1- در اعراب واژه ارحام و موقعيت نحوى آن ، احتمالات متعددى از سوى مفسرين مطرح شده است كه به تبع آن ، حكم مستفاد از آيه نيز تفاوت مى يابد:
احتمال اول : ارحام عطف بر لفظ الله و منصوب باشد يعنى اتقوا الله ان تعصوه واتقوا الاءرحام ان تقطعوها(ر.ك : محمد انصارى قرطبى ، الجامع لاحكام القرآن ، دار احياء التراث العربى ، بيروت ، ج 5، ص 2).
احتمال دوم : ارحام عطف بر محل ضمير مجرور هاء و منصوب باشد، از باب مروت بزيد و عمرا و مراد از آيه اين است كه : تسائلون به وبالارحام مشابه آيه : ان اشكرلى ولوالديك (لقمان (31) آيه 14).
احتمال سوم : ارحام منصوب باشد از باب اغراء (الاسد الاسد) يعنى : والاءرحام احفظوها و لاتقطعوها.
دلالت آيه بر وجوب صله ، بنابر احتمال اول و سوم و چهارم مورد تاءييد اكثر مفسران و فقها مى باشد. از ميان اين سه احتمال اول با توجه به روايات متعددى كه در ذيل آن بر وجوب صله و حرمت قطع وارد شده است رجحان بيشترى مى يابد ر.ك : امام فخرالدين رازى ، تفسيرالكبير، دارالكتب العلميه ، 1411 ق ، ج 9، ص 135؛ ابى على الفضل طبرسى ، مجمع البيان فى تفسيرالقرآن ، چاپ دوم ، ج 2، ص ‍ 16؛ جارالله زمخشرى ، منشورات البلاغه ، 1415 ق ، ج 1، ص 462.
2- ر.ك : هاشم حسينى بحرانى ، البرهان فى تفسير القرآن ، چاپ دوم ، ص 287 (ذيل آيه 21 سوره رعد).
3- رعد (13) آيه 21.
4- بقره (2) آيه 27 و رعد (13) آيه 25.
5- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 78، باب 23، باب مواعظالصادق ، ح 159.
6- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 78، باب 15، من مواعظ و كلمه عليه السلام ، ح 66.
7- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، باب بر الوالدين والاولاد. ح 4.
8- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 69، باب ان العمل جزء الايمان ، ح 6.
9- محمد (47) آيه 22 و 23.
10- بقره (2) آيه 27.
11- ر.ك : سيد حسن طاهرى خرم آبادى ، صلة الرحم ، مؤ سسة النشر الاسلامى ، 1415 ق ، ص 13 - 19.
12-عبدالواحدين محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 7، ج 3251.
13- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 14، باب من لاينبغى مجالسته و مصادقته ، ح 29.
14- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 8 م باب الجنة و نعيمها، ح 174.
15- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 76، باب 67، ح 30.
16- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 52، باب علامات ظهور عليه السلام ، ح 147.
17- ابن شعبه حرانى ، تحف العقول ، ص 523 (ترجمه فارسى ).
18- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 91.
19- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 72، باب 99، باب اصول الكفر واركانه ، ح 4.
20- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، ح 106.
21- محمدتقى مصباح يزدى ، اخلاق در قرآن ، مؤ سسه در راه حق ، ج 2، ص 1201 (نسخه دستنويس ).
22- اسراء (17) و انعام (6) آيه 151 و نساء (4) آيه 36 و بقره (2) آيه 83.
23- مريم (19) آيه 14 و 32
24- اسراء (17) آيه 24.
25- اسراء (17) آيه 23.
26- اسراء (17) آيه 23.
27- بقره (2) آيه 83.
28- نساء (4) آيه 36.
29- بقره (2) آيه 180.
30- بقره (2) آيه 215.
31- روم (30) آيه 38.
32- ر.ك : سيد حسن طاهرى خرم آبادى ، صلة الرحم ، ص 119 - 124.
33- آلوسى بغدادى ، تفسير روح المعانى ، چاپ چهارم ، دار احياء التراث العربى ، بيروت 1405 ق ، ج 26، ص 70 - 71.
34- ر.ك ابى جعفرمحمدبن على بابويه (شيخ صدوق )، مصادقة الاخوان ، ترجمه محمدتقى دانش پژوه ، چاپخانه مجلس ، 1325؛ ابوالحسين ورام ، تنبيه الخواطر و نزهة النواظر، معروف به مجموعه ورام ، دارالكتب الاسلاميه ؛ سيد عبدالله شبر، اخلاق ، ترجمه محمدرضا جباران ، مؤ سسه انتشارات هجرت ، 1374؛ ميرزا حسين نورى طبرسى ، كلمه طيبه ، كتابفروشى اسلاميه ، ص 332 - 360؛ محمد حسين جلالى ، آداب معاشرت در اسلام ، ترجمه جواد بيات و محمد آذربايجانى ، سازمان تبليغات اسلامى ، 1372؛ ملامحسن فيض كاشانى ، محجة البيضاء، چاپ دوم ، مؤ سسة النشر الاسلامى ، ج 2، فصل آداب الصحبة و المعاشرة ؛ ابوحامد محمد غزالى طوسى ، كيمياى سعادت ، به كوشش حسين خديو جم ، چاپ ششم ، شركت انتشارات علمى و فرهنگى ، 1374؛ مصطفى دلشاد تهرانى ، سيره نبوى ، چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ، 1373، ج 2؛ سيد هادى مدرسى ، دوستى و دوستان ، ترجمه حميدرضا آژير و حميدرضا شيخى ، بنياد پژوهش هاى آستان قدس رضوى ، 1370؛ محمدبن يعقوب كلينى ، اصول كافى ، با ترجمه فارسى ، ج 3 (دوره 4 جلدى )؛ محمدتقى فلسفى ، شرح و تفسير دعاى مكارم الاخلاق ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1370، ج 1، ص ‍ 349 - 405.
35- ملااحمد نراقى ، معراج السعادة ، انتشارات رشيدى ، ص 406 - 408.
36- سيد محمد اشرف ، فضائل السادات ، شركة المعارف و الآثار، 1339، ص 478 - 479؛ ر.ك : محمدبن مكى عاملى (شهيد اول )، القوائد و الفوائد، منشورات مكتبة المفيد، ج 2، القاعده 162.
