معناى اول الاوائل بودن اصل امتناع تناقض

از ميان همه اين بديهيات اوليه اصل امتناع اجتماع نقيضين و ارتفاع نقيضين كه براى رعايت اختصار از آن اصل به اصل امتناع تناقض تعبير مى‏كنيم اول الاوائل و ام القضايا خوانده مى‏شود در اينجا اين سؤال پيش مى‏آيد كه معناى اول الاوائل بودن آن چيست اگر ساير بديهيات بديهى اولى‏اند و ذهن به صرف عرضه شدن موضوع و محمول حكم مى‏كند و هيچگونه نيازمندى به هيچ چيز ديگر ندارد پس همه على السويه‏اند و اول الاوائل يعنى چه و اگر حكم ذهن در مورد آنها متوقف است‏بر حكم بامتناع تناقض پس آن احكام واقعا بديهى نيستند و نظرى هستند .

در مقام پاسخ باين اشكال چند نظريه است:

الف- اينكه ساير قضايا واقعا بديهى نيستند بلكه نظرى هستند و معناى اول الاوائل بودن و ام القضايا بودن اصل امتناع تناقض اينست كه جميع قضايا از آن استنتاج مى‏شود اين نظريه قابل قبول نيست زيرا اولا خلاف آن چيزى است كه هر كس در وجدان خود مى‏يابد و ثانيا اگر جميع بديهيات ديگر نظرى باشند نيازمند به استدلال خواهند بود و چنانكه مى‏دانيم در هر استدلال دو مقدمه صغرى كبرى بايد مفروض و مسلم باشد پس حد اقل علاوه بر اصل امتناع تناقض يك اصل بديهى ديگر بايد داشته باشيم كه اولين قياس را تشكيل دهند و بعلاوه لازم است نتيجه شدن جزئى را از كلى انتاج شكل اول بلا واسطه پذيرفته باشيم يعنى اين را نيز بطور بديهى تصديق كرده باشيم پس اين نظريه كه اصل بديهى منحصر است‏به اصل امتناع تناقض قابل قبول نيست

ب- ساير اصلهاى بديهى اساسا اصلها بلكه حكمهاى جداگانه‏اى نيستند بلكه عين اصل امتناع تناقض هستند كه در موارد مختلف بكار برده مى‏شود مثلا اصل امتناع تناقض در مورد مقادير بصورت قانون مساوات و در مورد عليت‏بصورت اصل امتناع صدفه و در موارد ديگر بصورتهاى ديگر تعبير مى‏شود اين نظريه نيز قابل قبول نيست زيرا اختلاف قضايا تابع اختلاف اجزاء تشكيل دهنده يعنى موضوع و محمول است موضوع و محمول در ساير اصول با موضوع و محمول در اين قضيه مختلف است و بعلاوه اشكال دوم كه بر نظريه اول وارد بود بر اين نظريه نيز وارد است .

ج- اصل امتناع تناقض و ساير بديهيات همه بديهى اولى هستند و در عين حال همه آن بديهيات نيازمند به اصل امتناع تناقض هستند چيزى كه هست نوع نيازمندى بديهيات اوليه به اصل امتناع تناقض با نيازمندى نظريات به بديهيات مختلف است نوع نيازمندى نظريات به بديهيات اينست كه نظريات تمام هستى خود را مديون بديهيات هستند يعنى نتيجه‏ايكه از يك قياس گرفته مى‏شود عينا مانند فرزندى است كه مولود پدر و مادر است ولى نوع نيازمندى بديهيات اوليه به اول الاوائل طور ديگرى است و آنرا بدو نحو مى‏توان تقرير كرد يكى به همان تقريرى كه در متن شده كه حكم جزمى عبارت است از ادراك مانع از طرف مخالف مثلا حكم جزمى در باره اينكه زيد قائم است وقتى ميسر مى‏شود كه حكم حالتى را بخود بگيرد كه احتمال عدم قيام را سد كند و سد اين احتمال بدون كمك اصل امتناع تناقض ميسر نيست و با كمك اصل عدم تناقض است كه علم به اينكه حتما زيد قائم است و خلاف آن نيست صورت وقوع پيدا مى‏كند و اگر اين اصل را از فكر بشر بيرون بكشيم ذهن به هيچ چيزى حالت جزمى و علم قطعى پيدا نمى‏كند پس نيازمندى همه علمهاى بديهى و نظرى به اصل امتناع تناقض نيازمندى حكم است در جزمى بودن تقرير ديگر اينكه اگر اصل امتناع تناقض در فكر موجود نمى‏بود هيچ علمى مانع وجود علم ديگر نمى‏شد توضيح آنكه بعضى از علمها ادراكات جزمى مانع وجود علمهاى ديگر نيست مثل علم به اينكه اين كاغذ سفيد است‏يا علم به اينكه زيد ايستاده است ولى بعضى علمها مانع وجود علمهاى ديگر بلكه مانع وجود پاره‏اى از احتمالات است مثل علم به اينكه زيد ايستاده است مانع علم باينست كه زيد نه ايستاده است اين مانعيت‏با دخالت اصل امتناع تناقض صورت مى‏گيرد و اگر اين اصل را از فكر بشر بيرون بكشيم هيچ علمى مانع هيچ علمى نخواهد بود بنا بر اين مانعى در فكر نخواهد بود كه شخص در عين اينكه علم جزمى دارد به اينكه زيد قائم است علم جزمى پيدا كند كه زيد قائم نيست‏يا لااقل احتمال بدهد كه زيد قائم نيست .

