیرا پیامبراکرم(ص) این خبر را در میان ده‏هاهزار جمعیت از کشورها و شهرهاى مختلف اسلامى بیان داشت و تأکید فراوانى نیز براى نشر آن بین مسلمین نمود...
کسانى که اعتراف به تواتر حدیث غدیر نموده‏اند
عده زیادى از علماى عامه به تواتر حدیث «غدیر» تصریح کرده‏اند از قبیل:
1 - جلال‏الدین سیوطى.( الفوائد المتکاثرة فى الأخبار المتواترة)
2 - علامه مناوى.( التیسیر فى شرح الجامع الصغیر، ج2، ص442)
3 - علامه عزیزى.( شرح جامع الصغیر، ج3، ص360)
4 - ملّا على قارى حنفى.( المرقاة فى شرح المشکاة، ج5، ص568)
5 - میزرا مخدوم‏بن میرعبدالباقى.( نفحات الأزهار، ج6، ص121)
6 - محمّدبن اسماعیل یمانى.( همان، ص126)
7 - محمّد صدر عالم.( همان، ص127)
8 - شیخ عبداللَّه شافعى.( الاربعین)
9 - شیخ ضیاءالدین مقبلى.( نفحات الأزهار، ج6، ص125)
10 - ابن‏کثیر دمشقى.( البدایة و النهایة)
11 - ابوعبداللَّه حافظ ذهبى.( طرق حدیث من کنت مولاه)
12 - این‏جزرى.( اسنى المطالب)
13 - شیخ حسام‏الدین متقى.
14 - جمال‏الدین حسینى شیرازى.( الأربعین)
15 - حافظ شهاب‏الدین ابوالفیض احمدبن محمّدبن صدّیق غمارى، مغربى:
او مى‏گوید: حدیث «من کنت مولاه فعلىّ مولاه» به تواتر از پیامبر(ص) از طریق شصت نفر رسیده است. و اگر بخواهیم تا سندهاى همه را بیاوریم جدّاً به طول خواهد انجامید، ولى اشاره به ناقلین آن به جهت تتمیم فائده خواهیم کرد. و هرکس که اراده نموده تا بر طرق و سندهاى آن مطّلع شود به کتاب «المتواتر» ما مراجعه کند».( تشنیف الأذان، ص 77)

تصریح به صحت حدیث غدیر

عده‏ى بسیارى از علماى عامه به صحّت حدیث «غدیر» تصریح کرده‏اند از قبیل:
1 - ابن حجر هیتمى
او مى‏گوید: «حدیث غدیر صحیح بوده و هیچ گونه شکّى در آن نیست، جماعتى همچون ترمذى، نسائى و احمد آن را نقل کرده‏اند، و طرق او جداً زیاد است».
او نیز مى‏گوید: «بسیارى از سندهاى آن صحیح و حسن است. و هیچ گونه توجّهى به کسى که درصدد تضعیف حدیث برآمده نمى‏شود. و نیز به کسى که مى‏گوید: علی(ع) در آن هنگام در یمن بوده است توجّهى نمى‏گردد؛ زیرا ثابت شده که او از یمن رجوع کرده و در حجةالوداع با پیامبر(ص) شرکت کرده است. و این‏که برخى گفته‏اند جمله: «اللَّهم وال من والاه...» جعلى است، حرفى مردود است؛ زیرا این جمله از طرقى وارد شده که ذهبى بسیارى از آن طُرق را تصحیح کرده است».( صواعق المحرقه، ص 43و42)
2 - حاکم نیشابورى
او بعد از نقل حدیث از زیدبن ارقم آن را تصحیح نموده و تصریح کرده که این حدیث شرائط صحّت نزد شیخین را دارد.( مستدرک حاکم، ج 3، ص 109)
3 - حلبى
او بعد از نقل حدیث غدیر مى‏گوید: «این حدیثى است صحیح با سندهاى صحیح و حسن، و هرگز به کسى که در صحّت آن تشکیک کرده التفات نمى‏شود».( السیرة الحلبیة، ج 3، ص 274)
4 - ابن کثیر دمشقى
او بعد از نقل حدیث از استادش ذهبى نقل مى‏کند که او قائل به صحّت این حدیث بوده است.( البدایة والنهایة، ج 5، ص 288)
5 - ترمذى
او بعد از نقل حدیث «غدیر» در باب مناقب على‏بن ابى‏طالب(ع) مى‏گوید: «این حدیثى حسن و صحیح است».( صحیح ترمذى، ج 2، ص 298)
6 - ابو جعفر طحاوى
او نیز بعد از نقل حدیث «غدیر» مى‏گوید: «این حدیث از حیث سند صحیح بوده و هیچ کس بر راویان آن طعنى وارد نکرده است».( مشکل الآثار، ج 2، ص 308)
7 - ابن عبدالبرّ قرطبى
او درباره حدیث «مؤاخاة» و «اعطاء رایه» و «غدیر» مى‏گوید: «تمام این روایات آثارى ثابت‏اند».( الاستیعاب، ج 2، ص 373)
8 - سبط بن جوزى
او مى‏نویسد: «اگر کسى اشکال کند که این روایت که عمر به علی(ع) گفت: «اصبحت مولاى و مولى کلّ مؤمن و مؤمنة» ضعیف است، در جواب مى‏گوییم: این روایت صحیح است.( تذکرة الخواص، ص 18)
9 - عاصمى
او در کتاب «زین الفتى فى تفسیر سورة هل اتى» در رابطه با این حدیث مى‏گوید: «این حدیثى است که امّت آن را تلقّى به قبول کرده است، و نیز موافق با اصول مى‏باشد».( زین الفتى)
10 - آلوسى
او در تفسیر خود بعد از نقل حدیث مى‏گوید: «نزد ما ثابت شده که پیامبر(ص) در حقّ امیر در غدیر خم فرمود: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه».( روح المعانى، ج 6، ص 61)
11 - ابن حجر عسقلانى
او مى‏گوید: «و امّا حدیث «من کنت مولاه فعلىّ مولاه» را ترمذى و نسائى نقل کرده‏اند، و جداً طرق آن بسیار زیاد است. و ابن‏عقده تمام طرق آن را در کتابى جداگانه به شماره درآورده است. و بسیارى از سندهاى آن صحیح و حسن است».( فتح البارى، ج 7، ص 61)
12 - ابن مغازلى شافعى
او از ابى‏القاسم فضل‏بن محمّد درباره حدیث «غدیر» نقل کرده که مى‏گوید: «این حدیثى است صحیح از رسول‏خدا(ص) که حدود صدنفر از صحابه از جمله عشره مبشّره آن را نقل کرده‏اند. و این حدیثى است ثابت که در آن هیچ گونه عیبى نمى‏بینم. تنها حضرت علی(ع) به این فضیلت اختصاص یافته است، فضیلتى که هیچ کس در آن شریک نبوده است».( مناقب على‏بن ابى‏طالب‏علیه‏السلام، ص 26)
13 - فقیه ابو عبد اللَّه بغدادى (م 330)
او در کتاب «الامالى» حدیث غدیر را تصحیح کرده است.
14 - ابو حامد غزّالى
او مى‏گوید: «حجت و دلیل، خود را به طور وضوح آشکار نموده و عموم مردم بر متن این حدیث اجماع کرده‏اند که پیامبر(ص) در روز غدیر خم به اتفاق همه فرمود: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه». عمر در این هنگام گفت: مبارک باد مبارک باد...».( سرّ العالمین، ص 21)
15 - ابن ابى الحدید معتزلى
او در شرح خود بر «نهج البلاغه» حدیث غدیر را از اخبار شایع در فضائل امیرالمؤمنین(ع) شمرده است.( شرح ابن ابى الحدید، ج 9، ص 166، خطبه 154)
16 - حافظ ابو عبداللَّه گنجى شافعى
او مى‏گوید: «این حدیث مشهور و حسن است و راویان آن همگى از ثقات‏اند، انضمام برخى از سندها به برخى دیگر دلیلى بر صحّت این حدیث است».( کفایة الطالب، ص 61)
17 - شیخ ابو المکارم علاء الدین سمنانى (736)
او در ذیل حدیث غدیر مى‏گوید: «این حدیث از جمله احادیثى است که اتفاق بر صحّت آن است و لذا حضرت سیّد اولیاء شمرده مى‏شود...».( العروة لأهل الخلوة، ص 422)
18 - شمس الدین ذهبى شافعى (748)
او در کتابى مستقل که درباره حدیث غدیر تألیف کرده در آن بعد از بررسى سندهاى آن تصریح به صحت سند بسیارى از آن‏ها نموده است. و نیز در تلخیص( طرق حدیث من کنت مولاه)
«مستدرک حاکم» تصریح به صحت این حدیث کرده است.( تلخیص المستدرک، ج 3، ص 613، ح 6272)
او همچنین در کتاب خود به نام «رسالة فى طرق حدیث من کنت مولاه» مى‏گوید: «حدیث «من کنت مولاه فعلىّ مولاه» از جمله احادیث متواترى است که صدورش از رسول‏خدا(ص) قطعى است، و گروه زیادى آن را از طرق صحیح و حسن و... نقل کرده‏اند».( طرق حدیث من کنت مولاه، ص 11)
آن‏گاه سندها و طرق این حدیث را نقل مى‏کند و درباره ده‏ها طریق از طرق این حدیث تصریح به صحّت یا قوّت یا وثاقت آن مى‏نماید.
19 - حافظ نورالدین هیثمى (807)
او که این حدیث را به طرق مختلف نقل کرده در بسیارى از سندهاى آن، رجال حدیث غدیر را رجال صحیح مى‏داند.( مجمع الزوائد، ج 9، ص 109-104)
20 - شهاب الدین قسطلانى (923)
او در ذیل حدیث غدیر مى‏گوید: «و طرق این حدیث جداً بسیار است، ابن‏عقده آن طرق را در کتابى مستقل شماره کرده و بسیارى از سندهاى آن صحیح و حسن است».( المواهب اللدنیّة، ج 3، ص 365)
21 - شیخ نور الدین هروى قارى حنفى (1014)
او درباره این حدیث مى‏گوید: «این حدیثى است صحیح که هیچ شکّى در آن وجود ندارد، بلکه برخى از حفّاظ آن را از احادیث متواتره به حساب آورده‏اند».( المرقاة فى شرح المشکاة، ج 10، ص 464، ح 6091)
22 - شیخ احمد بن باکثیر مکى (1047)
او درباره این حدیث مى‏گوید: «این روایت را بزّار به رجال صحیح از فطربن خلیفه نقل کرده که ثقه است...».( وسیلة المآل فى مناقب الآل، ص 118و117)
23 - میرزا محمّد بَدَخشى.
او درباره حدیث غدیر مى‏گوید: «این حدیث صحیح و مشهور است، و هیچ کس به جز انسان متعصّب و منکرى که اعتبارى به گفتار او نیست در صحّت آن شک نکرده است؛ زیرا حدیث غدیر جداً داراى طرق بسیارى است».( نزل الأبرار، ص 54)
24 - ابو العرفان صبّان شافعى (1206)
او بعد از نقل حدیث غدیر مى‏گوید: «این حدیث را سى‏نفر از صحابه از پیامبر(ص) نقل کرده‏اند و بسیارى از طرق آن صحیح یا حسن است».( اسعاف الراغبین در حاشیه نور الابصار، ص 153)
25 - ناصر الدین البانى
او درباره حدیث غدیر مى‏گوید: «این حدیثى است صحیح که از طرق جماعتى از صحابه رسیده است».( السنة، ابن ابى‏عاصم، با تحقیق البانى، ج 2، ص 566)

البانى و سند حدیث غدیر

البانى در موسوعه حدیثى خود به نام «سلسلة الأحادیث الصحیحة» که احادیث صحیح‏السند را نقل کرده و آن‏ها را تصحیح نموده است، این حدیث شریف را نیز نقل کرده مى‏گوید: «حدیث غدیر از زیدبن ارقم و سعدبن ابى‏وقاص و بریدةبن حصیب و على‏بن ابى‏طالب(ع) و ابى‏ایوب انصارى و براءبن عازب و عبداللَّه‏بن عباس و انس‏بن مالک و ابى‏سعید و ابى‏هریره نقل شده است.
الف - حدیث زیدبن ارقم از پنج طریق نقل شده که همگى صحیح السند است:
1 - ابى الطفیل از زید.
2 - میمون ابى عبد اللَّه از زید
3 - ابى سلیمان مؤذّن از زید
4 - یحیى بن جعده از زید
5 - عطیه عوفى از زید
ب - حدیث سعد بن ابى‏وقّاص از سه طریق رسیده که همگى صحیح السندند:
1 - عبدالرحمن بن سابط از سعد
2 - عبد الواحد بن ایمن از سعد
3 - خیثمة بن عبدالرحمن از سعد.
ج - حدیث غدیر از بریده سه طریق دارد که همگى صحیح السندند:
1 - طریق ابن عباس از بریده
2 - طریق فرزند بریده از بریده
3 - طریق طاووس از بریده
د - حدیث غدیر از امام على‏بن ابى‏طالب(ع) نُه طریق دارد که همگى صحیح‏السند است:
1 - طریق عمروبن سعید از امام علی(ع).
2 - طریق زاذان‏بن عمر از امام علی(ع).
3 - طریق سعیدبن وهب از امام علی(ع).
4 - طریق زیدبن یُثیع از امام علی(ع).
5 - طریق شریک از امام علی(ع).
6 - طریق عبد الرحمن‏بن ابى‏لیلى از امام علی(ع).
7 - طریق ابى‏مریم از امام علی(ع).
8 - طریق یکى از هم مجلسى‏هاى امام علی(ع) از حضرت(ع).
9 - طریق طلحةبن مصرف از امام علی(ع).
ه’ - حدیث ابوایوب انصارى از طریق ریاح‏بن حارث نقل شده که رجال سند آن همگى ثقه‏اند.
و - حدیث براءبن عازب از عدى‏بن ثابت نقل شده که رجال سند آن نیز ثقه مى‏باشند.
ز - حدیث براءبن عازب از عدى‏بن ثابت نقل شده که رجال سند آن نیز ثقه مى‏باشند.
ح - حدیث ابن‏عباس از عمربن میمون روایت شده که سند آن صحیح است.
ط - حدیث انس‏بن مالک و ابوسعیده و ابوهریره از عَمیرةبن سعد نقل شده که در آن سندهاى صحیح و موثق وجود دارد.
آن‏گاه بعد از نقل سندهاى مختلف این حدیث و تصحیح آن‏ها مى‏گوید: «این مطلب را که دانستى، حال باید بگویم که انگیزه من بر تفصیل کلام درباره این حدیث و بیان صحّت آن این است که مشاهده کردم شیخ الاسلام ابن‏تیمیه جزء اول حدیث را تضعیف کرده و جزء دوم را گمان کرده که باطل است، و این -به نظر من- از مبالغات او در تسریع در تضعیف احادیث است قبل از آن که طُرق آن را جمع کرده و در آن‏ها دقت کند...».
( سلسلة الاحادیث الصحیحة، ح 1750)