37- ر.ك : ابوبكر احمد الرازى الجصاص ، احكام القرآن ، جامع الازهر، مصر، 1347 ج 2، ص ‍ 552.
38- بحث مفهومى درباره واژه رحم ، هر چند از نظر منطقى ، مقدم بر بحث از مصاديق رحم مى باشد، اما تناسب بيشتر آن با مندرجات فصل دوم موجب شد تا از طرح مكرر آن در اين موضع اجتناب شود.
39- سيد حسن طاهرى خرم آبادى ، صلة الرحم ، ص 80 - 87.
40- آلوسى بغدادى ، تفسير روح المعانى ، ج 26، ص 71.
41- ابن شعبه حرانى ، تحف العقول ، كتابفروشى اسلامى ، 1402 ق ، ص 261 (مترجم ).
42- در اين بحث تنها سلسله و طبقات سه گانه آن مورد نظر است .
43- بقره (2) آيه 180.
44- محمدتقى مصباح يزدى ، اخلاق در قرآن ، ص 1213 (دست نوشت ).
45- نساء (4) آيه 36 و انعام (6) آيه 151 و اسراء (17) آيه 23 و بقره (2) آيه 83.
46- محمدتقى مصباح يزدى ، اخلاق در قرآن ، ص 1209 (دست نوشت ).
47- لقمان (31) آيه 15.
48- اسراء (17) آيه 23 و 24.
49- لقمان (31) آيه 15.
50- بقره (2) آيه 215.
51- مريم (19) آيه 14 و 32.
52- اريك فروم ، هنر عشق ورزيدن ، ترجمه پورى سلطانى ، چاپ شانزدهم ، انتشارات مرواريد، 1373، ص 71.
53- افلاطون ، قوانين ، ترجمه محمدحسن لطفى ، بنگاه صفى عليشاه ، ص 131 و 314 و 396.
54- ملانظر على طالقانى ، كاشف الاسرار، كتابفروشى علميه اسلاميه ، ص 796؛ خواجه نصير نيز در بيانى مكمل بيان فوق مى نويسد: پدر فرزند را چون بدين سبب دوست دارد كه خود را بر او حقى زيادت ببيند، محبت او نزديك باشد. بدين محبت از وجهى و به اعتبارى ديگر او را محبتى ذاتى بود بر فرزند كه بدان مخصوص باشد و آن چنان بود كه او فرزند را به حقيقت هم نفس خود داند و چنان پندارد كه وجود فرزند نسخه اى است كه طبيعت از صورت او برگرفته است و مثال از ذات فرزند نقل كرده ... و سبب ديگر فرط محبت والد آن است كه خود را سبب وجود فرزند مى شناسد و از ابتداى تكون او بدو مستبشر بوده است است و محبت او با تربيت و نشو فرزند در تزايد بود و استحكام و رسوخ يافته و او را وسيلت آمال و مسرات شمرده و به وجود او وثوقى به بقاى صورت خود بعد از فناى ماده در دل گرفته و اگر چه اين معانى به نزديك عوام مستخلص نبود كه در عبارت توانند آورد اما ضماير ايشان را بر آن نوعى وقوف بود شبيه بدان كه كسى خيالى در پس حجاب مى بيند. و محبت فرزند از محبت پدر قاصر بود چه او معلول و مسبب است و بر وجود خود و وجود سبب خود بعد از مدتى انتباه يافته و خود تا پدر را زنده نيابد و روزگارى از منافع او تمتع نگيرد محبت او اكتساب نكند و تابع تعقل و استبصار تمام محفوظ نشود بر تعظيم او توفر ننمايد و بدين سبب فرزند را به احسان والدين وصيت فرموده اند و والدين را به احسان ايشان وصيت نكرده ... خواجه نصيرالدين طوسى ، اخلاق ناصرى ، به تصحيح و تنقيح مجتبى مينوى و عليرضا حيدرى ، چاپ پنجم ، شركت سهامى انتشارات خوارزمى ، 1373، ص 268؛ ر.ك : ارسطو، اخلاق نيكو ماك ، گردآورى رضا مشايخى ، كتابفروشى دهخدا، 1364، ص 249 - 250 و ملامهدى نراقى ، علم اخلاق اسلامى ، ترجمه سيد جلال الدين مجتبوى ، چاپ دوم ، انتشارات حكمت ، 1370، ج 3، ص 178 - 180.
55- بقره (2) آيه 194.
56- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 106.
57- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 47، باب 3، ح 9.
58- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 19.
59- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 11.
60- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 97.
61- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 93، باب 24، ح 1.
62- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 7.
63- عبدالمجيد معاديخواه ، فرهنگ آفتاب (فرهنگ تفصيلى مفاهيم نهج البلاغه )، نشر ذره ، 1373، ج 4، ص 2118، خطبه 86.
64- قرآن كريم در آيه 24 سوره توبه در يك بيان تهديدآميز مى فرمايد: بگو (اى پيامبر) اگر پدران و پسران و برادران و زنان و خويشاوندان و اموالى كه فراهم نموده ايد و تجارتى كه از كساد آن بيمناكيد و خانه هايى كه به آن دل بسته ايد، نزد شما از خدا و رسول او و جهاد در راه خدا محبوب تر است منتظر صدور فرمان حق باشيد.
65- بقره (2) آيه 83 و نساء (4) آيه 36 و انعام (6) آيه 151 و اسراء (17) آيه 23 و احقاف (46) آيه 15.
66- بقره (2) آيه 215.
67- بقره (2) آيه 180.
68- نساء (4) آيه 1.
69- اسراء (17) آيه 6.
70- لقمان (31) آيه 14 و 15.
71- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 97.
72- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 50.
73- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 10، باب 7،باب ما علمه صلوات الله عليه من اربعمائة باب
74- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 67.
75- حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 13، باب 35، ابواب الوصيه ، ح 4.
76- حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 6، باب 19، ابواب الصدقه ، ح 6.
77- حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 6، باب 21، ابواب الصدقه ، ح 3.
78- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 100، باب 2، باب زيارت الرسول من البعيد، ح 11.
79- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 19، باب غزوة بدر الكبرى ، ص 55.