بنا بر تقرير اول اگر اصل امتناع تناقض را از فكر بشر بگيريم پايه جزم و يقين خراب خواهد شد و ذهن در شك مطلق فرو خواهد رفت و هيچگونه تصديق جزمى در هيچ موضوعى براى ذهن حاصل نخواهد شد هر چند صدها هزار برهان همراه خود داشته باشد و بنا بر تقرير دوم هيچ جزمى مانع جزم ديگر نخواهد شد و مانعى نخواهد بود كه ذهن در عين اينكه به يك طرف قضيه نفى يا اثبات گرائيده است‏به طرف ديگر نيز بگرايد و هيچ طرفى را انتخاب نكند و بنا بر هر دو تقرير اساس جميع قوانين علمى خراب خواهد شد زيرا قانون علمى يعنى انتخاب و گرايش ذهن بيك طرف بالخصوص و اگر اصلا گرايشى در كار نباشد شك يا گرايش دو طرفى باشد قانون علمى براى ذهن معنا ندارد مثلا روى اصول هندسه اقليدسى ذهن اين مسئله را كه سه زاويه مثلث مساوى با دو قائمه است‏بعنوان يك قانون علمى پذيرفته و اين يك قضيه موجبه است كه ذهن بحكم برهان رياضى و اصل امتناع تناقض به او گرائيده است و از نقيض وى كه سه زاويه مثلث مساوى نيست‏با دو قائمه اعراض كرده است‏حالا اگر فرض كنيم كه اصل امتناع تناقض را از فكر بيرون بكشيم و قهرا ذهن جزم و گرايش پيدا نكند بنا بر تقرير اول ديگر اين اصل براى ذهن قانون علمى نخواهد بود و يا اينكه در عين جزم و گرايش بوى به نقيض وى هم گرايش پيدا كند بنا بر تقرير دوم اين مسئله و نقيض اين مسئله هر دو براى ذهن على السويه است و همانطورى كه ممكنست اين مسئله قانون علمى باشد مى‏توانيم نقيض او را قانون علمى بدانيم و على اى حال از قانون علمى بودن كه معنايش انتخاب يكطرفى ذهن است‏بيرون خواهد رفت .

اصل امتناع تناقض تكيه‏گاه تمام احكام بديهى و نظرى ذهن است صدر المتالهين در مقام تمثيل مى‏گويد نسبت اصل امتناع تناقض با ساير اصول و تصديقات بديهى و نظرى مانند نسبتى است كه در عالم اعيان ذات واجب الوجود با ساير موجودات دارد يعنى معيت و قيوميت است كه اگر نازى كند از هم فرو ريزند قالبها حقيقت هم همين است زيرا اگر اين اصل را كه زير بناء حقيقى تمام اصول فكرى است از فكر بشر بيرون بكشيم جز شك مطلق و تصورهاى درهم و برهم و عارى از تصديق يا تصديقهاى درهم و برهم و عارى از انتخاب چيزى باقى نمى‏ماند و حقا بايد نام اصل الاصول بوى داده شود .