حدیث تهنیت

مورّخ معروف اهل سنت میرخواند در کتاب «روضة الصفا» بعد از نقل حدیث غدیر مى‏گوید: «آن گاه رسول خدا(ص) در خیمه اختصاصى خود نشست، و دستور داد تا امیرالمؤمنین علی(ع) در خیمه‏اى دیگر بنشیند. و عموم مردم را فرمود تا در خیمه حضرت علی(ع) وارد شده و به او تهنیت بگویند.
بعد از فارغ شدن مردان از تهنیت به حضرت امیر(ع) رسول خدا(ص) همسران خود را دستور داد تا نزد او رفته و به حضرت تهنیت بگویند. آنان نیز چنین کردند. و از جمله کسانى که به حضرت تهنیت گفت عمربن خطاب بود که خطاب به او عرض کرد: «گوارا باد بر تو اى فرزند ابى‏طالب! تو مولاى من و مولاى همه مردان و زنان مؤمن گردیدى».
( تاریخ روضة الصفا، ج 2، ص 541)

راویان حدیث تهنیت از علماى عامه

این مضمون را گروهى از امامان حدیث و تفسیر و تاریخ از علماى اهل سنت نقل کرده‏اند به نحوى که برخى آن را از مسلّمات دانسته و برخى دیگر با سندهاى صحیح آن را از برخى صحابه امثال ابن‏عباس، ابى‏هریره، براءبن عازب و زیدبن ارقم نقل کرده‏اند.
از جمله کسانى که حدیث «تهنیت» را نقل کرده‏اند عبارتند از:
1 - حافظ ابوبکر عبداللَّه‏بن محمدبن ابى‏شیبه (م235).( المصنف، ج12، ص78، ح12167)
2 - احمدبن حنبل (241).( المسند، ج5، ص355، ح18011)
3 - حافظ شیبانى نسوىّ (303).( مسند شیبانى نسوىّ)
4 - حافظ ابویعلى موصلى (307).( مسند ابى‏یعلى)
5 - حافظ ابوجعفر محمدبن جریر طبرى (310).( جامع البیان، ج3، ص428)
6 - حافظ على‏بن عمر دارقطنى بغدادى (358).( الصواعق المحرقة، ص44)
7 - قاضى ابوبکر باقلانى (403).( التمهید، ص171)
8 - ابواسحاق ثعلبى (427).( الکشف والبیان، در ذیل آیه67 از سوره مائده)
9 - حافظ ابوبکر بیهقى (458).( الفصول المهمّة، ص40)
10 - حافظ ابوبکر خطیب بغدادى (463).( تاریخ بغداد، ج8، ص290)
11 - فقیه شافعى ابوالحسن ابن‏مغازلى (483).( مناقب على‏بن ابى‏طالب‏علیه‏السلام، ص18، ح24)
12 - ابو حامد غزّالى (505).( سرّ العالمین، ص21)
13 - شهرستانى (548).( الملل والنحل، ج1، ص145)
14 - خطیب خوارزمى (568).( المناقب، ص94، فصل14)
15 - فخر رازى (606).( التفسیر الکبیر، ج12، ص49)
16 - ابوالسعادات ابن‏اثیر شیبانى (606).( النهایة، ج5، ص228)
17 - عزّالدین ابوالحسن ابن‏اثیر شیبانى (630).( اسد الغابة، ج4، ص108)
18 - حافظ ابوعبداللَّه گنجى شافعى (658).( کفایة الطالب، ص62)
19 - سبطبن جوزى حنفى (654).( تذکرة الخواص، ص 29)
20 - محبّ الدین طبرى (694).( الریاض النضرة، ج3، ص113)
21 - شیخ الاسلام حمّوئى (722).( فرائد السمطین، ج1، ص77، ح44)
22 - نظام الدین نیشابورى.( غرائب القرآن، ج6، ص194)
23 - ولى الدین خطیب.( مشکاة المصابیح، ج3، ص360، ح6103)
24 - جمال الدین زرندى.( نظم درر السمطین، ص109)
25 - ابن‏کثیر دمشقى.( البدایة والنهایة، ج5، ص229)
26 - تقى الدین مقریزى.( الخطط، ج1، ص388)
27 - نور الدین ابن‏صباغ مالکى.( الفصول المهمة، ص40)
28 - متقى هندى.( کنز العمّال، ج13، ص133، ح36420)
29 - ابو العباس شهاب الدین قسطلانى.( المواهب اللدنیّة، ج3، ص365)
30 - ابن‏حجر هیثمى.( الصواعق المحرقة، ص44)
31 - شمس الدین مناوى شافعى.( فیض القدیر، ج6، ص218)
32 - ابو عبداللَّه زرقانى مالکى.( شرح المواهب، ج7، ص13)
33 - سیّد احمد زینى دحلان مکى شافعى.( الفتوحات الاسلامیة، ج2، ص306)
و...

مؤلّفان پیرامون حدیث غدیر

برخى از علماى اهل سنت در طول تاریخ درباره این حدیث تألیفاتى داشته و در آن سندهاى حدیث را ذکر کرده‏اند از قبیل:
1 - محمدبن جریر طبرى
او کتابى به نام «الولایة فى طرق حدیث الغدیر» تألیف کرده است.
ابن کثیر مى‏گوید: «ابوجعفر محمدبن جریر طبرى -صاحب تفسیر و تاریخ- به امر این حدیث اعتنا کرده و درباره آن دو جلد کتاب تألیف نموده و طرق و الفاظ این حدیث را در آن کتاب جمع‏آورى کرده است».( البدایة والنهایة، ج5، ص183)
ذهبى مى‏گوید: «دو جلد کتاب درباره طرق حدیث غدیر از ابن‏جریر مشاهده کردم و از کثرت طرق آن متحیّر شدم».( طبقات الحفاظ، ج 2، ص 54)
2 - حافظ ابن‏عقده
او در کتابى به نام «الولایة فی طرق حدیث الغدیر» این حدیث را با (150)طریق نقل کرده است.
ابن‏حجر درباره حدیث غدیر مى‏گوید: «این حدیث را ابن‏عقده تصحیح نموده و به جمع طرق آن اعتنا نموده است، و آن را از طریق هفتاد صحابى یا بیشتر نقل کرده است».( تهذیب التهذیب، ج 7، ص 337)
3 - ابوبکر جعابى
او در این باره کتابى را به نام «من روى حدیث غدیر خم» تألیف کرده و حدیث غدیر را با (125)طریق نقل کرده است.( الغدیر، ج 1، ص 145)
4 - على بن عمر دارقطنى
گنجى شافعى مى‏گوید: «حافظ دارقطنى طرق این حدیث را در یک جلد کتاب جمع کرده است».( همان)
5 - شمس الدین ذهبى
او در کتابى به نام «طرق حدیث من کنت مولاه» تألیف کرده و در آن ده‏ها سند صحیح و حسن و موثق از این حدیث را نقل کرده است. او خود به این کتاب اشاره کرده است مى‏گوید: «و امّا حدیث «من کنت مولاه» داراى طرق خوبى است و من جداگانه آن‏ها را در کتابى آورده‏ام».( تذکرة الحفاظ، ج 3، ص 231)
6 - جزرى شافعى
او رساله‏اى مستقل در اثبات تواتر حدیث غدیر تألیف کرده و اسم آنرا «اسمى المطالب فی مناقب على‏بن ابى‏طالب(ع)» گذارده است، و در آن این حدیث را از هشتاد طریق نقل کرده است.( الغدیر، ج 1)
7 - ابو سعید سجستانى
او کتابى را به نام «الدرایة فی حدیث الولایة» تألیف کرده است.( نفحات الازهار)
8 - ابو القاسم عبیداللَّه حسکانى
او درباره این حدیث کتابى را به نام «دعاة الهداة الى اداء حق المولاة» تألیف کرده و در «شواهد التنزیل» به آن اشاره کرده است.( شواهد التنزیل، ج 1، ص 190، ح 246)
9 - امام الحرمین جوینى
قندوزى حنفى در کتاب «ینابیع المودة» به جوینى کتابى مستقل درباره حدیث غدیر نسبت داده است.( ینابیع المودة، ص 36)

دلالت حدیث غدیر

کلمه «مولى» در حدیث غدیر به معناى سرپرست و امام و اولى به تصرف است، و این معنا را از طرق مختلف مى‏توان به اثبات رساند:

1 - تبادر از حاقّ لفظ

لفظ «ولىّ» و «مولى» در لغت گرچه به معانى مختلفى آمده است، ولى هنگامى که بدون قرینه به کار مى‏رود عرب از آن معناى سرپرست و اولى به تصرف که همان معناى امامت است استفاده مى‏کند. و تبادر علامت حقیقت است.

2 - تبادر هنگام اضافه به افراد انسان

بر فرض که تبادر از حاقّ لفظ را قبول نداشته باشیم مى‏توان ادعاى این تواتر را هنگام اضافه این کلمه به افراد انسان استفاده کرد. مثلاً: عرب مى‏گوید: ولى و مولاى همسر، این به معناى سرپرست است. و نیز مى‏گوید: ولى و مولاى طفل، اینجا نیز در سرپرست به کار رفته است.

3 - استعمال قرآنى

با مراجعه به قرآن کریم پى‏خواهیم برد که کلمه «مولى» به معناى اولویّت به کار رفته است. خداوند متعال مى‏فرماید: «فَالْیَوْمَ لا یُؤْخَذُ مِنْکُمْ فِدْیَةٌ وَ لا مِنَ الَّذینَ کَفَرُوا مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ»؛ «پس امروز نه از شما فدیه‏اى پذیرفته مى‏شود، و نه از کافران؛ و جایگاهتان آتش است و همان سرپرستتان مى‏باشد؛ و چه بد جایگاهى است!»( سوره حدید، آیه 15)
در این آیه مولا به معناى اولویت به کار رفته است.

4 - فهم صحابه

با مراجعه به تاریخ پى‏خواهیم برد صحابه‏اى که در غدیر خم حضور داشته و سخنان پیامبر(ص) را شنیده‏اند همگى از این حدیث معناى سرپرستى و اولى به تصرف و امامت را فهمیده‏اند، و فهم کسانى که در عصر نص بوده و مقصود پیامبر(ص) را درک مى‏کردند مى‏تواند براى ما حجت باشد. فهمى که هیچ کس با آن مخالفت نکرده بلکه آیندگان نیز این فهم را دنبال کرده و در شعر و نظم خود آوده‏اند.
اشخاصى مثل امام على‏بن ابى‏طالب(ع) در جواب معاویه، حسان‏بن ثابت، قیس‏بن سعدبن عباده انصارى، محمّدبن عبداللَّه حمیرى، عبد کوفى، ابى‏تمام، دعبل خزاعى، حِمّانى کوفى، امیر ابى‏فراس و علم‏الهدى و دیگران از این حدیث معناى سرپرستى فهمیده و در اشعارشان به آن اشاره کرده‏اند.
مگر نه این است که عمر و ابابکر به حضرت امیر(ع) بعد از خطبه غدیر از ناحیه پیامبر(ص) و ذکر حدیث غدیر، تهنیت گفته و به او تبریک گفتند. آیا این به جهت فهم معناى امامت و خلافت نبوده است؟
چرا حارث‏بن نعمان فهرى ولایت حضرت را تحمل نکرد و از خداوند متعال درخواست عذاب کرد؟ آیا به جهت فهم معناى امامت و سرپرستى حضرت بعد از وفات پیامبر(ص) نبوده است؟
گروهى در کوفه خدمت امیرالمؤمنین(ع) رسیده عرض کردند: «السلام علیک یا مولانا». حضرت به آن‏ها فرمود: «من چگونه مولاى شما هستم در حالى که شما قومى از عرب هستید؟ آنان در جواب عرض کردند: زیرا از رسول‏خدا(ص) شنیدیم که در روز غدیر خم مى‏فرمود: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه».( ارشاد السارى، ج 7، ص 280)

5 - اشتراک معنوى

ابن بطریق مى‏گوید: «کسى که مراجعه به کتب لغت داشته باشد پى به وجود معانى مختلف براى کلمه (مولى) مى‏برد. از باب نمونه فیروزآبادى مى‏گوید: مولى به معناى: مالک، عبد، آزاد کننده، آزاد شده، همراه، نزدیک همانند پسر عمو، و...، همسایه، هم قسم، فرزند، عمو، فرو آمده، شریک، فرزند خواهر، سرپرست، تربیت کننده، یاور، نعمت دهنده، کسى که به او نعمت داده شده، دوست، پیرو و داماد، آمده است».( قاموس المحیط، ج 4، ص 410)
آن گاه مى‏گوید: حقّ این است که کلمه «مولى» بیش از یک معنا ندارد و آن اولى و سزاوارتر به یک چیز است، ولى این اولویّت به حسب استعمال در هر مورد از مواردش مختلف است. نتیجه این که لفظ «مولى» مشترک معنوى بین این معانى مختلف است. و مشترک معنوى از مشترک لفظى سزاوارتر است...».( ابن بطریق، العمدة، ص 115و114)
در توضیح کلام ابن‏بطریق مى‏گوییم:
با کمى تأمل و دقّت پى‏خواهیم برد که معناى «اولویت در یک شئ» در تمام معانى لفظ «مولى» به یک نحوى موجود است، و اطلاق این کلمه بر هر یک از آن معانى به اعتبار در برداشتن معناى اولویت است:
1 - مالک اولى به تصرّف در ملک خود است.
2 - عبد سزاوارتر بر اطاعت مولاى خود از دیگرى است.
3 - آزاد کننده سزاوارتر است به تفضیل بر کسى که او را آزاد کرده، از دیگرى.
4 - آزاد شده اولى است به تشکر از آزاد کننده.
5 - همراه سزاوارتر است به شناخت حقوق کسى که همراه اوست.
6 - نزدیک، سزاوارتر است به دفاع و کمک قوم خود.
7 - همسایه سزاوارتر است به حفظ حقوق همسایگى.
8 - هم قسم اولى است به دفاع و حمایت از کسى که با او هم قسم شده.
9 - فرزند سزاوارتر است به اطاعت از پدرش.
10 - عمو اولى‏تر است به مراعات فرزند برادرش.
و...
نتیجه این که: کلمه «مولى» در لغت عرب در یک معنا یعنى «سزاوارتر» به کار مى‏رود، و در مورد حدیث غدیر به قرینه اضافه به «ه» که مقصود افراد است، معناى آن همان سرپرستى افراد است که مرادف با امامت مى‏باشد.