80- شيخ رضى ، نهج البلاغه ، به تحقيق صبحى صالح ، خطبه 55.
81- حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 11، باب 38، ابواب الامر بالمعروف ، ح 19.
82- حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 11، باب 38، ابواب الامر بالمعروف ، ح 2.
83- حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 11، باب 38، ابواب الامر بالمعروف ، ح 18.
84- مجادله (58) آيه 22.
85- ممتحنه (60) آيه 1.
86- ممتحنه (60) آيه 4.
87- مائده (5) آيه 51.
88- مائده (5) آيه 57.
89- توبه (9) آيه 29.
90- فتح (48) آيه 29.
91- محمدتقى جعفرى تبريزى ، حقوق جهانى بشر، دفتر خدمات حقوقى بين المللى ، 1370؛ زين العابدين قربانى ، اسلام و حقوق بشر، چاپ چهارم ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1372.
92- ر.ك : علامه طباطبائى (ره )، الميزان فى التفسير القرآن ، چاپ دوم ، دارالكتاب الاسلاميه ، ج 4، ص ‍ 138 و ناصر مكارم شيرازى و ديگران ، تفسير نمونه ، چاپخانه مدرسه امير المؤ منين عليه السلام ، ج 21، ص 466 و راغب اصفهانى ، مفردات الفاظ القرآن ، توزيع دارالكفر، ص 196.
93- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب صلة الرحم ، ح 25؛ ر.ك : محمدمرتضى زبيدى ، تاج العروس ، منشورات دار مكتبة الحياة ، بيروت ، ج 8، ص 305 و ابن منظور، لسان العرب ، نشر ادب حوزه ، 1405 ق ، ج 12، ص 232.
94- حسن مصطفوى ، التحقيق فى كلمات القرآن الكريم ، بنگاه ترجمه و نشر كتاب ، 1360، ج 4، ص ‍ 98.
95- امام فخرالدين رازى ، تفسير الكبير او مفاتيح الغيب ، دارالكتب العلميه ، بيروت 1411 ق ، ج 9، ص ‍ 135.
96- نسب : ارتباط ميان دو نفر از طريق ولادت يكى از ديگرى ، همچون ارتباط فرزند با پدر و مادر، اجداد و جدات يا از طريق داشتن مبداء توليد مشترك ، مثل ارتباط ميان برادران و خواهران و فرزندان ايشان با يكديگر.
97- محمدبن مكى عاملى (شهيد اول )، القواعدو الفوائد، منشورات مكتبة المفيد، ج 2، ص 51.
98- متقى هندى ، كنزالعمال ، مؤ سسة الرساله ، الجزء الثالث ، ح 6917، ص 357.
99- اريك فروم در وجه تقدم مادر در نظام خويشاوندى مى نويسد: وابستگى به مادر مقدماتى ترين همبستگى طبيعى است كه حس ريسه دار بودن و تعلق داشتن را در انسان ايجاد مى كند.
همبستگى هاى خونى با اشخاصى كه منسوب نسبى (خونى ) هستند گسترش پيدا مى كند. خانواده و قبيله و سپس كشور، ملت يا كليسا همان وظايفى را انجام مى دهند كه مادر نسبت به فرزند خود دارد. افراد بدانها متكى هستند، ريشه خود را در آن حس مى كنند، هويت خود را جزئى از آن مى دانند و خود را فردى جدا از آنها نمى دانند اريك فروم ، جامعه سالم ، ترجمه اكبر تبريزى ، كتابخانه بهجت ، 1357، ص 49.
100- ملااحمد نراقى ، معراج السعادة ، انتشارات رشيدى ، ص 406.
101- امام فخرالدين رازى ، تفسيرالكبير، ج 3، ص 152.
102- ر.ك : ابو على فضل طبرسى ، مجمع البيان ، چاپ دوم ، ج 4، ص 273.
103- ر.ك : احمد مجتهدى تهرانى ، رساله محرم و نامحرم ، مؤ سسه در راه حق ، 1368.
104- الوين تافلر، موج سوم ، ترجمه شهيندخت خوارزمى ، چاپ هفتم ، چاپخانه كارون ، 1371، ص ‍ 41.
105- سيد حسين صفائى و اسدالله امامى ، حقوق خانواده ، چاپ دوم ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1370، ج 1، ص 7 - 9؛ ر.ك : ساموئل كنيك ، جامعه شناسى ، ترجمه مشفق همدانى ، چاپ ششم ، كتابهاى سيمرغ ، 1355، ص 149 - 172 و منصور وثوقى و على اكبر نيك خلق ، مبانى جامعه شناسى ، چاپ نهم ، انتشارات خردمند، 1374، فصل 8.
106- دفتر همكارى حوزه و دانشگاه ، درآمدى بر جامعه شناسى اسلامى ، انتشارات دفتر همكارى ، 1363، ص 246.
107- على اكبر دهخدا، لغت نامه ، مؤ سسه انتشارات و چاپ دانشگاه تهران ، ج 6، ص 8923.
108- شيخ رضى ، نهج البلاغه ، به تحقيق صبحى صالح ، نامه 31.
109- محمدبن يعقوب كلينى ، اصول كافى ، ج 3، باب صلة الرحم ، ح 19 (دوره 4 جلدى )؛ شيخ رضى ، نهج البلاغه ، به تحقيق صبحى صالح ، خطبه 23.
110- راغب اصفهانى ، المفردات فى غريب القرآن ، دارالمعرفة ، ص 335.
111- ابوعلى فضل طبرسى ، مجمع البيان ، دار مكتبة الحياة ، ج 5، ص 187.
112- باقر ساروخانى ، دائرة المعارف علوم اجتماعى ، مؤ سسه كيهان ، 1370، ص 385.
113- آلن بيرو، فرهنگ علوم اجتماعى ، ترجمه باقر ساروخانى ، چاپ سوم ، انتشارات كيهان ، 1375، ص 146.
114- نيكلاس آبركرامبى و استفن هيل و برايان . اس ترنر، فرهنگ جامعه شناسى ، ترجمه حسن پويان ، انتشارات چاپخش ، 1368، ص 151.
115- ر.ك : تى . بى . باتومور، جامعه شناسى ، ترجمه سيد حسن منصور و سيد حسن حسينى ، چاپ چهارم ، مؤ سسه انتشارات اميركبير، 1370، ص 200 و محمد زاهدى اصل ، مقدمه اى بر خدمات اجتماعى در اسلام ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبائى ، 1371، ص 132.
116- لوئيس هنرى مورگان ، جامعه باستان ، ترجمه محسن ثلاثى ، مؤ سسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى ، 1371، ص 783.
117- دكتر ناصرالدين صاحب الزمانى ؛ شبكه تحريم جنسى ، بنگاه مطبوعاتى عطائى ، 1371، ص ‍ 91.
118- ر.ك : سيد مصطفى محقق داماد، بررسى فقهى حقوق خانواده ، چاپ پنجم ، نشر علوم اسلامى ، 1374، ص 63 - 88 و سيد حسن امامى ، حقوق مدنى ، چاپ دوازدهم ، كتابفروشى اسلاميه ، 1374، ج 4، ص 297 - 314.
119- حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 14، باب اول ، ابواب الرضاع ، ح 1.
120- حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 14، باب اول ، ابواب الرضاع ، ح 2.
121- ر.ك : سيد مصطفى محقق داماد، بررسى فقهى حقوق خانواده ، ص 83 و 84.
122- ناصر كاتوزيان ، حقوق مدنى (خانواده )، چاپ سوم ، انتشارات مدرس ، 1373، ج 2، ص ‍ 381.
123- علامه طباطبائى ، الميزان فى تفسير القرآن ، ج 4، ص 264.
124- بقره (2) آيه 83، 177، 215، 220 و نساء (4) آيه 2، 3، 6، 7، 8، 10، 36 و انسان (76) آيه 8 و بلد (90) آيه 14، 15.
125- ر.ك : زيگموند فرويد، توتم و تابو، ترجمه ايرج پورباقر، انتشارات آسيا، 1362.
126- باقر ساروخانى ، جامعه شناسى خانواده ، انتشارات سروش ، 1370، ص 192.
127- يوسف فضائى ، بنياد اجتماعى دين ، انتشارات چاپار، 1356، ص 188 و 200 و 235.
128- باقر ساروخانى ، جامعه شناسى خانواده ، ص 193.
129- باقر ساروخانى ، جامعه شناسى خانواده ، ص 194.
130- فخرالدين طريحى ، مجمع البحرين ، ج 5، ص 446 و 447.
131- عمر فروخ ، تاريخ الادب العربى ، چاپ پنجم ، دارالعلم للملايين ، 1984، ج 1، ص 60.
132- المجمع الملكى لبحوث الحضارة الاسلاميه ، الشورى فى الاسلام ، مؤ سسه آل البيت ، 1989، الجزء الاول ، ص 15.
133- ويل دورانت ، تاريخ تمدن ، ترجمه آرام و پاشائى و آريان پور، چاپ پنجم ، شركت سهامى علمى و فرهنگى ، 1376، ج 1، ص 29.
134- ولى الله برزگر، جامعه از ديدگاه نهج البلاغه ، سازمان تبليغات اسلامى ، 1372، ص 51.
135- ر.ك : دكتر تقى آزاد ارمكى ، انديشه اجتماعى متفكران مسلمان از فارابى تا ابن خلدون ، انتشارات سروش ، 1374، ص 307 و غلامعلى خوشرو، شناخت انواع اجتماعات از ديدگاه فارابى و ابن خلدون ، مؤ سسه اطلاعات ، 1372، ص 100 - 109.
136- عبدالرحمن بن خلدون ، مقدمه ، ترجمه محمد پروين گنابادى ، چاپ پنجم ، شركت انتشارات علمى و فرهنگى ، 1366، ج 1، ص 242 - 244.
137- توشيهيكو ايزوتسو، مفاهيم اخلاقى - دينى در قرآن ، ترجمه فريدون بدره اى ، انتشارات ، 1360، ص 65 - 76 و حسن ابراهيم حسن ، تاريخ سياسى اسلام ، ترجمه ابوالقاسم پاينده ، چاپ ششم ، 1366، ج 1، ص 37 و 38.
138- امام امت (ره ) در كتاب چهل حديث در شرح روايت نهم اين مجموعه مى نويسد: انسان عارف به حقايق مى داند كه تمام عصبه ها و ارتباطات و تعلقات يك امر، عرضيه زايله اى است ، مگر ارتباط بين خالق و مخلوق و عصبه حقيقيه كه آن امر ذاتى غير قابل زوال است كه از تمام ارتباطها محكم تر و از جميع حسب و نسب ها بالاتر است . در حديث وارد است كه رسول اكرم فرمود:كل حسب و نسب منقطع يوم القيامة الا حسبى و نسبى يعنى تمام حسب ها و نسب ها پاره گردد و به آخر رسد روز قيامت ، مگر حسب و نسب روحانى در آن عالم ظهورش بيشتر و كمالش هويداتر است . اين ارتباطهاى جسمانى ملكى ، كه از روى عادات بشريه است ، به اندك چيزى منقطع شود و هيچ يك از آنها در عوالم ديگر ارزشى ندارد، مگر ارتباطات در تحت نظام ملكوتى الهى باشد و در سايه ميزان قواعد شرعيه و عقليه باشد كه ديگر آن انفصام و انقطاع ندارد امام خمينى (ره )، چهل حديث ، چاپ سوم ، مؤ سسه تنظيم و نشر آثار امام ، 1372، ص 148.
139- دانيل بيتس و فرد پلاك ، انسان شناسى فرهنگى ، ترجمه محسن ثلاثى ، انتشارات علمى ، 1375، ص 543.
140- ميشل پانوف و ميشل پرن ، فرهنگ مردم شناسى ، ترجمه اصغر عسگرى خانقاه ، نشر ويس ، 1368، ص 113.
141- ميشل پانوف و ميشل پرن ، فرهنگ مردم شناسى ، ص 228.
142- ميشل پانوف و ميشل پرن ، فرهنگ مردم شناسى ، ص 86.
143- آنتونى گيدنز، جامعه شناسى ، ترجمه منوچهر صبورى ، نشر نى ، 1374، ص 414.