6 - قرینه صدر حدیث

پبامبر اکرم(ص) صدر حدیث «من کنت مولاه...» از باب مقدمه فرمود: «الست اولى بکم من انفسکم»؛ «آیا من سزاوارتر بر شما از خود شما نیستم؟» همگى گفتند:( این جمله در بسیارى از احادیث غدیر آمده است)
آرى. آن گاه فرمود: «فمن کنت مولاه فعلىّ مولاه». این «فاء» تفریع بر جمله سؤال سابق است. و در حقیقت جمله سابق مفسّر معناى حدیث غدیر مى‏باشد. به این معنا که همان مقامى که خداوند براى من قرار داده و مرا سرپرست شما معرفى نموده، همان مقام براى حضرت علی(ع) بعد از من است. و این معنا از آیه قرآن نیز استفاده مى‏شود آن جا که فرمود: «النَّبِیُّ أَوْلى بِالْمُؤْمِنینَ مِنْ أَنْفُسِهِمْ».( سوره احزاب، آیه 6)
قسطلانى در تفسیر آیه مى‏گوید: «پیامبر(ص) سزاوارتر است در تمام امور بر مردم از خودشان، از بعضى به بعض دیگر، در نفوذ حکم و وجوب طاعتش. ابن‏عباس و عطا مى‏گویند: هرگاه پیامبر(ص) آن‏ها را به کارى دعوت نمود، و نفوس آن‏ها از جانب خودشان به کار دیگرى دعوت شد، اطاعت پیامبر(ص) سزاوارتر است بر آنان از اطاعت خودشان؛ زیرا پیامبر(ص) تنها به چیزى امر مى‏کند و رضایت مى‏دهد که صلاح و رستگارى آنان است بر خلاف نفس انسان...».( ارشاد السارى، ج 7، ص 280)
بیضاوى مى‏گوید: «پیامبر(ص) سزاوارتر است به مؤمنین از خودشان در تمام امور، زیرا پیامبر(ص) آنان را امر نمى‏کند و از آن‏ها راضى نمى‏شود مگر به چیزى که در آن مصلحت مردم است، به خلاف نفس انسان».( انوار التنزیل، بیضاوى، ذیل آیه 6 سوره احزاب)
زمخشرى مى‏گوید: «پیامبر(ص) سزاوارتر است به مؤمنین در هر چیز از امور دنیا و دین، از خود آن‏ها، و به همین جهت است که به صورت مطلق آمده و مقیّد نشده است. لذا واجب است بر مؤمنین که پیامبر محبوب‏ترین افراد نزدشان باشد، و حکم او نافذتر از حکم خودشان باشد، و نیز حقّ او مقدّم بر حقوق خودشان باشد...».( الکشاف، ج 3، ص 523)
همین تفسیر از نسفى و سیوطى نیز وارد شده است.( مدارک التنزیل، نسفى، ج 3، ص 294 ؛ تفسیر جلالین، ذیل آیه)
قابل ذکر است که جمله «الست اولى بکم من انفسکم» را بسیارى از علماى اهل‏سنت نقل کرده‏اند از قبیل: احمدبن حنبل، ابن‏ماجه، نسائى، شیبانى، ذهبى، حاکم، ثعلبى، ابونعیم، بیهقى، خطیب بغدادى، ابن‏مغازلى، خوارزمى، بیضاوى، ابن‏عساکر، ابن‏اثیر، گنجى شافعى، تفتازانى، قاضى ایجى، محبّ‏الدین طبرى، ابن‏کثیر، حمّوئى، زرندى، قسطانى، جزرى، مقریزى، ابن‏صبّاغ، هیثمى، ابن‏حجر، سمهودى، سیوطى، حلبى، ابن‏حجر مکّى، بدخشى و...

7 - ذیل حدیث

در ذیل بسیارى از احادیث غدیر این جمله آمده است: «اللَّهم وال من والاه و عاد من عاداه»؛ «بار خدایا! هر کس که ولایت او را پذیرفت دوست بدار، و هر کس که ولایت او را نپذیرفت و با او ستیز کرد، دشمن بدار.»( مسند احمد، ج 1، ص 118 ؛ مستدرک حاکم، ج 3، ص 109، و...)
این جمله که برخى از علماى اهل‏سنت همچون ابن‏کثیر و البانى تصریح به صحّت آن دارند تنها با معناى «سرپرستى و امامت» سازگارى دارد، نه با معناى «محبّ و دوست» که اهل‏سنت مى‏گویند؛ زیرا معنا ندارد که پیامبر(ص) دعا کند بر کسانى که حضرت علی(ع) دوست آنان است.

8 - گواهى گرفتن از مردم

حذیفةبن أُسیدبه سند صحیح نقل کرده که رسول‏خدا(ص) در روز غدیر خمّ فرمود: «آیا شما شهادت به وحدانیّت خدا (لا اله الّا اللَّه) و نبوت من (محمّداً عبده و رسوله) نمى‏دهید؟... گفتند: آرى، ما به این امور شهادت مى‏دهیم. آن گاه پیامبر(ص) فرمود: اى مردم! خدا سرپرست من و من سرپرست مؤمنانم، و من سزاوارترم به شما از خود شما، پس هر کس که من مولاى اویم پس این على مولاى اوست».( اسد الغابة، ج 6، ص 136، رقم 5940 ؛ تاریخ دمشق، ج12، ص226 ؛ سیره حلبى، ج3، ص374)
این که پیامبراکرم(ص) ولایت حضرت علی(ع) را در ردیف شهادت و گواهى به توحید و رسالت قرار داده، دلیل بر آن است که ولایت حضرت(ع) همان معناى امامت و سرپرستى امّت است.

9 - اکمال دین به ولایت حضرت علی(ع)

مطابق روایات صحیح السند که در ذیل آیه «اکمال» آمده و بیان خواهیم کرد، خداوند متعال بعد از واقعه غدیر و اتمام خطبه رسولش این آیه را نازل کرد: «أَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ وَ أَتْمَمْتُ عَلَیْکُمْ نِعْمَتى وَ رَضیتُ لَکُمُ الْإِسْلامَ دیناً»؛ «امروز دین شما را کامل کردم و نعمت خود را بر شما تمام نمودم و اسلام را به عنوان آیین شما پذیرفتم.»( سوره مائده، آیه 3)
از این آیه استفاده مى‏شود که خداوند متعال، اسلامِ با ولایت حضرت علی(ع) را مورد رضایت دارد. و نیز دین با ولایت او کامل و نعمت با ولایت او تمام خواهد شد. و این با امامت و سرپرستى امام علی(ع) سازگارى دارد. و لذا مطابق برخى از روایات، بعد از نزول آیه «اکمال» و قبل از پراکنده شدن مردم پیامبر(ص) فرمود: «اللَّه اکبر على اکمال الدین و اتمام النعمة ورضى الربّ برسالتى والولایة لعلىّ من بعدى»؛ «خدا بزرگ‏تر است بر کامل کردن دین و تمام کردن نعمت و رضایت پروردگار به رسالت من و ولایت براى على از بعد من.»( البدایة والنهایة، ج 5، ص 214 ؛ شواهد التنزیل، ج 1، ص 157)

10 - خبر وفات پیامبر(ص)

پیامبراکرم(ص) در صدر خطبه غدیر خطاب به مردم فرمود: «کأنّى دُعیت فأجبت»؛ «گویا من دعوت شده و اجابت کرده‏ام.» بنابر نقلى فرمود: «یوُشِک ان ادعى فاجیب»؛ «نزدیک است که دعوت شوم و من نیز آن دعوت را اجابت خواهم کرد.»
از این تعبیرات استفاده مى‏شود که پیامبر(ص) در صدد ابلاغ مطلب بسیار مهمّى است که قبل از آن مقدمه‏چینى کرده و خبر از مرگ خود مى‏دهد، و این به جز با معناى جانشینى خود در امر امامت و خلافت و سرپرستى سازگارى ندارد.

11 - تبریک به پیامبر(ص)

مطابق برخى از روایات، پیامبر(ص) بعد از واقعه غدیر و تمام شدن خطبه‏اش به مردم امر کرد تا به او تهنیت و تبریک بگویند. و بنابر نقل حافظ ابوسعید نیشابورى(م407) در کتاب «شرف المصطفى» به سندش از براءبن عازب و ابى‏سیعد خدرى نقل مى‏کند که رسول‏خدا(ص) فرمود: «هنّئونى هنّئونى، انّ اللَّه تعالى خصّنى بالنبوّة، و خصّ اهل‏بیتى بالإمامة»؛ «مرا تبریک بگویید، مرا تبریک بگویید، زیرا خداوند متعال مرا به نبوت و اهل‏بیت مرا به امامت اختصاص داد.»
و همین موقع بود که عمربن خطاب جلو آمد و به حضرت علی(ع) تبریک گفت.

12 - ترس پیامبر(ص)

سیوطى نقل کرده که رسول‏خدا(ص) فرمود: «همانا خداوند مرا مبعوث به رسالت نمود، این مطلب براى من سنگین بود و مى‏دانستم که مردم مرا با ابلاغ این امر تکذیب خواهند کرد. خداوند مرا تهدید کرد که باید این مطلب را ابلاغ کنى یا اینکه عذاب خواهى شد. آنگاه این آیه را نازل فرمود: «یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ...».( درّ المنثور، ج 2، ص 298)
چرا پیامبر(ص) مى‏ترسد و از چه چیزى خوف دارد؟ آیا ابلاغ این مطلب که حضرت علی(ع) دوست و یاور شماست ترسى دارد؟ هرگز، این تنها ابلاغ ولایت و سرپرستى و خلافت حضرت علی(ع) است که پیامبر(ص) از ابلاغش بر مردم خوف دارد؛ زیرا مى‏داند قریش با حضرت علی(ع) خصومت دارد، این همان کسى است که در جنگها پدران و اقوام آن‏ها را به قتل رسانده است... .

13 - انکار حارث بن نعمان

مطابق برخى از روایات، حارث‏بن نعمان فهرى بعد از انتشار خبر غدیر خدمت رسول‏خدا(ص) آمده و عرض کرد: «اى محمّد! ما را از جانب خداوند امر کردى که شهادت به وحدانیت خدا داده و تو را رسول‏خدا بدانیم، ما آن را قبول کردیم. و ما را امر کردى که پنج‏وقت نماز گذاریم آن را قبول کردیم. و ما را امر به زکات و روزه و حج کردى آن‏ها را نیز قبول نمودیم. به این مقدار راضى نشدى تا اینکه دست پسر عموى خود را بلند کرده و او را بر ما برترى دادى و فرمودى: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه»، این مطلب از جانب تو بود یا از جانب خدا؟ پیامبر(ص) فرمود: «سوگند به کسى که به جز او خدایى نیست، این مطلب را از جانب خداوند ابلاغ کردم». در این هنگام حارث‏بن نعمان پشت کرده و به سوى راحله‏اش حرکت نمود در حالى که با خودش چنین زمزمه مى‏کرد: «بار خدایا! اگر آن چه را که محمد مى‏گوید حق است پس بر ما سنگى از آسمان بفرست یا به عذاب دردناکى مبتلا گردان. هنوز به مرکبش نرسیده بود که خداوند سنگى را بر او زد و بر فرق او خورد و از پشتش خارج شد و به درک واصل گشت. در این هنگام بود که این آیه نازل شد: «سَأَلَ سائِلٌ بِعَذابٍ واقِعٍ»...
این حدیث را ثعلبى در تفسیر این آیه و دیگران نیز نقل کرده‏اند.
اگر در حدیث غدیر تنها خبر از محبّت حضرت علی(ع) و نصرت او داده است چه جاى تقاضاى عذاب از خداوند است؟ این معناى سلطه و سرپرستى است که برخى حاضر به زیر بار رفتن آن نبودند.

14 - تعبیر به نصب

در برخى از روایات غدیر خم با لفظ «نصب» تعبیر شده است.
شهاب الدین همدانى از عمربن خطاب نقل کرده که گفت: «رسول‏خدا(ص) علی(ع) را به عنوان عَلَم نصب کرده و فرمود: «من کنت مولاه فعلى مولاه»...( مودّة القربى، مودّت پنجم)
حموینى به سند خود از حضرت علی(ع) نقل کرده که فرمود: «خداوند پیامبرش را امر کرد تا مرا بر مردم نصب کند». و مى‏دانیم که تعبیر «نصب» با مقام امامت و سرپرستى سازگارى دارد.( فرائد السمطین، ج 1، ص 312)

15 - تاج گذارى

مطابق برخى از روایات، پیامبر اکرم(ص) بعد از واقعه غدیر عمامه معروف خود به نام «سحاب» را بر سر مبارک حضرت(ع) گذاشت.
ابن‏قیّم مى‏گوید: «رسول خدا(ص) عمامه‏اى داشت به نام سحاب که بر سر علی(ع) گذاشت».( زاد المعاد، ج 1، ص 121)
مسلم نقل مى‏کند که رسول خدا(ص) آن عمامه را در ایّام خاص همانند روز فتح مکه بر سر مى‏گذاشت».( صحیح مسلم، کتاب الحج، ح 451 ؛ سنن ابى‏داود، ج4، ص54)
محب الدین طبرى از عبدالاعلى‏بن عدى بهرانى نقل مى‏کند که گفت: رسول خدا(ص) در روز غدیر خم علی(ع) را خواست و بر سر او عمامه‏اى پیچید و ذیل آن را بر پشتش انداخت.( الریاض النضرة، ج 2، ص289 ؛ اسد الغابة، ج3، ص114)
عده‏اى از علماى اهل سنت حدیث تاج گذارى حضرت علی(ع) را نقل کرده‏اند امثال:
- ابو داود طیالسى
- ابن ابى‏شیبه
- احمد بن حسین‏بن على بیهقى
- ابراهیم‏بن محمد حموینى
- محمدبن یوسف زرندى
- على بن محمد معروف به ابن صباغ مالکى
- جلال الدین سیوطى
- متقى هندى
و...