144- اميل دوركيم ، درباره تقسيم كار اجتماعى ، ترجمه باقر پرهام ، كتابسراى بابل ، 1369، ص 190 و 223

145- محمدتقى مصباح يزدى ، جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، سازمان تبليغات اسلامى ، 1368، ص ‍ 84 و 85.
146- ميشل پانوف و ميشل پرن ، فرهنگ مردم شناسى ، ص 135.
147- دانيل بيتس و فرد پلاك ، انسان شناسى فرهنگى ، ص 550.
148- على آقابخشى ، فرهنگ علوم سياسى ، نشر تندر، 1363، ص 170.
149- محمدتقى مصباح يزدى ، جامعه و تاريخ از ديدگاه قرآن ، ص 88.
150- على آقابخشى ، فرهنگ علوم سياسى ، ص 221.
151- ميرزا حسين نورى طبرسى ، كلمه طيبه ، كتابفروشى اسلاميه ، ص 366.
152- شمابه اين تعبير، اصطلاح پدر روحانى در مسيحيت است كه به برخى از ارباب كليسا اطلاق مى گردد و دائرة المعارف كاتوليك ها در اين باره مى نويسد: پدر (در اصطلاح مذهبى ) در گذشته به اسقف ها به عنوان مربيان داراى اقتدار مؤ منين ، همچنين به نشانه دعاى خير به عنوان اعتراف گيرندگان عشاى ربانى و سرانجام به رؤ ساى صومعه اطلاق مى شد. واژه ابوت از ابا به معناى پدر گرفته شده است . در حال حاضر، پدر واژه اى است كه درباره عموم كشيشان مقدس يا غير مقدس ‍ (حرفه اى يا غير حرفه اى ) به كار مى رود، هر چند در گذشته دور تنها به راهيان درويش اطلاق مى شد. خاستگاه اين رسم سرزمين ايرلند است و سپس از طريق مهاجرت ايرلندى ها به كشورهاى انگليسى زبان در ساير مناطق نيز گسترش يافت . اين عنوان حدودا در سال 1880 بود كه با تشويق و حمايت كاردينال اچ مانينگ در انگلستان رسميت يافت و هنوز هم منحصرا در بين كشورهاى انگليسى زبان رواج دارد... استعمال ديگرى نيز امروزه از اين عنوان وجود دارد كه همچنان براى كشيشان اعتراف گيرنده (مطابق با تعبير ادبى آن ، يعنى Confiteor = دعاى اعتراف به گناه ) و رهبران مذهبى به كار برده مى شود. اين عنوان غالبا به صورت father Council = پدر شورايى (عضو شوراى ارباب كليسا) براى همه اسقف ها و روحانيان كليسا كه مشاركت فعال و حضور تام و تمام در شوراى جهانى كليسايى دارند به كار مى رود.
825.p , 1981 ,volunev ,Encyclopedia catholic New
153- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 23، باب تاءويل الوالدين و الارحام بهم عليهم السلام ، ح 8، ص 261.
154- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 23، باب تاءويل الوالدين و الارحام بهم عليهم السلام ، ص ‍ 262.
155- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 23، تاءويل الوالدين و الارحام بهم عليهم السلام ، ص ‍ 263.
156- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 23، باب تاءويل الوالدين و الارحام بهم عليهم السلام ، ص ‍ 263.
157- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 23، باب تاءويل الوالدين و الارحام بهم عليهم السلام ، ص ‍ 262.
158- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 23، كتاب الامامه ، باب تاءويل الوالدين و الارحام بهم عليهم السلام ، ص 266.
159- ميرزا حسين نورى طبرسى ، كلمه طيبه ، كتابفروشى اسلاميه ، ص 367 و 368 (با تصرف در عبارات ).
160- ميرزا حسين نورى طبرسى ، كلمه طيبه ، ص 47.
161- سيد عبدالحسين دستغيب ، گناهان كبيره ، انتشارات ناس ، 1361، ج 1، ص 151 (به نقل از بحارالانوار).
162- مرتضى مطهرى ، آشنائى با قرآن ، انتشارات صدرا، 1375، ج 5، ص 29.
163- مرتضى مطهرى ، ولائها و ولايتها، چاپ پنجم ، انتشارات صدرا، 1369، ص 18 و 19.
164- سيدعبدالحسين دستغيب ، گناهان كبيره ، ص 148.
165- بقره (2) آيه 27.
166- بقره (2) آيه 83.
167- بقره (2) آيه 177.
168- بقره (2) آيه 180.
169- بقره (2) آيه 215.
170- نساء (4) آيه 1.
171- نساء (4) آيه 8.
172- نساء (4) آيه 36.
173- نساء (4) آيه 135.
174- انعام (6) آيه 151.
175- انعام (6) آيه 152.
176- انفال (8) آيه 75.
177- رعد (13) آيه 21.
178- رعد (13) آيه 25.
179- ابراهيم (14) آيه 41.
180- نحل (16) آيه 90.
181- اسراء (17) آيه 23.
182- اسراء (17) آيه 26.
183- مريم (19) آيه 12 - 14.
184- مريم (19) آيه 31 و 32.
185- نور (24) آيه 22.
186- فرقان (25) آيه 54.
187- شعراء (26) آيه 214.
188- عنكبوت (29) آيه 8.
189- احقاف (46) آيه 15.
190- طور (52) آيه 21.
191- نوح (71) آيه 12.
192- نوح (71) آيه 28.
193- روم (30) آيه 38.
194- لقمان (31) آيه 14 و 15.
195- محمد (47) آيه 22 و 23.
196- مجادله (58) آيه 22.
197- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 23، باب تاءويل الوالدين ...، ح 12.
198- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 25.
199- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 77، باب 2، باب مواعظ الله ...، ح 7.
200- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 51.
201- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 96.
202- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 8، باب الشفاعه ، ح 39.
203- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 25.
204- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 97.
205- روم (30) آيه 38.
206- رعد (13) آيه 21.
207- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 40.
208- نساء (4) آيه 1.
209- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 36.
210- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 9، باب 99، باب الصلاة ...، ص 45.
211- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 15، باب اجداد النبى صلى الله عليه و آله ، ح 98.
212- سوگند به رحم : الساءلك بالله و بالرحم ، لولا الرحم لقتلتك از جمله سوگندهاى رايج در ميان عرب جاهلى بود كه خود نشانگر اهميت و قداست پيوند خويشاوندى در نزد عرب قبل از اسلام مى باشد
213- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 13، باب قصه قارون ، ح 1، ص 251.
214- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 13، باب مواعظ عيسى عليه السلام ، ح 17.
215- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 11.
216- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 73.
217- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 22، باب احواله ...، ص 254.
218- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 48، باب 39، باب عبادته و...، ح 5، ص 101.
219- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 93، باب 24، باب علة الابطاء...، ح 1.
220- شيخ رضى ، نهج البلاغه ، به تحقيق صبحى صالح ، خطبه 139.
221- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 75، باب 50، ح 12.
222- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 38، باب 65، باب فى انه عليه السلام ...، ح 49.
223- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 35، باب 3، باب فى نسبه و...، ح 57.
224- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 18، باب 10، باب معجزاته صلى الله عليه و آله ...، ح 1.
225- عبدالواحدين محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 2، ح 3651.
226- ابن شعبه حرانى ، تحف العقول ، ص 211.
227- محمد محمدى رى شهرى ، ميزان الحكمه ، ج 4، ص 86.
228- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 2، ح 3306.
229- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 10، باب 25، فيمابين ...، ص 404.
230- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 100، باب 73، باب وجوب ...، ح 31.
231- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 30.
232- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 56.
233- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، باب البر...، ح 40.
234- محمدباقر مجلسى ، بحاالانوار، ج 69، باب 37، باب صفات ... ، ح 27.
235- محمد بن يعقوب كلينى ، اصوول كافى ، ج 1، كتاب العقل و الجهل ، ص 25.
236- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 1، باب وجوب الزكاة و...، ح 1.
237- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 69، باب 30، باب ان العمل ...، ح 6.
238- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 24، باب 64، باب مانزل ... ، ح 6.
239- ابن شعبه حرانى ، تحف العقول ، ص 469.
240- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 20، باب غزوه ...، ح 6.
241- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 94، باب 38، باب احراز النبى صلى الله عليه و آله و...، ح 7.
242- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 98، باب 73، باب ادعية ليالى ...، ص 130.
243- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 6، ح 9386.
244- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 2، ح 2132.
245- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5453.
246- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 22.
247- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5464.
248- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5196.
249- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 3، ح 4621.
250- شيخ رضى ، نهج البلاغه ، به تحقيق صبحى صالح ، خطبه 209.
251- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 63.
252- بقره (2) آيه 194.
253- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 62.
254- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 17، باب فضل ...، ح 10.
255- حديد (57) آيه 11.
256- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 103، باب الدين و...، ح 3.
257- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 3، ح 4929.
258- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 73، باب 132، باب ذم الغضب و...، ح 9.
259- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 103، باب 1، باب الحث ...، ح 48.
260- محمد بن يعقوب كلينى ، اصول كافى ، ج 3، باب صلة الرحم ، ح 17.
261- محمد محمدى رى شهرى ، ميزان الحكمه ، ج 4، ص 84.
262- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 17، باب فضل ...، ح 10.
263- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 16.
264- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 32.
265- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 58.
266- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 103، باب 1، باب الحث ... ، ح 3.
267- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5836.
268- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5836.
269- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 3، ح 4346.
270- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 16، باب ذم السؤ ال و... ، ح 37.
271- شيخ عباس قمى ، سفينة البحار، ج 2، ص 553 (انتشارات فراهانى ).
272- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 14، باب فضل الصدقه و... ، ح 55.
273- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 21.
274- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 17، باب فضل ... ، ح 10.
275- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 6، باب علل الشرائع ، فصل 3، ح 1، ص 107.
276- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 23.
277- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 77، باب 2، باب مواعظ الله و... ، ح 7.
278- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 2، ح 3394.
279- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 58.
280- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 2، ح 2458.
281- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 2، ح 2451.
282- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5845.
283- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5852.
284- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 47، باب 28، باب ماجرى ... ، ح 39.
285- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 34.
286- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 78، باب 23، باب مواعظ الصادق عليه السلام ، ح 159.
287- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 49.
288- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5879.
289- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 74.
290- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 74.
291- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 76، باب 67، باب جوامع ... ، ح 1.
292- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 5884.
293- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، 74.
294- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 16، باب ذم السؤ ال و... ، ح 37.
295- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 16.
296- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 73، باب 139، باب الاملاء و... ، ح 14.
297- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 76، باب 67، باب جوامع ... ، ح 1.
298- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 50.
299- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 76، باب 67، ح 30.
300- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 77، باب 14، باب خطبه المعروفة ، ح 2.
301- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 77، باب 7، باب ما جمع من ... ، ح 8.
302- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 30، باب فضل الاحسان و... ، ح 6.
303- شيخ حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 7، ابواب الصوم المندوب ، باب 14، ح 9.
304- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 16، باب ذم السؤ ال و... ، ح 37.
305- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 21.
306- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 16، باب ذم السؤ ال و... ، ح 37.
307- شيخ عباس قمى ، سفينة البحار، ج 2، ص 553.
308- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 96.
309- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 47، با 31، باب احوال ... ، ح 14.
310- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 47، باب 28، باب ماجرى ... ، ح 9.
311- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 22، باب 26، باب كيفية ... ، ح 26.
312- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 69، باب 38، باب جوامع ... ، ح 20.
313- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 9.
314- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 8.
315- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 77، باب 2، باب مواعظ الله ... ، ح 7.
316- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 100، باب 77، باب العهد... ، ح 3.
317- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 47، باب 29، باب مناظراته ... ، ح 4.
318- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 79، باب 68، باب معنى الكبيره ... ، ح 7؛ همچنين ر.ك : محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 88، كتاب الصلاة ، باب احكام الجماعة ، باب 84، ح 1، ص ‍ 25.
319- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 6782.
320- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 2، ح 3251.
321- شيخ رضى ، نهج البلاغه ، به تحقيق صبحى صالح ، خ 26.
322- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 100، باب 5، باب زيارته صلى الله عليه و آله ... ، ح 44.
323- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 21، باب 32، باب المباهله و... ، ص 303.
324- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 51، باب 2، باب اسمائه عليهم السلام ... ، ح 2.
325- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 92، باب 22، باب كون القرآن ... ، ح 8.
326- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 93، باب 16، باب فضل الدعا، ح 23.
327- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 93، باب التقدم ... ، ح 21.
328- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 104، باب 128، باب احكام ... ، ح 92.
329- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 104، باب 128، باب احكام ... ، ح 22.
330- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 102، باب 57، باب الزبارات الجامعه ، ح 6، ص 166.
331- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 10، باب 9، باب مناظرات الحسنين عليهما السلام ، ح 1، ص ‍ 404.
332- شيخ صدوق ، علل الشرائع ، ج 1، ص 287.
333- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 68.
334- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 15، باب آداب الصدقه ... ، ح 10.
335- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 4، ح 6316.
336- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 5، باب الآجال ، ح 12.
337- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 43.
338- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 75، باب 70، باب البغى ... ، ح 2.
339- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 101.
340- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 73، باب 138، باب علل المصائب و... ، ح 11.
341- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 77، باب 9، باب وصية اميرالمؤ منين ... ، ح 1.
342- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 100، باب 77، باب العهد... ، ح 3.
343- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 12.
344- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 73، باب 123، باب حب المال و... ، ح 5.
345- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 27.
346- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 3، ح 4930.
347- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 76، باب 67، باب جوامع ... ، ح 19.
348- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 104، باب 36، باب عقوبة قتل النفس ، ح 19.
349- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 24.
350- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 87، باب 81، باب كيفية ... ، ح 59.
351- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 7، ح 5976.
352- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 8، باب الصراط، ح 9.
353- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 73، باب 136، باب البخل ، ح 18.
354- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 5، ح 9230.
355- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 51، باب ذكر اخبارالمعمرين ، ص 263.
356- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 5، ح 7485.
357- عبدالواحد بن محمد آمدى ، غررالحكم ، ج 5، ح 9059.
358- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 51، باب ذكر اخبارالمعمرين ، ص 263.
359- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 51، باب ذكر اخبارالمعمرين ، ص 263.
360- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 79، باب 86، باب حرمة ... ، ح 15.
361- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 46، باب 11، باب احوال ... ، ح 47.
362- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 14، باب من لاينبغى ... ، ح 29.
363- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 98.
364- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 77، باب 5، باب مواعظ النبى صلى الله عليه و آله و... ، ح 1.
365- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 72، باب 99، باب اصول الكفر و... ، ح 4.
366- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 76، باب 67، باب جوامع ... ، ح 30.
367- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 46، باب وجوب الصوم ... ، ح 25.
368- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 8، باب الصراط، ح 9.
369- محمدباقر مجلسى ، بحار الانوار، ج 74، باب 3، ح 103.
370- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 75، باب 70، باب الغى و... ، ح 15.
371- متقى هندى كنزالعمال ، ج 3، ح 6974.
372- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 73.
373- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 73.
374- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 96.
375- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 3.
376- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 99.
377- محمد محمدى رى شهرى ، ميزان الحكمه ، ج 10، ص 709.
378- ابن قتيبه دينورى ، عيون الاخبار، ج 3 و 4، ص 85.
379- ملامحسن فيض كاشانى ، محجة البيضاء، ج 3، آداب الصحبة و المعاشرت ، ص 434.
380- محمد بن يعقوب كلينى ، اصول كافى ، ج 3، باب البر بالوالدين ، ح 1.
381- محمد بن يعقوب كلينى ، اصول كافى ، ج 3، باب البر بالوالدين ، ح 9.
382- محمد بن يعقوب كلينى ، اصول كافى ، باب البر بالوالدين ، ح 17.
383- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 46، باب مكارم اخلاقه ، ح 19.
384- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 10.
385- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 93.
386- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 60.
387- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 94.
388- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 96، باب 1، باب وجوب الزكاة و... ، ح 17.
389- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 31.
390- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 96.
391- متقى هندى ، كنزالعمال ، ج 16، ص 468.
392- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 73.
393- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 15.
394- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 48.
395- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 96.
396- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 84.
397- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 96.
398- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 82.
399- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 33.
400- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 33.
401- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 7.
402- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 58.
403- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 83.
404- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 88.
405- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 82.
406- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 62.
407- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 87.
408- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 51.
409- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 82.
410- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 73.
411- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 56.
412- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 30.
413- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 94.
414- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 57.
415- متقى هندى ، كنزالعمال ، ج 16، ص 468.
416- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 100.
417- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 66.
418- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 77.
419- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 6.
420- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 65.
421- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 64.
422- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 3، ح 10.
423- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 84.
424- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 24.
425- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 29.
426- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 50.
427- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 98.
428- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 95.
429- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 95.
430- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 66.
431- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب ذكر اخبارالمعمرين ، ص 263.
432- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 26.
433- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 61.
434- محمدباقر مجلسى ، بحارالانوار، ج 74، باب 2، ح 67.
435- امام سجاد عليه السلام ، صحيفه سجاديه ، ترجمه صدر بلاغى ، انتشارات حسينيه ارشاد، دعاى 24.
436- كهن ، گنجينه اى از تلمود، ترجمه امير فريدون گرگانى ، 1350، ص 199 و 202 و 232.
437- كنفوسيوس ، مكالمات ، ترجمه حسين كاظم زاده ايرانشهر، چاپ ششم ، شركت انتشارات علمى و فرهنگى ، 1375، ص 72 و 73.
438- على اكبر مظاهرى ، خانواده ايرانى در دوران پيش از اسلام ، ترجمه عبدالله توكل ، نشر قطره ، 1373، ص 31 و 183 و 226 و 227 و 228 و 229 و 235 و 238.
439- محمدتقى جعفرى ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، چاپ چهارم ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1370، ج 5، ص 88.
440- شيخ حر عاملى ، وسائل الشيعه ، ج 15، ابواب النفقات ، باب هفتم ، ح 2 - 4 و 8 - 10 و 12 - 15.
441- اعراف (7) آيه 34.
442- منافقون (63) آيه 11.
443- محمد بن مكى عاملى (شهيد اول )، القواعد والفوائد، منشورات مكتبة المفيد، ج 2، ص 54 - 57.
444- محمدتقى جعفرى ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، ج 5، ص 85 - 86.