16 - تعبیر به اولویّت

سبط بن جوزى بعد از ردّ معانى دیگر غیر از «اولویّت و سرپرستى» براى حدیث غدیر مى‏گوید: «پس متعیّن است معناى دهم، و معناى آن این است: هر کس من به او سزاوارتر از خودش هستم پس على سزاوارتر به اوست. آن گاه مى‏گوید: به این معنا تصریح کرده حافظ ابوالفرج یحیى‏بن سعید ثقفى اصفهانى در کتاب «مرج البحرین»، زیرا این حدیث را به سند خود از مشایخش نقل کرده و در آن چنین آمده است: «رسول خدا(ص) دست علی(ع) را گرفت و فرمود: «من کنت ولیّه و أولى به من نفسه فعلىّ ولیّه»؛ «هر کس من ولىّ و سزاوارتر به او از خودش هستم پس على ولىّ و سرپرست اوست».
( تذکرة الخواص، ص 32)

اعتراف کنندگان به دلالت حدیث غدیر بر ولایت

برخى از علماى اهل سنت تا حدودى انصاف به خرج داده و دلالت حدیث را بر امامت و سرپرستى حضرت امیر(ع) قبول کرده‏اند، گرچه از طرفى دیگر درصدد توجیه آن برمى‏آیند. اینک به اسامى برخى از آنها اشاره مى‏کنیم:
1 - محمدبن محمد غزّالى
او بعد از نقل حدیث غدیر مى‏گوید: «این، تسلیم و رضایت و تحکیم است. ولى بعد از این واقعه هوا و هوس به جهت حبّ ریاست و به دست گرفتن عمود خلافت و...، بر آنان غلبه کرد... و لذا به خلاف اول بازگشته و اسلام را به پشت سر خود انداختند و با پول اندکى آن را معامله کردند، پس چه بد معامله‏اى انجام دادند».( سرّ العالمین، ص 40و39، طبع دار الآفاق العربیة، مصر)
همین مطلب را سبطبن جوزى از غزّالى نقل کرده است.( تذکرة الخواص، ص 62)
2 - ابوالمجد مجدودبن آدم، معروف به حکیم نسائى
او در مدح حضرت امیر مى‏گوید:
نائب مصطفى بروز غدیر
کرده بر شرع خود مر او را میر
( حدیقة الحقیقة، حکیم نسائى)
3 - فرید الدین عطار نیشابورى
او در معناى حدیث غدیر مى‏گوید:
چون خدا گفته است در خمّ غدیر
با رسول اللَّه ز آیات منیر
ایّها الناس این بود الهام او
زانکه از حق آمده پیغام او
گفت رو کن با خلایق این ندا
نیست این دم خود رسولم بر شما
هر چه حق گفته است من خود آن کنم
بر تو من از اسرار حقّ آسان کنم
چونکه جبریل آمد و بر من بگفت
من بگویم با شما راز نهفت
این چنین گفته است قهّار جهان
حقّ و قیّوم خداى غیب دان
مرتضى والى در این ملک من است
هر که این سرّ را نداند او زنست
( مثنوى مظهر حقّ، عطار نیشابورى)
4 - محمد بن طلحه شافعى
او مى‏گوید: «...باید دانسته شود که این حدیث -حدیث غدیر- از اسرار قول خداوند متعال در آیه مباهله است «فَقُلْ تَعالَوْا نَدْعُ أَبْناءَنا وَ أَبْناءَکُمْ وَ نِساءَنا وَ نِساءَکُمْ وَ أَنْفُسَنا وَ أَنْفُسَکُمْ». و مراد نفس علی(ع) است آن گونه که گذشت؛ زیرا خداوند جلّ و علا چون مقارنت بین نفس رسول خدا و بین نفس علی(ع) انداخته و آن دو را با هم جمع کرده، لذا رسول‏خدا(ص) در این حدیث هر آن چه براى خودش نسبت به مؤمنین ثابت است براى حضرت علی(ع) نیز ثابت کرده است. پیامبر(ص) سزاوارتر به مؤمنین و ناصر و آقاى مؤمنین است. هر معنایى که براى رسول خدا اثباتش ممکن است و لفظ «مولى» بر آن دلالت دارد همان معنا براى حضرت علی(ع) ثابت است. و این مرتبه‏اى است عالى و درجه‏اى است بس بزرگ که پیامبر(ص) تنها به حضرت علی(ع) اختصاص داده است. و به همین جهت است که روز غدیر خم عید و موسم سرور اولیاء خداست».( مطالب السؤول، ص 45و44)
5 - سبط بن جوزى
او درباره حدیث غدیر مى‏گوید: «معناى آن این است: «هر کس من اولى و سزاوارتر به او هستم پس علی(ع) سزاوارتر به اوست...».( تذکرة الخواص، ص 34-30)
6 - محمد بن یوسف گنجى شافعى
او مى‏گوید: «...لکن حدیث غدیر خم دلالت بر تولیه و استخلاف دارد».( کفایة الطالب، ص 167و166)
7 - سعیدالدین فرغانى
او در شرح یک بیت از ابن‏فارض که مى‏گوید:
واوضح بالتأویل ما کان مشکلاً
علىّ بعلم ناله بالوصیة
مى‏نویسد: «در این شعر به این مطلب اشاره شده که على -کرم اللَّه وجهه- کسى است که مشکلات کتاب و سنت را بیان و واضح خواهد کرد به توسّط علمى که به او رسیده است؛ زیرا پیامبر(ص) او را وصىّ و قائم مقام خود قرار داد آن هنگام که فرمود: «من کنت مولاه فعلى مولاه».( شرح تائیه ابن فارض، فرغانى)
8 - تقى الدین مقریزى
او از ابن زولاق نقل مى‏کند: «در روز هجدهم ذى‏حجه، سال363 که روز غدیر خم است جماعتى از اهل مصر و مغرب زمین و متابعین آن‏ها دور هم جمع مى‏شوند و دعا مى‏خوانند؛ زیرا آن روز عید است، به جهت آن که رسول خدا(ص) در آن روز عهد کرد به امیرالمؤمنین على‏بن ابى‏طالب(ع) و او را خلیفه خود قرار داد...».( المواعظ والاعتبار بذکر الخطط والآثار، ج2، ص220)
9 - سعدالدین تفتازانى
او در دلالت حدیث غدیر مى‏گوید: «(مولى) گاهى به معناى آزادکننده و گاهى آزادشده و هم‏قسم، همسایه، پسرعمو، یاور و سرپرست استعمال مى‏شود. خداوند متعال مى‏فرماید: «مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ» یعنى اولى بکم. این معنا را ابوعبیده نقل کرده است. و پیامبر(ص) فرمود: «ایّما امرأة أنکحت نفسها بغیر اذن مولاه...»؛ «هر زنى که خودش را بدون اذن مولایش به نکاح درآورد...»، مولى در این حدیث به معناى اولى و سرپرست است. و مثل این معنا براى کلمه «مولى» در شعر بسیار است. و به طور کلى، استعمال کلمه «مولى» به معناى متولّى و مالک امر و اولى به تصرف، در کلام عرب شایع است و نیز از بسیارى از بزرگان اهل لغت نقل شده است. و مقصود آن است که کلمه «مولى» اسم براى این معناست، نه این که صفت باشد و به منزله اولى به تصرف، تا اعتراض گردد که این کلمه صیغه اسم تفضیل نیست، و به این معنا استعمال نمى‏شود. و سزاوار است که در حدیث غدیر از کلمه «مولى» همین معنا اراده شود، تا با صدر حدیث مطابقت پیدا کند. و به جهت این که با پنج معناى اول مناسبت ندارد، و این امرى است ظاهر. و نیز با معناى ششم یعنى «ناصر» سازگارى ندارد؛ زیرا معنا ندارد که پیامبر(ص) مردم را در آن مکان براى ابلاغ این معنا جمع کرده باشد، این مطلب نیز واضح است...».
او در آخر مى‏گوید: «مخفى نماند که ولایت بر مردم، و سرپرستى و مالکیّت تدبیر امر مردم و تصرّف در شؤون آنان همانند منزلت پیامبر(ص) با معناى امامت سازگارى دارد».( شرح مقاصد، ج 2، ص 290)

کتمان کنندگان حدیث غدیر

مطابق برخى از روایات، حضرت امیرالمؤمنین(ع) در مجامعى از صحابه خواست تا کسانى که در روز غدیر خم حاضر بوده و از پیامبر(ص) حدیث غدیر را شنیدند برخیزند و در بین جمعیّت شهادت و گواهى دهند. عده‏اى برخواسته و گواهى دادند ولى برخى نیز بدون هیچ جهت خاص از شهادت سرباز زده و بهانه‏هایى آوردند و در نتیجه مبتلا به امراضى شدند که هرگز علاج‏پذیر نبود، که از جمله مى‏توان به این افراد اشاره کرد:
1 - انس‏بن مالک: او کسى بود که به جهت کتمان حدیث غدیر به مرض برص مبتلا شد.( المعارف، ابن قتیبه، ص 194 ؛ شرح ابن‏ابى‏الحدید، ج1، ص362)
2 - براء بن عازب: او به جهت کتمان حدیث غدیر کور شد.( احقاق الحق، ج 6، ص 560 ؛ ارجح المطالب، ص 580)
3 - زیدبن ارقم: او نیز به جهت کتمان حدیث غدیر خم کور شد.( شرح ابن‏ابى‏الحدید، ج1، ص362 ؛ السیرة الحلبیة، ج 3، ص 337)
4 - جریربن عبداللَّه بجلى: او بعد از کتمان حدیث و نفرین امیرالمؤمنین(ع) به جاهلیّت بازگشت.( انساب الاشراف، ج2، ص156)

فضیلت روزه روز غدیر

خطیب بغدادى با سند صحیح از ابى‏هریره نقل کرده که گفت: هر کس در روز هجدهم از ماه ذى‏حجه روزه بگیرد براى او معادل شصت ماه روزه نوشته مى‏شود. و آن روز غدیر خم است، هنگامى که پیامبر(ص) دست على‏بن ابى‏طالب(ع) را گرفته و فرمود: «آیا من سرپرست مؤمنین نیستم؟» گفتند: آرى، اى رسول خدا، حضرت فرمود: هر کس که من مولاى اویم پس على مولاى اوست. عمربن خطاب گفت: مبارک باد، مبارک باد بر تو اى فرزند ابى‏طالب، تو مولاى من و مولاى هر مسلمان شدى. آن گاه خداوند این آیه را نازل کرد: «أَلْیَوْمَ أَکْمَلْتُ لَکُمْ دینَکُمْ...»...( تاریخ بغداد، ج 8، ص 290 ؛ مناقب ابن‏مغازلى، ص18، ح24 ؛ تذکرة الخواص، ص 30 ؛ فرائد السمطین، ج1، ص77، ح44 و..)
این حدیث را خطیب بغدادى از عبداللَّه‏بن على‏بن محمدبن بشران، از حافظ على‏بن عمر دارقطنى، از ابى‏نصر حبشون خلّال، از على‏بن سعید رملى، از ضمرةبن ربیعه، از عبداللَّه‏بن شوذب، از مطر ورّاق، از شهربن حوشب، از ابى‏هریره نقل کرده است.
- ابى‏هریره: کسى است که جمهور اهل سنت اجماع بر عدالت و وثاقت او دارند.
- شهربن حوشب اشعرى: ابونعیم او را از اولیا شمرده ( حلیة الاولیاء، ج 6، ص 67-59)، و ذهبى مى‏گوید:بخارى او را ثنا گفته و احمدبن عبداللَّه عجلى و یحیى و ابن‏شیبه و احمد و نسوى او را توثیق کرده‏اند( میزان الاعتدال، ج 2، ص 283، رقم3756). و ابن‏عساکر نقل مى‏کند که از احمدبن حنبل درباره او سؤال شد، او حدیثش را ستود، و خودش را نیز توثیق کرده و بر او ثنا گفت.( تاریخ مدینة دمشق، ج 8، ص148-137)
- مطربن طهمان ورّاق، ابورجاء خراسانى: ابونعیم او را از اولیاء برشمرده است. و ابن‏حبّان او را جزء ثقات آورده، و از عجلى نقل کرده که او صدوق است.( حلیة الاولیاء، ج3، ص75) بخارى و مسلم و بقیه صحاح از او روایت نقل کرده‏اند.( الثقات، ج 5، ص 435)
- ابو عبدالرحمن (عبداللَّه)بن شوذب: او را نیز حافظ از اولیاء به حساب آورده است. خزرجى از احمد و ابن‏معین نقل کرده که او ثقه است.( حلیة الاولیاء، ج 6، ص135-125) ابن‏حجر او را از ثقات دانسته و از سفیان ثورى نقل کرده که او از ثقات مشایخ ما به حساب مى‏آید( خلاصة الخزرجى، ج 2، ص 66، رقم 3566). و ابن‏خلفون توثیقش را از ابن‏نمیر و ابى‏طالب و عجلى و ابن عمار و ابن معین و نسائى، نقل کرده است.( تهذیب التهذیب، ج5، ص225)
- ضمرةبن ربیعه قرشى ابوعبداللَّه دمشقى: ابن‏عساکر از احمدبن حنبل نقل کرده که او ثقه مأمون و مرد صالح و ملیح الحدیث است. و نیز از ابن‏معین نقل کرده که او ثقه است( تاریخ دمشق، ج 8، ص 475). و ابن‏سعد نیز او را ثقه مأمون و اهل خیر معرّفى کرده که هیچ کس افضل از او نبوده است.( الطبقات الکبرى، ج 7، ص 471)
- ابو نصر على‏بن سعید ابى‏حمله رملى: ذهبى او را توثیق کرده و مى‏گوید: تا کنون از کسى نشنیده‏ام که درباره او حرفى بزند( میزان الاعتدال، ج 3، ص 125، رقم 5833 و ص131، رقم5851). ابن‏حجر در «لسان المیزان» توثیقش را اختیار کرده است.( لسان المیزان، ج4، ص260، رقم5806) - ابو نصر حبشون‏بن موسى‏بن ایّوب خلاّل: خطیب بغدادى او را توثیق کرده و از دارقطنى حکایت شده که او صدوق است.( تاریخ بغداد، ج8، ص284، رقم4392)
- حافظ على‏بن عمر، ابوالحسن بغدادى، مشهور به دارقطنى، صاحب سنن: او کسى است که بسیارى از علماى اهل سنت او را تعریف کرده‏اند: خطیب بغدادى او را یگانه دهر و... و ابن‏خلّکان و حاکم نیشابورى او را بسیار ستایش کرده‏اند.( وفیات الاعیان، ج 3، ص 279، رقم 434)( تذکرة الحفّاظ، ج 3، ص 991، رقم 925)

احتجاجات به حدیث غدیر

1 - احتجاج امام علی(ع)

امام علی(ع) بعد از وفات پیامبر اکرم(ص) هر موقعیتى که مناسب مى‏دید حقانیت خود را از هر راه ممکن به اثبات مى‏رساند که از آن جمله تذکّر به حدیث غدیر و ولایت خود است. اینکه به مواردى اشاره مى‏کنیم:

الف - روز شورا

خطیب خوارزمى حنفى و حمّوئى شافعى با سند خود از ابى‏الطفیل عامربن واثله نقل کرده‏اند که گفت: من در روز شورا کنار درب اتاقى بودم که علی(ع) و پنج نفر دیگر در آن بودند. شنیدم که حضرت به آن‏ها مى‏فرمود: «هر آینه بر شما به چیزى احتجاج خواهم کرد که عرب و عجم نمى‏تواند آن را تغییر دهد».
آنگاه فرمود: «شما را به خدا سوگند اى جماعت! آیا در میان شما کسى هست که قبل از من خدا را به توحید بخواند؟ همگى گفتند: خیر... شما را به خدا سوگند مى‏دهم آیا در میان شما کسى هست که رسول‏خدا در حق او فرموده باشد: «من کنت مولاه فعلى مولاه، اللهم وال من والاه وعاد من عاداه وانصر من نصره واخذل من خذله، لیبلّغ الشاهد الغائب، غیرى؟» گفتند: به خدا هرگز.( مناقب خوارزمى، ص313، ح314 ؛ فرائد السمطین، ج1، ص319، ح251)
این مضمون را جماعت بسیارى از اهل‏سنت در کتاب‏هاى خود آورده‏اند از قبیل:
- ابن‏حاتم شامى.( الدر النظیم، ج1، ص116)
- ابن‏هجر هیثمى.( الصواعق المحرقة، ص126، به نقل از دارقطنى)
- ابن‏عقده.( الامالى، طوسى، ص332، ح667)
- حافظ عقیلى.( میزان الاعتدال، ج1، ص441، رقم1643 ؛ لسان المیزان، ج2، ص198، رقم2212)
- ابن‏عبدالبرّ.( الاستیعاب، قسم سوم/1098، رقم1855)
- بخارى.( التاریخ الکبیر، ج2، ص382)
- ابن‏عساکر.( تاریخ دمشق، رقم1142و1141و1140)
- قاضى ابوعبداللَّه الحسین‏بن هارون ضبّى (398ه’).( امالى، ضبّى، مجلس61)
- گنجى شافعى.( کفایة الطالب، ص386)
- ابن المغازلى شافعى.( المناقب، ح155)
- سیوطى شافعى.( جمع الجوامع، ج2، ص166و165 ؛ مسند فاطمه‏علیهاالسلام، ص21)
- متقى هندى.( کنز العمال، ج5، ص726-717، ح14243و14241)

ب - ایام خلافت عثمان

حمّوئى شافعى به سند خود از تابعى بزرگ سلیم‏بن قیس هلالى نقل مى‏کند که فرمود: على -صلوات اللَّه علیه- را در مسجد رسول خدا(ص) در عصر خلافت عثمان مشاهده کردم و جماعتى که با یکدیگر مذاکره علم و فقه مى‏نمودند. آنان فضیلت و سوابق و هجرت قریش را متذکّر شدند و آنچه رسول خدا(ص) در فضیلت آنها بیان کرده است... در میان آن جمعیت بیش از دویست نفر از جمله على‏بن ابى‏طالب(ع)، سعدبن ابى‏وقاص، عبدالرحمن‏بن عوف، طلحه، زبیر، مقداد، هاشم‏بن عتبه، ابن‏عمر، حسن(ع)، حسین(ع)، ابن‏عباس، محمدبن ابى‏بکر و عبداللَّه‏بن جعفر بود. و نیز از انصار ابىّ‏بن کعب، زیدبن ثابت، ابوایوب انصارى، ابوالهیثم‏بن تیهان، محمدبن سلمه، قیس‏بن سعد، جابربن عبداللَّه، انس‏بن مالک و... بودند... على‏بن ابى‏طالب(ع) و اهل بیتش ساکت نشسته سخن نمى‏گفتند. جماعت حاضر رو به حضرت کرده عرض کردند: اى اباالحسن! چه شده که سخن نمى‏گویى؟
حضرت فرمود: هیچ قبیله‏اى نبود جز آن که فضیلت خود را بیان کرده و حق خود را ذکر کرد، ولى من از شما سؤال مى‏کنم از جماعت قریش و انصار! خداوند به توسط چه کسى این فضیلت را به شما عطا فرمود؟ آیا به توسط شما و عشایر و اهل بیوتتان یا توسط غیر شما؟ عرض کردند: بلکه خداوند این‏ها را توسط محمد(ص) و عشیره او به ما عطا کرده و منّت گذاشته است نه به واسطه خود ما و عشایر و اهل بیوت ما. آن گاه حضرت(ع) شروع به ذکر مناقب و فضائل خود کرده یکى پس از دیگرى آن‏ها را برمى‏شمارد تا این که م‏فرماید: شما را به خدا سوگند مى‏دهم آیا مى‏دانید که این آیه کجا نازل شد: «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا أَطیعُوا اللَّهَوَ أَطیعُوا الرَّسُولَ وَ أُولِی الْأَمْرِ مِنْکُمْ»( سوره نساء، آیه 59). و کجا نازل شد: «إِنَّما وَلِیُّکُمُ اللَّهُ وَ رَسُولُهُ وَ الَّذینَ آمَنُوا الَّذینَ یُقیمُونَ الصَّلاةَ وَ یُؤْتُونَ الزَّکاةَ وَ هُمْراکِعُونَ»( سوره مائده، آیه 55). و کجا نازل کرد: «...وَ لَمْ یَتَّخِذُوا مِنْ دُونِ اللَّهِ وَ لا رَسُولِهِ وَ لَا الْمُؤْمِنینَ وَلیجَةً...». مردم گفتند: اى رسول خدا! آیا مخصوص( سوره توبه، آیه 16)
برخى از مؤمنین است یا شامل جمیع آنان خواهد شد؟ خداوند عزّوجلّ پیامبر خود را امر نمود تا والیان امرشان را معرفى کند، و نیز همان گونه که براى آنان نماز و زکات و حجّ را تفسیر نمود، ولایت را نیز تفسیر نماید و مرا نیز در غدیر خم منصوب به خلافت کند. آن گاه پیامبر در خطبه‏اى فرمود: اى مردم! خداوند مرا مأمور به رسالتى کرده که دلم به آن تنگ آمده است و مى‏ترسم که با ابلاغ آن مردم مرا تکذیب کنند، ولى مرا تهدید کرده که آن را ابلاغ کنم وگرنه مرا عذاب خواهد کرد. آن گاه امر نمود تا نداى نماز جماعت سر داده شود. سپس در خطبه‏اى فرمود: اى مردم! آیا مى‏دانید که خداوند عزوجل مولاى من و من مولاى مؤمنین و اولى به آن‏ها از خودشان هستم؟ گفتند: آرى اى رسول خدا. فرمود: بلند شو اى على. پس من بلند شدم. حضرت فرمود: هر کس من مولاى اویم پس على مولاى او است، بار خدایا هر کس که ولایت او را پذیرفت او را دوست داشته و او را تحت ولایت و سلطه خود قرار بده، و هر کس که از روى عناد و سرکشى از ولایت او سرباز زد او را دشمن بدار...( فرائد السمطین، ج1، ص312، ح350)

ج - در اجتماع کوفه

امام علی(ع) بعد از آنکه به او خبر رسید که مردم او را در ادعاى حقانیت خود بر خلافت متهم مى‏سازند در رحبه کوفه میان جماعتى از مردم حاضر شده و به حدیث غدیر بر ضدّ کسانى که با او به نزاع برخاسته بودند استشهاد نمود.
این احتجاج به حدّى شایع و علنى بود که عده بسیارى از تابعین آن را نقل کرده و علما نیز با سندهاى مختلف و متظافر آن را در کتاب‏هاى خود آورده‏اند. اینک به برخى از راویانى که این قصه را نقل کرده اشاره مى‏کنیم:
1 - ابو سلیمان مؤذّن:
ابن‏ابى‏الحدید به سند خود از ابى‏سلیمان مؤذن نقل کرده که علی(ع) با مردم چنین احتجاج کرد: «هر کس از رسول خدا(ص) شنید که فرمود: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه» شهادت دهد؟ قومى به آن شهادت دادند ولى زیدبن ارقم از آن امساک نموده و شهادت نداد در حالى که مى‏دانست. حضرت به او نفرین کرد که خداوند او را کور گرداند. و لذا کور شد. ولى بعد از کورى حدیث غدیر را روایت مى‏نمود.( شرح ابن‏ابى‏الحدید، ج4، ص74، خطبه56)
2 - اصبغ‏بن نباته.( اسد الغابة، ج3، ص469، رقم3341)
3 - حَبَّةبن جُوَین عُرَنى، ابوقدامه بجلى، صحابى (م76، 79ه’).( مناقب على‏بن ابى‏طالب‏علیه‏السلام، ابن‏المغازلى، ص20، ح27)
4 - زاذان‏بن عمر.( مسند احمد، ج1، ص135، ح642 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص107 ؛ صفة الصفوة، ج1، ص121 ؛ مطالب السؤول، ص54 ؛ البدایة والنهایة، ج5، ص210 و ج7، ص348 ؛ تذکرة الخواص، ص17 ؛ کنز العمال، ج13، ص170، ح36514 ؛ تاریخ دمشق، رقم524 ؛ مسند على‏علیه‏السلام، سیوطى، ح144 و..)
5 - زِرّبن حبیش اسدى.( شرح المواهب، ج7، ص13 ؛ اسد الغابة، ج1، ص441 ؛ الاصابة، ج1، ص305 ؛ قطن الازهار المتناثرة، سیوطى، ص 278)
6 - زیادبن ابى‏زیاد.( مسند احمد، ج1، ص142، ح672 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص106 ؛ البدایة و النهایة، ج7، ص384، حوادث سال 40هجرى ؛ الریاض النضرة، ج3، ص114 ؛ ذخائر العقبى، ص67 ؛ تاریخ دمشق، رقم532 ؛ المختارة، حافظ ضیاء، ج2، ص80، ح458 ؛ درّ السحابة، شوکانى، ص211)
7 - زیدبن ارقم.( مسند احمد، ج6، ص510، ح22633 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص106 ؛ المعجم الکبیر، ج5، ص175، ح4996 ؛ مناقب على‏بن ابى‏طالب‏علیه‏السلام، ابن‏المغازلى، ص23، ح33 ؛ ذخائر العقبى، ص67 ؛ البدایة والنهایة، ج7، ص383، حوادث سال 40ه’)
8 - زیدبن یُثیع.( مسند احمد، ج1، ص189، ح953 ؛ البدایة والنهایة، ج5، ص229 ؛ کفایة الطالب، ص63 ؛ اسنى المطالب، ص49 ؛ خصائص امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام، نسائى، ص101، ح87 و ص102، ح88 ؛ سنن نسائى، ج5، ص131، ح8472 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص105 ؛ جامع الاحادیث، سیوطى، ج16، ص263، ح7899 ؛ کنز العمال، ج13، ص158، ح36487 و..)
9 - سعیدبن ابى حدّان.( فرائد السمطین، ج1، ص68، ح34)
10 - سعیدبن وهب.( مسند احمد، ج1، ص189، ح953 و ج6، ص504، ح22597 ؛ خصائص امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام، نسائى، ص117، ح98 ؛ سنن نسائى، ج5، ص136، ح8483 ؛ اسد الغابة، ج3، ص492، رقم3382 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص104 ؛ البدایة والنهایة، ج5، ص229 و ج7، ص384 ؛ المناقب، خوارزمى، ص156، ح185 ؛ المعجم الکبیر، ح5058 ؛ المعجم الاوسط، ح1987 ؛ تاریخ دمشق، رقم522-517 ؛ المختارة، ضیاء مقدسى، رقم481و480و479)
11 - ابو الطفیل عامربن واثله.( مسند احمد، ج5، ص498، ح18815 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص104 ؛ خصائص امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام، نسائى، ص113، ح93 ؛ السنن الکبرى، ج5، ص134، ح8478 ؛ کفایة الطالب، ص55 ؛ الریاض النضرة، ج3، ص114 ؛ البدایة والنهایة، ج5، ص231 ؛ نزل الابرار، ص52 ؛ اسد الغابة، ج6، ص252، رقم6169 ؛ ینابیع المودة، ج1، ص36، باب4)
12 - ابو عماره، عبد خیربن یزید.( المناقب، خوارزمى، ص156، ح185 ؛ المناقب، ابن‏المغازلى، رقم27 ؛ تاریخ دمشق، رقم520)
13 - عبدالرحمن‏بن ابى‏لیلى.( مسند احمد، ج1، ص191، ح964 ؛ تاریخ بغداد، ج14، ص236 ؛ مشکل الآثار، ج2، ص308 ؛ اسد الغابة، ج4، ص108، رقم3783 ؛ فرائد السمطین، ج1، ص69، ح36 ؛ اسنى المطالب، ص48و47 ؛ البدایة والنهایة، ج5، ص230 ؛ کنز العمال، ج13، ص131، ح36417 ؛ مسند بزّار، رقم632 ؛ مسند على‏علیه‏السلام، سیوطى، ص46 ؛ مسند ابویعلى، رقم 567 ؛ جمع الجوامع، ج2، ص155 ؛ تاریخ امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام، ابن‏عساکر، رقم510 ؛ المختارة، ضیاء مقدسى، ج2، ص273، رقم654)
14 - عمرو ذى مرّ.( مسند احمد، ج1، ص189، ح954 ؛ خصائص نسائى، ص117، ح99 ؛ سنن نسائى، ج5، ص136، ح8484 ؛ فرائد السمطین، ج1، ص68، ح36 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص105 ؛ کفایة الطالب، ص63 ؛ میزان الاعتدال، ج3، ص294، رقم6481 ؛ البدایة والنهایة، ج5، ص230 ؛ تاریخ الخلفاء، ص158 ؛ کنز العمال، ج13، ص158، ح36487 ؛ مسند بزّار، ج3، ص35، رقم766 ؛ اسنى المطالب، ص49 ؛ المعجم الکبیر، ح5059 ؛ المعجم الاوسط، ح5301و2130 ؛ تاریخ امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام، ابن‏عساکر، رقم516و515 ؛ جمع الجوامع، ج2، ص72 ؛ درّ السحابة، ص209)
15 - عمیرةبن سعد.( حلیة الاولیاء، ج5، ص26 ؛ خصائص نسائى، ص100، ح85 ؛ سنن نسائى، ج5، ص131، ح8470 ؛ المناقب، ابن المغازلى، ص26، ح38 ؛ البدایة و النهایة، ج5، ص230 و ج7، ص384 ؛ کنز العمال، ج13، ص154، ح36480 و ص157، ح36486)
16 - یعلى بن مرّه.( اسد الغابة، ج5، ص297، رقم5162)
17 - هانى‏بن هانى.( همان، ج3، ص492، رقم3382)
18 - حارثةبن مضرّب.( خصائص نسائى، ص167، ح58 ؛ السنن الکبرى، ج5، ص154، ح8542. شرح نهج البلاغة، ابن ابى‏الحدید، ج2، ص228، خطبه37 ؛ السیرة الحلبیة، ج3، ص274)
19 - هبیرةبن مریم.( المعجم الکبیر، ح8058)
20 - ابو رمله عبداللَّه‏بن ابى امامه.( کتاب الموالاة، طبرى)
21 - ابو وائل شقیق بن سلمه.( انساب الاشراف، ترجمه امیرالمؤمنین‏علیه‏السلام، رقم169)
22 - حارث اعور.( لسان المیزان، ج2، ص379)

برخى از گواهان

برخى از کسانى که در روز رحبه شهادت و گواهى براى امیرالمؤمنین(ع) به حدیث غدیر داده‏اند عبارتند از:
1 - ابو زینب‏بن عوف انصارى
2 - ابو عمرةبن عمروبن محصن انصارى.
3 - ابو فضاله انصارى.
4 - ابو قدامه انصارى.
5 - ابو لیلى انصارى.
6 - ابو هریره دوسى.
7 - ابو الهیثم‏بن تیّهان.
8 - ثابت‏بن ودیعه انصارى.
9 - حُبش‏بن جناده سلولى.
10 - ابوایوب خالد انصارى.
11 - خزیمةبن ثابت انصارى.
12 - ابو شریح خویلدبن عمرو خزاعى.
13 - زید یا یزیدبن شراحیل انصارى.
14 - سهل‏بن حنیف انصارى اوسى.
15 - ابو سعید سعدبن مالک خُدرى انصارى.
16 - ابو العباس سهل‏بن سعد انصارى.
17 - عامربن لیلى غفارى.
18 - عبدالرحمن‏بن عبد ربّ انصارى.
19 - عبداللَّه‏بن ثابت انصارى خادم رسول خدا(ص).
20 - عبیدبن عازب انصارى.
21 - ابوطریف عدى‏بن حاتم.
22 - عقبة بن عامر جهنى.
23 - ناجیةبن عمرو خزاعى.
24 - نعمان‏بن عجلان انصارى.
25 - حافظ هیثمى به سند صحیح نقل کرده که تعداد نفراتى که در آن منطقه حاضر بوده و احتجاج امیرالمؤمنین(ع) را به حدیث غدیر شنیدند سى نفر بوده‏اند.
( مجمع الزوائد، ج9، ص104)
از آن جا که تاریخ این احتجاج سال 35هجرى بوده و از وقت صدور حدیث غدیر 25سال مى‏گذشته است، طبیعى به نظر مى‏رسد که بسیارى از صحابه که حدیث را شنیده بوده‏اند از دار دنیا رحلت کرده باشند. و نیز برخى در جنگ‏ها شهید شده و برخى دیگر نیز در کشورها و شهرهاى مختلف پراکنده شده‏اند و تنها این سى نفر کسانى بودند که در کوفه آن هم در منطقه رحبه در آن وقت حاضر بوده و شهادت و گواهى به حدیث غدیر براى امیرالمؤمنین(ع) دادند.

د - احتجاج در جنگ جمل

یکى دیگر از مواردى که حضرت علی(ع) به حدیث غدیر احتجاج نمود در روز جنگ جمل بر طلحه بود.
حافظ حاکم نیشابورى به سند خود از نُذیر ضبّى کوفى تابعى نقل مى‏کند که گفت: ما با علی(ع) در روز جمل بودیم، حضرت(ع) کسى را به نزد طلحةبن عبیداللَّه فرستاد تا به ملاقات او بیاید. طلحه خدمت حضرت رسید. حضرت فرمود: تو را به خدا سوگند مى‏دهم! آیا از رسول خدا(ص) نشنیدى که مى‏فرمود: «من کنت مولاه فعلى مولاه، اللهم وال من والاه وعاد من عاداه»؟ گفت: آرى. حضرت فرمود: پس براى چه با من جنگ مى‏کنى؟ گفت: یادم نمى‏آید. این را گفت و از حضرت جدا شد.( المستدرک على الصحیحین، ج3، ص419، ح5594 ؛ المناقب، خوارزمى، ص182، ح221 ؛ تاریخ دمشق، ج8، ص568 ؛ تذکرة الخواص، ص72 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص107 ؛ کنز العمال، ج11، ص332، ح31662 و..)

ه’ - حدیث سواران در کوفه

احمدبن حنبل به سند خود از ریاح‏بن حارث نقل کرده که گفت: جمعى در منطقه رحبه بر علی(ع) وارد شدند و عرض کردند: السلام علیک یا مولانا. حضرت فرمود: «چگونه من مولاى شمایم در حالى که شما عرب هستید؟» عرض کردند: ما از رسول خدا(ص) شنیدیم که در روز غدیر خم مى‏فرمود: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه».( مسند احمد، ج6، ص583، ح23052و23051 ؛ اسد الغابة، ج1، ص441، رقم1038 ؛ الریاض النضرة، ج3، ص113 ؛ البدایة و النهایة، ج5، ص231 و ج7، ص385و384 ؛ المعجم الکبیر، ج4، ص173، ح4053 ؛ مختصر تاریخ دمشق، ج17، ص354 و..)

و - احتجاج در روز صفین

سلیم‏بن قیس هلالى، تابعى بزرگ در کتاب خود نقل مى‏کند که امیرالمؤمنین(ع) در صفین در میان لشکر خود بر منبر رفت و مردم را دور خود جمع کرده و براى آنان که از نواحى مختلف بوده و از آن جمله مهاجرین و انصار بودند سخن گفت: او پس از حمد و ثناى الهى فرمود: «اى جماعت مردم! همانا مناقب من بیش از آن است که احصا شود...».
در این حدیث نیز حضرت به طور تفصیل فضائل خود را بیان کرده که از آن جمله تذکّر به حدیث غدیر است.( کتاب سلیم‏بن قیس، ج2، ص757، ح25)

2 - احتجاج حضرت زهرا(س) به حدیث غدیر

شمس الدین ابوالخیر جزرى دمشقى شافعى به سند خود از امّ‏کلثوم دختر فاطمه(س)، و او از فاطمه زهرا(س) نقل کرده که فرمود: «أنسیتم قول رسول اللَّه(ص) یوم غدیر خم: من کنت مولاه فعلىّ مولاه، وقوله(ص): انت منّى بمنزلة هارون من موسى؟»؛ «آیا فراموش کردید گفتار رسول خدا(ص) در روز غدیر خم را که فرمود: هر کس من مولاى اویم پس على مولاى اوست. و گفتارش که فرمود: تو نزد من همانند هارون نزد موسى هستى.»( اسنى المطالب، ص49)
به حدیث غدیر نیز امام حسن و امام حسین8 تمسک کرده و احتجاج نموده‏اند.( ینابیع المودة، ج 3، ص150، باب90 ؛ کتاب سلیم، ج2، ص788، ح26)

3 - احتجاج دیگران به حدیث غدیر

غیر از اهل بیت: نیز، در مواردى خاص به حدیث غدیر خم احتجاج و تمسک کرده‏اند و این به نوبه خود بر این دلالت دارد که این حدیث نزد عموم مسلمانان از جایگاه ویژه‏اى برخوردار است. اینک به اسامى برخى از آن‏ها اشاره مى‏کنیم:
1 - احتجاج عبداللَّه‏بن جعفر بر معاویه به حدیث غدیر بعد از شهادت امیرالمؤمنین(ع).( کتاب سلیم، ج 2، ص834، ح42)
2 - احتجاج بُرد بر عمروبن عاص به حدیث غدیر خم.( الامامة و السیاسة، ج1، ص97)
3 - احتجاج عمروبن عاص بر معاویه به حدیث غدیر.( مناقب خوارزمى، ص199، ح240)
4 - احتجاج عماربن یاسر در روز صفین بر عمروبن عاص به حدیث غدیر.( شرح ابن‏ابى‏الحدید، ج 2، ص206، خطبه35 ؛ وقعه صفّین، ص338)
5 - احتجاج اصبغ‏بن نباته به حدیث غدیر در مجلس معاویه در سال(37).( مناقب خوارزمى، ص205، ح240 ؛ تذکرة الخواص، ص85)
6 - مناظره جوانى با ابوهریره به حدیث غدیر در مسجد کوفه:
این مناظره را ابوبکر هیثمى نیز در کتاب «مجمع الزوائد» به نقل از ابى‏یعلى و طبرانى و بزّار به دو طریق نقل کرده، و یکى از آن دو طریق را تصحیح و طریق دیگر را توثیق نموده است.( مسند ابى‏یعلى موصلى، ج11، ص307، ح6423 ؛ مجمع الزوائد، ج9، ص105)
7 - احتجاج شخصى بر زیدبن ارقم به حدیث غدیر خم.( ینابیع المودة، ج 2، ص 73، باب 56)
8 - مناظره مردى عراقى با جابربن عبداللَّه انصارى به حدیث غدیر.( کفایة الطالب، ص 61)
9 - احتجاج قیس‏بن سعد بر معاویه به حدیث غدیر خم در سال(56 50).( کتاب سلیم، ج 2، ص 777، ح26)
10 - احتجاج دارمیّه حجونیّه بر معاویه به حدیث غدیر در سال(56 50).( ربیع الابرار، ج 2، ص 599)
11 - احتجاج عمربن عبدالعزیز خلیفه اموى به حدیث غدیر.( حلیة الاولیاء، ج 5، ص 364)
12 - احتجاج مأمون خلیفه عباسى به حدیث غدیر خم بر فقهاء.( عقد الفرید، ج 5، ص 61-56)

بررسى شبهات حدیث غدیر

از آن جا که این حدیث شریف از قوى‏ترین ادله بر امامت و ولایت حضرت امیرالمؤمنین(ع) است، اهل سنت در صدد اشکال و تشکیک در سند یا دلالت آن برآمده‏اند. اینک به بررسى هر یک از آن‏ها مى‏پردازیم:

1 - حدیث از طریق ثقات نقل نشده است!!

ابن‏حزم مى‏گوید: «و اما حدیث (من کنت مولاه فعلىّ مولاه) هرگز از طریق ثقات نرسیده و صحیح نیست».( الفِصَل، ج 4، ص 224)
پاسخ
اولاً: قبلاً اشاره کردیم که بسیارى از علماى اهل سنت تصریح به صحّت این حدیث نموده‏اند.
ثانیاً: او کسى است که تمام فقهاى عصرش اتفاق بر گمراه بودن او داشته و عوام را از نزدیک شدن به او باز داشته‏اند.( لسان المیزان، ج 4، ص 229، رقم 5737)
ثالثاً: او آرایى دارد که از آن‏ها استفاده مى‏شود شخصى است متعصّب و حتى نسبت به حضرت علی(ع) عناد و بغض و کینه دارد.
او در کتاب خود «المحلّى» مى‏گوید: «بین هیچ یک از امت خلافى نیست که عبدالرحمن‏بن ملجم، على را نکشت مگر با تأویل، و اجتهادش او را به این نتیجه رساند، و این چنین حساب کرده بود که کارش صحیح است».( المحلّى، ج 10، ص 482)
در حالى که بسیارى از علماى اهل سنت از پیامبر اکرم(ص) نقل کرده‏اند که خطاب به حضرت علی(ع) فرمود: «قاتل تو شقى‏ترین از آخرین است». و در تعبیرى دیگر فرمود: «شقى‏ترین مردم است». و در تعبیرى دیگر آمده است: شقى‏ترین این امت است، همانگونه که پى کننده شتر صالح شقى‏ترین قوم ثمود است».
( مسند احمد، ج5، ص326، ح17857 ؛ خصائص نسائى، ص162 ؛ مستدرک حاکم، ج3، ص151، ح4679 و..)
و در خبرى دیگر از پیامبر(ص) نقل شده که خطاب به حضرت علی(ع) فرمود: «آیا تو را خبر دهم به شدیدترین مردم از حیث عذاب در روز قیامت؟ حضرت عرض کرد: خبر ده مرا اى رسول خدا(ص). آنگاه فرمود: همانا شدیدترین مردم از حیث عذاب در روز قیامت پى کننده شتر ثمود است، و کسى که محاسنت را به خون سرت سیراب خواهد کرد.( عقد الفرید، ج 4، ص 155)
و نیز فرمود: «قاتل تو شبیه یهود بلکه خود یهود است».( کنز العمال، ج 13، ص 195، ح 36582)
امام علی(ع) روزى خطاب به ابن‏ملجم کرد و فرمود: «من تو را از شرورترین خلق خدا مى‏بینم».( تاریخ طبرى، ج 5، ص145 ؛ کامل ابن‏اثیر، ج2، ص435)
چگونه مى‏توان ابن‏ملجم را مجتهد نامید در حالى که امام واجب الاطاعه خود را به قتل رسانده است؟ مگر پیامبر(ص) خروج بر امام مسلمین را همانند خروج از جماعت مسلمین ندانسته و حکم به قتل او نکرده است.( صحیح مسلم، کتاب الامارة)
ابن حزم کسى است که قاتل عمار -ابو الغادیه یساربن سبع سلمى- را نیز اهل تأویل و مجتهد مى‏داند که در این عملش داراى یک اجر است. و مى‏گوید: این عمل همانند کشتن عثمان نیست؛ زیرا کشتن عثمان جاى اجتهاد نیست.( الفصل، ج 4، ص 161)
در صورتى که ابوالغادیه از مجاهیل دنیا به حساب مى‏آید و هیچ کس او را تعریف و توثیق نکرده است.
این چه نوع اجتهادى است که در مقابل نصوص صریح کرده است؟ مگر پیامبر اکرم(ص) مطابق احادیث صحیح السند خطاب به عمّار نفرمود: «تو را گروه ظالم خواهند کشت».( الاصابة، ج 2، ص 512، رقم 5704)
مگر پیامبر(ص) در حق او نفرمود: «هر گاه مردم اختلاف کردند فرزند سمیّه (عمار) با حق است».( المعجم الکبیر، ج 10، ص 96، ح 10071)
مگر پیامبر(ص) نفرمود: «بار خدایا قریش به عمار ولع دارد، همانا قاتل عمار و برنده لباس او در آتش است».( مستدرک حاکم، ج 3، ص 437، ح 5661)

2 - مردم در صحت آن نزاع دارند!!

ابن تیمیه مى‏گوید: «و اما حدیث (من کنت مولاه فعلىّ مولاه) در صحاح وجود ندارد، ولى علما آن را نقل کرده‏اند، و مردم در صحت آن نزاع دارند. از بخارى و ابراهیم حربى و طائفه‏اى از اهل علم به حدیث نقل شده که آنان در این حدیث طعن وارد کرده و آن را تضعیف کرده‏اند...».( منهاج السنة، ج 7، ص 319)
پاسخ
اولاً: ترمذى این حدیث را در صحیح خود نقل کرده و تصریح به صحّت آن نموده است.
ثانیاً: کسى را نمى‏شناسیم که در این حدیث نزاع کرده باشند، اگر کسى مى‏بود حتماً ابن تیمیه نام او را مى‏برد.
ثالثاً: کار ابن‏تیمیه در تضعیف این حدیث و احادیث دیگرى که در مدح اهل‏بیت و خصوصاً على‏بن ابى‏طالب(ع) وارد شده به جایى رسیده که حتى ناصرالدین البانى که از اتباع او در مسائل اعتقادى است این عمل او را ناخرسند دانسته و تصریح مى‏کند که او در تضعیف احادیث سرعت داشته است، بدون آن که طرق آن را مورد بررسى قرار دهد.( سلسلة الاحادیث الصحیحة، ح 1750)
در حقیقت باید گفت: ابن‏تیمیه به جهت خصومت با شیعه و بهتر باید گفت: خصومت با اهل بیت: در صدد تضعیف بدون دلیل تمام احادیث فضائل و مقامات اهل بیت: و در رأس آن‏ها امام علی(ع) برآمده است.

3 - «مولى» به معناى اولویّت نیست!!

محمود زعبى در اشکال بر شرف الدین مى‏گوید: «مولى به معناى اولویّت و برترى در تصرّف در لغت عرب به کار نرفته است».
( البیّنات، محمود زعبى)
پاسخ
این ادعا که کلمه «مولى» به معناى اولویت و برترى به کار نرفته حرفى بدون دلیل بلکه بر خلاف واقعیات است؛ زیرا بزرگان کلام و تفسیر و لغت به این معنا براى کلمه «مولى» تصریح کرده‏اند:
الف - کلمات مفسّرین:
فخر رازى در تفسیر آیه «هِیَ مَوْلاکُمْ وَ بِئْسَ الْمَصیرُ»؛ از کلبى و زجاج و( سوره حدید، آیه 15)
ابى‏عبیده و فرّاء نقل مى‏کند که معناى آن «اولى بکم» است.( تفسیر رازى، ج 29، ص 227)
- بغوى نیز این آیه را چنین تفسیر مى‏کند: «صاحبتکم و اولى بکم» همدم شما و( معالم التنزیل، ج 8، ص 29)
اولى و سزاوار به شما است.
این تفسیر نیز از زمخشرى، ابوالفرج ابن‏جوزى، نیشابورى، قاضى بیضاوى، نسفى، سیوطى، ابى‏السعود، در ذیل آیه فوق رسیده است.( الکشاف، ج 4، ص476 ؛ زاد المسیر، ج8، ص168 ؛ غرائب القرآن در حاشیه تفسیر طبرى، ج27، ص131 ؛ انوار التنزیل ؛ مدارک التنزیل، ج4، ص226 ؛ تفسیر جلالین و..)
ب - کلمات متکلمین:
و نیز برخى از متکلمین اهل سنّت همانند سعد تفتازانى، علاء قوشچى و دیگران نیز به این معنا براى کلمه «مولى» تصریح کرده‏اند. تفتازانى مى‏گوید: «استعمال (مولى) به معناى متولّى و مالک امر و اولى به تصرّف در کلام عرب شایع و از بسیارى از ائمه لغت نقل شده است...».( شرح مقاصد، ج 2، ص 290)
ج - تصریح لغویّین
از بزرگان لغت اشخاصى از قبیل: فرّاء، زجّاج، ابوعبیده، اخفش، على‏بن عیسى رمّانى، حسین‏بن احمد زوزنى، ثعلب و جوهرى و دیگران به معناى «اولى» براى کلمه «مولى» اشاره کرده‏اند.

ریشه واژه «مولى»:

ریشه واژه «مولى»، ولایت است. اصل این ماده بر قرب و نزدیکى دلالت مى‏کند، یعنى میان دو چیز به گونه‏اى از نسبت قرب برقرار است که چیز دیگرى میان آنها فاصله نیست.
ابن‏فارس مى‏گوید: «واو، لام و ى (ولى) بر قرب و نزدیکى دلالت مى‏کند و واژه ولى به معناى قرب و نزدیکى است، و کلمه مولى نیز از همین باب است. و بر معتِق، معتَق، صاحب، حلیف، ابن‏عم، ناصر و جار اطلاق مى‏شود. ریشه همه آن‏ها ولى به معناى قرب است».( ابن‏فارس، معجم مقاییس اللغه، ص 1104)
راغب اصفهانى گفته است: «ولاء و توالى آن است که دو یا چند چیز به گونه‏اى باشند که غیر آن‏ها میان آن‏ها نباشد. این معنا براى قرب مکانى و قرب به لحاظ نسبت، دین، صداقت، نصرت و اعتقاد استعاره آورده مى‏شود.
واژه وِلایت (بر وزن هِدایت) به معناى نصرت، و واژه وَلایت (بر وزن شَهادت) به معناى تولّى امر است. و گفته شده هر دو واژه یک معنا دارد و حقیقت آن همان تولّى امر است».( راغب اصفهانى، مفردات، ص 533)
با توجه به حالات اولیه انسان در کاربرد الفاظ و این که معمولاً کلمات را در آغاز براى بیان معانى مربوط به محسوسات به کار مى‏برد مى‏توان گفت: واژه ولایت در آغاز براى قرب و نزدیکى خاص در محسوسات (قرب حسى) به کار رفته است، آن‏گاه براى قرب معنوى استعاره آورده شده است. بر این اساس هر گاه این واژه در امور معنوى به کار رود بر نوعى از نسبت قرابت دلالت مى‏کند و لازمه آن این است که ولىّ نسبت به آن چه بر آن دلالت دارد، داراى حقى است که دیگرى ندارد و مى‏تواند تصرّفاتى را بنماید که دیگرى جز به اذن او نمى‏تواند. مثلاً ولىّ میّت مى‏تواند در اموال او تصرف کند، این ولایت او ناشى از حقّ وراثت است. و کسى که بر صغیر ولایت دارد حقّ تصرف در امور وى را دارد. کسى که ولایت نصرت دارد مى‏تواند در امور منصور (آن کسى که نصرتش را عهده‏دار شده است) تصرف کند. و خداوند ولىّ امر بندگان خویش است، یعنى امور دنیوى و اخروى آن‏ها را تدبیر مى‏کند و او ولىّ مؤمنان است یعنى بر آنان ولایت خاصى دارد...
بنابر این، معناى ولایت در همه موارد استعمال آن، گونه‏اى از قرابت است که منشأ نوعى تصرف و مالک بودن تدبیر است.( المیزان، ج 6، ص 12)
به عبارت دیگر: ولایت، نوعى اقتراب و نزدیکى نسبت به چیزى است به گونه‏اى که موانع و حجاب‏ها از میان براشته مى‏شود...( همان، ج 5، ص 368)
حال اگر کسى با ریاضت‏هاى نفسانى و قابلیت‏هایى که براى خود ایجاد کرده، و از طرفى دیگر مورد عنایات و الطاف الهى قرار گرفته و به مقام قرب تام الهى نائل شده این چنین شخصى بر مردم از جانب خداوند ولایت پیدا مى‏کند، ولایتى که لازمه آن این است که ولىّ نسبت به آن چه بر آن دلالت دارد، داراى حقى است که دیگرى ندارد و او مى‏تواند تصرفاتى بنماید که دیگرى جز به اذن او نمى‏تواند. و همه این‏ها به اذن و اراده و مشیّت خداوند است.

4 - اولى و سزاوارتر در محبّت!!

زعبى در اعتراضى دیگر مى‏گوید: «شیعه بعد از آن که (مولى) را به معناى اولى گرفتند آن را به «تصرّف» نسبت داده و آن کلمه را به معناى اولى به تصرف معنا کرده‏اند، چرا ارتباط آن را به محبّت نداده‏اند؟».( البیّنات)
پاسخ
اولاً: در قرآن کلمه «مولى» در معناى «متصرف در امر» به کار رفته است. خداوند متعال مى‏فرماید: «وَ اعْتَصِمُوا بِاللَّهِ هُوَ مَوْلاکُمْ»( سوره حج، آیه 78). فخر رازى در تفسیر خود «مولى» را به معناى آقا و متصرّف معنا کرده است.( تفسیر رازى، ج 23، ص 74)
نیشابورى نیز در ذیل آیه «ثُمَّ رُدُّوا إِلَى اللَّهِ مَوْلاهُمُ الْحَقِّ»، کلمه «مولى» را به( سوره انعام، آیه 62)
معناى متصرف گرفته مى‏گوید: «آنان در دنیا تحت تصرفات موالى باطل بوده‏اند».( تفسیر نیشابورى، ج 7، ص 128)
ثانیاً: ثابت شد که (مولى) به معناى متولّى امر به کار رفته است و فرقى بین متولّى و متصرّف نیست.
ثالثاً: کلمه «مولى» به معناى «ملیک» آمده، و معناى آن همان متصرف در امور است.
رابعاً: در جاى خود به اثبات رساندیم که حدیث غدیر با معناى محبّت سازگارى ندارد، و تنها معناى مناسب با آن «متصرف در امور» و «متولّى» است.

5 - امامت حضرت امیر(ع) بعد از عثمان!!

برخى مى‏گویند: ما این حدیث را از حیث سند تمام مى‏دانیم و دلالت آن را نیز بر امامت و خلافت حضرت علی(ع) قبول مى‏کنیم، ولى در این حدیث اشاره نشده که حضرت بعد از رسول خدا(ص) بلافاصله امام است، و لذا به جهت جمع با سائر ادله او را خلیفه چهارم مى‏دانیم.
پاسخ
اولاً: هیچ دلیلى بر خلافت خلفاى قبل از حضرت علی(ع) وجود ندارد تا بخواهید بین ادله جمع کنید.
ثانیاً: با جمع بین این حدیث و حدیث «ولایت» که در آن تصریح به «بعدى» آمده مى‏توان فهمید که حضرت علی(ع) خلیفه بلافصل رسول‏خدا(ص) است. زیرا مطابق احادیث صحیح السند پیامبر(ص) درباره علی(ع) فرمود: «و هو ولىّ کلّ مؤمن بعدى»،( مسند احمد، ج 4، ص 438)
و او سرپرست هر مؤمنى بعد از من است. این بعدیّت ظهور در اتصال دارد.
ثالثاً: ظهور خود حدیث غدیر خصوصاً با قرائن حالیه و مقالیه در این است که حضرت علی(ع) خلیفه بلافصل پیامبر اکرم(ص) است.
رابعاً: مفاد حدیث غدیر آن است که حضرت علی(ع) سرپرست همه مسلمین حتى این سه خلیفه است و این با خلافت بلافصل سازگارى دارد.
خامساً: اگر چنین است، چرا عمربن خطاب در روز غدیر خم به حضرت علی(ع) تبریک گفت، و او را مولاى خود و هر مؤمنى خطاب کرد؟

6 - امامت باطنى نه ظاهرى!!

برخى مى‏گویند: مقصود از «ولایت» در حدیث غدیر ولایت باطنى است نه ظاهرى که مرادف با حکومت دارى و خلافت و سرپرستى عموم مسلمین باشد، و با این توجیه در صدد جمع بین ولایت حضرت امیر(ع) و خلافت سه خلیفه قبل مى‏باشند.
پاسخ
اولاً: اگر بنا است که این گونه کلمات حمل بر خلاف ظاهر شود، باید نبوّت را نیز این گونه بتوان حمل کرد، در حالى که قطعاً باطل است.
ثانیاً: به چه دلیل خلافت این خلفا ثابت شده تا در صدد جمع بین حقانیّت خلافت آنان و حدیث غدیر برآمده‏اند.
ثالثاً: این تفسیر، خلاف ظاهر کلمه «مولى» و ولایت است، زیرا معنایى که از ظاهر آن به دست مى‏آید همان سرپرستى در ظاهر است.
رابعاً: ما معتقدیم که «ولایت» در حدیث غدیر و دیگر احادیث، همان ولایت کبرى الهى است که از شؤونات آن حاکمیت سیاسى و مرجعیّت دینى است.

7 - احتمال اولویّت در تعظیم!!

دهلوى مى‏گوید: «احتمال دارد که مراد به کلمه (مولى) اولویّت در تعظیم باشد».
پاسخ
اولاً: این احتمال خلاف ظاهر از کلمه (مولى) است، همان گونه که قبلاً به آن اشاره شد، و معناى خلاف ظاهر و مجازى احتیاج به قرینه صارفه از معناى حقیقى دارد.
ثانیاً: این احتمال با قرینه‏هاى موجود در حدیث که مناسب با معناى سرپرستى است خصوصاً با قرینه صدر حدیث منافات دارد، آن جا که پیامبر(ص) فرمود: «الست اولى بکم من انفسکم».
ثالثاً: این احتمال با تبریک گفتن عمربن خطاب سازگارى ندارد.
رابعاً: بر فرض که مقصود از کلمه (مولى) اولویّت در محبّت و تعظیم است، ولى این معنا با آن چه ما مى‏گوییم منافات ندارد، زیرا کسى که سزاوارتر از دیگرى به تعظیم در امور دینى و شرعى است افضل از همه است، و افضل و برتر از همه سزاوارتر به خلافت و امامت مى‏باشد.

8 - نقض به آیه 68 سوره آل عمران!!

دهلوى نیز مى‏گوید: «چه ضرورتى دارد که لفظ (مولى) در حدیث را حمل بر اولى به تصرف و سرپرستى نماییم در حالى که در قرآن بر خلاف این معنا به کار رفته است. خداوند متعال مى‏فرماید: «إِنَّ أَوْلَى النَّاسِ بِإِبْراهیمَ لَلَّذینَ اتَّبَعُوهُ وَ هذَا النَّبِیُّ وَ الَّذینَ آمَنُوا»، و پرواضح است که أتباع حضرت ابراهیم اولى به تصرف از او نبوده‏اند.
پاسخ
اولاً: در برخى از آیات قرآن کلمه (مولى) به معناى اولى و اولویت به کار رفته است، همانند آیه «مَأْواکُمُ النَّارُ هِیَ مَوْلاکُمْ».( سوره حدید، آیه 15)
ثانیاً: حمل کلمه (مولى) در حدیث غدیر بر معناى اولى به تصرف و سرپرستى به جهت قرائنى است که در حدیث وجود دارد.
ثالثاً: در آیه مربوط به حضرت ابراهیم(ع) قرینه‏اى وجود دارد که مانع از حمل آیه بر اولویت در تصرف است، و آن این که هیچ کس بر پیامبر خدا مقدم نیست. به خلاف مورد حدیث غدیر.

9 - ذیل حدیث!!

او نیز مى‏گوید: قرینه‏اى در ذیل حدیث وجود دارد که دلالت بر اراده محبّت از کلمه (مولى) دارد؛ زیرا پیامبر(ص) فرمود: «اللَّهم وال من والاه وعاد من عاداه».
پاسخ
اولاً: این دعا، به قرینه حدیث غدیر «من کنت مولاه فعلى مولاه» که به جهت صدر حدیث «الست اولى بکم من انفسکم» حمل بر معناى سرپرستى شد، این چنین معنا مى‏شود: «بار خدایا! هر کس که ولایت حضرت علی(ع) را پذیرفت او را دوست بدار، و هر کس از ولایت او سرباز زد او را دشمن دار».
ثانیاً: این معنا هرگز با اهتمام شدید پیامبر(ص) در ذکر آن سازگارى ندارد، زیرا چگونه قابل توجیه است که ما بگوییم: پیامبر(ص) آن جماعت عظیم را در آن بیابان گرم به جهت اعلان یک مطلب جزئى و آن این که حضرت علی(ع) محبّ آن‏ها است، جمع کرده باشد.
ثالثاً: در برخى از روایات جمله «وال من والاه» همراه با جمله «احبّ من احبّه» آمده است، و این شاهد بر آن است که جمله اول به معناى محبّت نیست، و در غیر این صورت تکرار لازم مى‏آید.
ابن‏کثیر از طبرانى قضیّه رحبه را نقل کرده و در ذیل آن آمده است: آن گاه سیزده نفر از صحابه برخاسته و شهادت دادند که رسول‏خدا(ص) فرمود: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه، اللّهم وال من والاه وعاد من عاداه، واحبّ من احبّه وابغض من ابغضه، وانصر من نصره واخذل من خذله».( البدایة والنهایة، ج 7، ص 347)
متقى هندى نیز این حدیث را نقل کرده و در ذیل آن از هیثمى نقل مى‏کند که گفته: رجال سند این حدیث همگى از افراد ثقه هستند.( کنز العمّال، ج 13، ص 158)
رابعاً: برخى از بزرگان اهل سنت همانند محب‏الدین طبرى شافعى این توجیه و تفسیر را بعید شمرده‏اند.( الریاض النضرة، ج 1، ص 205)
خامساً: جمله «اللّهم وال من والاه...» دعایى است که پیامبر(ص) بعد از فارغ شدن از خطبه، کرده است، و لذا نمى‏تواند قرینه بر حمل کلمه «مولى» بر معناى محبّت باشد، بلکه جمله قبل از آن که همان «الست اولى بکم من انفسکم» است بهترین قرینه و زمینه‏سازى براى حمل کلمه «مولى» بر معناى امامت و اولى به تصرف و سرپرستى است.
سادساً: در برخى روایات کلمه «بعدى» آمده است. ابن‏کثیر به سند خود از براءبن عازب نقل کرده هنگام اجتماع مردم در غدیر خم پیامبر(ص) فرمود: «الست اولى بکم من انفسکم؟! قلنا: بلى یا رسول اللَّه! قال: ألست؟ ألست؟ قلنا: بلى یا رسول اللَّه! قال: من کنت مولاه فانّ علیاً بعدى مولاه، اللهم وال من والاه وعاده من عاداه...».
اگر پیامبر(ص) از کلمه «مولى» اراده محبّت کرده بود، وجهى براى ذکر کلمه «بعدى» نداشت، زیرا معنا ندارد که پیامبر(ص) بگوید: حضرت علی(ع) بعد از من دوست شماست نه قبل از من.

10 - مولى به معناى محبوب!!

برخى مثل ابن‏حجر مکى و شاه ولى اللَّه دهلوى مى‏گویند: مراد به (مولى) در حدیث غدیر «محبوب» است. یعنى هر کس که من محبوب اویم این على نیز محبوب اوست.
پاسخ
اولاً: این ادعایى بدون دلیل است؛ زیرا با مراجعه به کتب لغت به این نتیجه مى‏رسیم که هیچ یک از لغویین این معنا را براى کلمه (مولى) ذکر نکرده‏اند.
ثانیاً: این معنا با معناى متبادر از حدیث بدون قرینه سازگارى ندارد.
ثالثاً: این معنا با قرائن موجود در روایت خصوصاً قرینه صدر حدیث «الست اولى بکم من انفسکم» سازگارى ندارد.
رابعاً: اگر مقصود پیامبر از این حدیث این احتمال است، پس چرا افرادى همچون معاویه و عائشه و طلحه و زبیر و عمروبن عاص و امثال آن‏ها با حضرت علی(ع) به جنگ برخواسته و با او مخالفت کردند؟ آیا معاویه نبود که لعن حضرت را در مأذنه‏ها علنى کرد؟ و...
خامساً: این معنا خلاف آن چیزى است که صحابه از حدیث غدیر فهمیده‏اند، و لذا حسّان‏بن ثابت در شعر خود از قول پیامبر(ص) مى‏گوید: «و رضیت من بعدى اماماً وهادیاً»، و راضى شدم از بعد خود که علی(ع) امام و هادى باشد.

11 - استدلال به روایتى از حسن مثنّى

دهلوى مى‏گوید: ابونعیم اصفهانى از حسن مثنّى نقل کرده که از او سؤال شد: آیا حدیث (من کنت مولاه) نصّ بر خلافت حضرت علی(ع) است؟ او در جواب گفت: اگر مقصود رسول‏خدا(ص) به این حدیث خلافت مى‏بود باید آن را به طور فصیح بیان مى‏کرد؛ زیرا او از فصیح‏ترین مردم بود...».
پاسخ
اوّلاً: کلام حسن مثنّى بر فرض ثبوت، حجیّت و اعتبارى ندارد، زیرا او معصوم نبوده، و نیز از صحابه به حساب نمى‏آید تا فهم او نزد اهل سنت داراى اعتبار باشد.
ثانیاً: این حدیث سندى ندارد.
ثالثاً: چگونه پیامبر(ص) مسأله خلافت و امامت حضرت را در این حدیث به طور فصیح بیان نکرده است؟ در حالى که مقصود حضرت‏رسول(ص) با قرائن حالیه و مقالیه که همان امامت و خلافت حضرت علی(ع) است به طور وضوح از حدیث غدیر استفاده مى‏شود. و علماى بلاغت گفته‏اند که کنایه ابلغ از تصریح است. و نیز حضرت رسول(ص) در روایات دیگر مسأله امامت و خلافت حضرت علی(ع) را به طور واضح بیان کرده است.

12 - قرینه‏اى بر حمل بر محبّت!!

شیخ سلیم البشرى مى‏گوید: «در حدیث غدیر قرینه‏اى وجود دارد که کلمه (مولى) را بر معناى محبّت حمل مى‏کند و آن این که این حدیث بعد از واقعه‏اى بیان شده که در یمن اتفاق افتاد برخى بر ضدّ او اقدام کردند، لذا رسول‏خدا(ص) در روز غدیر خم در صدد تمجید و مدح حضرت علی(ع) برآمد، تا جلالت قدر او را بیان کرده و در مقابل کسانى که بر حضرت حمله کرده بایستد».( المراجعات، رقم 58)
دهلوى نیز مى‏گوید: «سبب این خطبه -آن طور که مورّخین و سیره‏نویسان مى‏گویند- این بود که: جماعتى از اصحاب که با حضرت علی(ع) در یمن بودند امثال بریده اسلمى و خالدبن ولید و دیگران از مشاهیر، قرار گذاشتند که هنگام بازگشت از جنگ بر ضدّ حضرت علی(ع) نزد پیامبر(ص) شکایت کنند... پیامبر(ص) بعد از مشاهده این صحنه در روز غدیر مردم را به محبّت علی(ع) دعوت کرد...
پاسخ
اولاً: پیامبر(ص) در همان مجلس معترضین را از اعتراض بر ضدّ حضرت علی(ع) بر حذر داشت، و سه بار فرمود: از جان على چه مى‏خواهید...
ثانیاً: مطابق کثیرى از روایات واقعه غدیر به امر خداوند بوده است نه به جهت شکایت عده‏اى از حضرت.
ثالثاً: بر فرض اتحاد دو قضیه دلالت حدیث غدیر بر سرپرستى و امامت تمام است؛ زیرا اعتراض بریده و دیگران به جهت تصرّف در غنائم قبل تقسیم آن بوده است که حضرت رسول(ص) با ذکر ولایت داشتن او در آن حدیث و این حدیث به این نکته اشاره مى‏کند که او حقّ هر نوع تصرفى را دارد زیرا او امام و ولىّ خداست.
رابعاً: واقعه غدیر خم بعد از قضیه بریده بوده است و هیچ گونه ارتباطى به آن ندارد( سیره نبویه، زینى دحلان در حاشیه سیره حلبیه، ج 2، ص 346). سیّد شرف‏الدین مى‏گوید: «پیامبر(ص) علی(ع) را دوبار به سوى یمن فرستاد: مرتبه اوّل در سال هشتم هجرى بود. در آن مرتبه برخى شکایت حضرت علی(ع) را نزد رسول‏خدا بعد از بازگشتشان از یمن نمودند. در آن هنگام رسول‏خدا(ص) بر آن‏ها غضب کرد، و آنان نیز با خود عهد کردند تا دیگر بار بر حضرت اعتراض نکنند( سیره ابن هشام، ج 4، ص 212). بار دوّم در سال دهم هجرت بود. در آن سال، پیامبر(ص) پرچم را به دست حضرت علی(ع) داد و به دست مبارکش عمامه‏اى بر سر او بست. و به او فرمود: حرکت کن و به کسى التفات نکن... در این سفر کسى شکایت حضرت را رسول‏خدا(ص) نکرد و بر او حمله ننمود، حال چگونه ممکن است که حدیث غدیر مسبَّب از اعتراض و شکایت بریده و امثال او باشد...».( المراجعات، ص 407)
خامساً: بر فرض که کسى بر ضدّ حضرت علی(ع) مطلبى را گفته است، ولى وجهى ندارد که پیامبر(ص) این جمعیّت عظیم را در صحرایى سوزان به جهت یک امرى جزئى و کوچک جمع کند و این مقدار به آن بها دهد.
سادساً: اگر مقصود رسول‏خدا(ص) مجرد بیان فضیلت حضرت امیر(ع) و ردّ بر اعتراض‏کنندگان بر او بود باید به طور صریح این مطلب را بیان مى‏کرد، مثل آن که مى‏فرمود: این شخص پسر عم و داماد و پدر فرزندان من و سیّد اهل‏بیت من است، او را اذیت نکنید و...، کلماتى که دلالت جلالت قدر و عظمت حضرت دارد.
سابعاً: از این حدیث شریف غیر از معناى اولى به تصرّف و سرپرستى و امامت معناى دیگرى متبادر به ذهن نمى‏شود، حال سبب ذکر این حدیث هر چه مى‏خواهد باشد، ما الفاظ را حمل بر معناى حقیقى آن مى‏نماییم و به اسباب آن کارى نداریم، خصوصاً آن که قرائن عقلى و نقلى نیز این معنا را تأیید مى‏نماید.

13 - اشکال اجتماع دو تصرّف!!

محمود زعبى مى‏گوید: «اگر دلالت حدیث غدیر بر ولایت و اولى به تصرف و سرپرستى را قبول کنیم لازم مى‏آید که در یک زمان و عصر دو متصرف مطلق و سرپرست بر مسلمانان وجود داشته باشد، و این داراى محذورات بسیارى است».( البینات)
پاسخ
اولاً: از حدیث غدیر استفاده ولایت و سرپرستى و اولى به تصرّف براى حضرت علی(ع) استفاده مى‏شود، ولى در زمان حیات رسول‏خدا(ص) تصرفات حضرت‏علی(ع) در طول تصرفات رسول‏خدا(ص) است، یعنى در غیاب حضرت(ص) او متصرف در امور است.
ثانیاً: اشکال و محذورى در اجتماع دو ولایت نیست، و اگر محذورى باشد در اجتماع دو تصرف است، و ثبوت ولایت مستلزم فعلیّت تصرّف نیست.
ثالثاً: محذور اجتماع دو تصرّف در صورتى است که هر یک از تصرفات با یکدیگر مخالف باشد در حالى که پیامبر(ص) و حضرت علی(ع) هیچ گونه اختلافى در تصرّف نداشتند.
رابعاً: عمده ولایت حضرت علی(ع) و فعلیّت آن بعد از وفات رسول‏خدا(ص) است.

عید غدیر در اسلام

از جمله امورى که موجب جاودانگى داستان غدیر گشته و مفاد آن را ثابت و محقّق ساخته است، عید قرار گرفتن آن است. روز غدیر، عید به شمار آمده و روز و شب آن همراه با عبادت و خشوع و جشن و نیکى به ضعیفان و توسعه بر خود و خانواده قرار گرفته است و مردم در این جشن، لباس‏هاى خوب و زینت‏هاى خود را مى‏پوشند.
هرگاه مردم به این گونه امور گرایش داشته باشند، در پى عوامل آن رفته، از راویان آن جستجو کرده و به سرودن اشعار و نقل کردن آن مى‏پردازند و این گونه در هر دوره‏اى، همه ساله توجّه نسل‏ها به آن معطوف مى‏شود و همواره سندهاى واقعه و متون و اخبار مربوط به آن خوانده مى‏شود و ماندگار مى‏گردد. در رابطه با عید غدیر از دو جهت بحث است:

1 - عدم اختصاص به شیعه

این عید، تنها به شیعه مربوط نیست، هر چند که شیعه، دلبستگى خاصّى نسبت به آن دارد. فرقه‏هاى دیگر مسلمین هم در عید گرفتن غدیر، با شیعه شریکند. و بزرگانى از غیر شیعه در فضیلت این روز و عید بودنش به خاطر تعیین امیرالمؤمنین(ع) به مقام والاى ولایت از سوى حضرت رسول(ص) سخنانى ابراز کرده‏اند؛ چرا که این موسم، موسم شادمانى هواداران حضرت علی(ع) است؛ چه او را به عنوان جانشین بلافصل پیامبر(ص) بدانند، چه چهارمین خلیفه.
بیرونى در «الآثار الباقیة» روز غدیر خم را از روزهایى مى‏داند که اهل اسلام آن را از اعیاد به حساب آورده‏اند.( الآثار الباقیة فى القرون الخالیة، ص 334)
ابن طلحه شافعى مى‏گوید: «روز غدیر خم، امیرالمؤمنین(ع) آن را در شعر خود ذکر کرده و آن روز عید و موسم به حساب مى‏آید، زیرا آن روز وقتى است که رسول‏خدا(ص) او را به این منزلت منصوب کرده و بر سایر خلائق برترى داده است».( مطالب السؤول، ص 53)
و نیز مى‏گوید: «هر معنایى که اثباتش ممکن است و لفظ مولى براى رسول‏خدا(ص) بر آن دلالت داشته باشد، حضرت(ص) آن را براى علی(ع) قرار داده است، و این مرتبه‏اى است بلند، و منزلتى است عظیم، و درجه‏اى است عالى، و مکانتى است رفیع، که پیامبر(ص) حضرت علی(ع) را به آن اختصاص داده است. و لذا آن روز، روز عید و موسم سرور براى اولیاى الهى گشته است».( همان، ص 56)
از کتب تاریخ، استفاده مى‏شود که امّت اسلامى در شرق و غرب، در عید بودن آن متّفق‏اند و مصریان و مغربیان و عراقیان، به جایگاه آن اعتنا و اهتمام داشته‏اند. و روز غدیر نزد آنان به عنوان روزى مشخّص براى نماز، دعا، خطبه و مدیحه‏سرایى مشهور بوده است، و نامگذارى این روز به عید، مورد اتفاق بوده است.( وفیات الاعیان، ابن خلکان، ج 1، ص 60 و ج 2، ص 223)
ابن خلّکان مى‏گوید: «پیامبراکرم(ص) هنگام بازگشت از مکّه در حجّة الوداع، وقتى به غدیر خم رسید، میان خود و علی(ع) عقد برادرى بست و او را براى خود، همچون هارون براى حضرت موسى(ع) دانست و فرمود: «خدایا! کسانى که ولایت او را پذیرا شدند دوست بدار و کسانى که تحت سلطه ولایت او نرفته و با او دشمنى ورزیدند دشمن بدار، و یارانش را یاور باش و خوار کنندگانش را خوار کن». و شیعه را به این روز، دلبستگى خاصّى است.( همان)
سخنِ ابن‏خلّکان را مسعودى تأیید کرده است، آن جا که مى‏گوید: فرزندان حضرت علی(ع) و شیعیان او این روز را بزرگ مى‏دارند.( التنبیه و الإشراف، مسعودى، ص 221)
ثعالبى نیز پس از آن که شب غدیر را از شب‏هاى مشهور نزد امّت شمرده است مى‏نویسد: «و این، شبى است که فردایش پیامبرخدا(ص) در غدیر خم، بر فراز جهاز شتران خطبه خواند و فرمود: «من کنت مولاه فعلىّ مولاه...»، و شیعیان، این شب را گرامى داشته، به احیاء و عبادت مى‏پردازند».( ثمار القلوب، ثعالبى، ص 511)

2 - مبدأ عید غدیر