445- ريمون آرون در توضيح ديدگاه دوركيم مى نويسد: همبستگى مكانيكى يا ساختگى يا به اصطلاح خود، همبستگى از راه همانندى است . هنگامى كه اين شكل از همبستگى بر جامعه مسلط باشد افراد جامعه چندان تفاوتى با يكديگر ندارند. آنان كه اعضاى يك اجتماع واحد هستند به هم همانندند و احساسات واحدى دارند، زيرا به ارزش هاى واحدى وابسته اند و مفهوم مشتركى از تقدس دارند. جامعه از آن رو منسجم است كه افراد آن هنوز تمايز اجتماعى پيدا نكرده اند.
صورت متضاد با اين نوع همبستگى ، موسوم به ارگانيكى يا اندامى است كه اجماع اجتماعى ، يعنى وحدت انسجام يافته اجتماع در آن ، نتيجه تمايز اجتماعى افراد با هم است و يا از راه اين تمايز بيان مى شود... دوركيم همبستگى مبتنى بر تمايز اجتماعى افراد را به قياس با اندام هاى موجود زنده ، همبستگى اندامى مى نامد... دو شكل همبستگى در انديشه دوركيم با دو شكل نهايى سازمان اجتماعى تطابق ندارد. جوامعى كه تا يك قرن پيش ، جوامع بدوى ناميده مى شوند و امروز بيشتر جوامع ديرين يا جوامع بى خط ناميده مى شوند... در جوامع بدوى ، هر كس همان است كه ديگران هستند. احساسات مشترك يا احساسات جمعى از لحاظ تعداد و درجه شدت عامل عاطفى مسلط در وجدان هر يك از افراد جامعه اند. در جوامعى كه همبستگى ساختگى يا مكانيكى ، نوع مسلط همبستگى را نشان مى دهد، وجدان جمعى بزرگ ترين بخش وجدان هاى فردى را در برمى گيرد. در جوامع ديرين ، آن بخش از هستى هاى فردى كه تابع احساسات مشترك عامل است تقريبا معادل تمامى هستى هاى فردى است ريمون آرون ، مراحل اساسى انديشه در جامعه شناسى ، ترجمه باقر پرهام ، چاپ دوم ، انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، ص 85 - 86.
446- محمدتقى جعفرى ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، ج 5، ص 88 - 89.
447- علامه طباطبائى (ره ) الميزان فى التفسير القرآن ، چاپ دوم ، دارالكتاب الاسلاميه ، ج 7، ص ‍ 374.
448- ريمون آرون ، مراحل اساسى انديشه در جامعه شناسى ، ترجمه باقر پرهام ، ص 363.
449- محمدتقى جعفرى ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، ج 20، ص 123 - 124.
450- محمدتقى جعفرى ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، ج 5، ص 85.
451- ويليام اسكيدمور، تفكرى نظرى در جامعه شناسى ، ترجمه على محمد حاضرى و ديگران ، نشر سفير، ص 190.
452-ايها الناس انه لايستغنى الرجل و ان كان ذامال عن عترته و دفاعهم عنه بايديهم و السنتهم و هم اعظم الناس حيطة ورائه ، و المم لشعثه ، و اعطفهم عليه عند نازلة اذا نزلت به ؛ اى مردم ، هيچ كس ‍ از ارتباط با دودمان خود و دفاع آنان با دست و زبانشان بى نياز نيست ، اگر چه مالدار بوده باشد. دودمان آدمى بزرگ ترين حمايت كنندگان در دنبال او هستند. هيچ كس چون دودمان آدمى پريشان هاى او را مبدل به آسايش نمى كند. دودمان آدمى مهربان ترين مردم در هنگام فرود آمدن حوادث سخت و ناگوارند.
453- عده اى از محققان ، تشريع برخى احكام همچون ديه عاقله را متناسب با جامعه سنتى مى دانند كه با تثبيت پيوندهاى خويشاوندى و وابستگى شديد خويشاوندان به يكديگر ضمانت اجراى بيشترى مى يافت . بالطبع تغييرات به وجود آمده در جوامع موجود همچون مهاجرت ، ايجاد فاصله ، احساس بيگانگى و در نتيجه ضعف تعلقات خويشاوندى مانع التزام عملى كامل به اين تكليف خواهد بود. در مقابل ، برخى از محققان ، تشريع اين سنخ احكام را با هدف تشديد تمايلات طبيعى و ايجاد انگيزه لازم ، جهت برقرارى و تحكيم پيوندهاى خويشاوندى مى دانند. از اين رو وجود اين قبيل وظايف ، مى تواند در كنار ساير عوامل طبيعى و اجتماعى زمينه ديگرى براى جلب اقوام به يكديگر، لزوم اطلاع يابى مستمر از اوضاع و احوال خويشاوندان ، احساس نياز به برقرارى تعاملات اجتماعى و ايجاد روح تعهد مندى و وظيفه شناسى در برابر اعضاى شبكه را در افراد فراهم سازد.
454- محمدتقى جعفرى ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، ج 5، ص 80 - 81.
455- سيد عبدالحسين دستغيب ، گناهان كبيره ، كانون انديشه اسلامى ، 1361، ج 1، ص 139.
456- مرتضى مطهرى ، عدل الهى ، دفتر انتشارات اسلامى ، 1361، ص 307.
457- محمدتقى مصباح يزدى ، خودشناسى براى خود سازى ، انتشارات در راه حق ، ص 76 - 77.
458- محمدتقى جعفرى ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، ج 5، ص 86.
459- محمدتقى جعفرى ، ترجمه و شرح نهج البلاغه ، ج 5، ص 87.
460- باقر ساروخانى ، مقدمه اى بر جامعه شناسى خانواده ، چاپ دوم ، سروش 1375، ص 186 و 187.
461- هانرى مندراس و گوروويچ ، مبانى جامعه شناسى ، ترجمه باقر پرهام ، چاپ چهارم ، سيمرغ ، 1356، ص 228 - 233.
462- لوئيس هنرى مورگان ، جامعه باستان ، ترجمه محسن ثلاثى ، مؤ سسه مطالعات و تحقيقات فرهنگى (پژوهشگاه )، 1371، ص 591 و 618.
463- محمود روح الامينى ، مبانى انسان نشاسى ، چاپ چهارم ، انتشارات عطار، 1373، ص 164.
464- گى روشه ، سازمان اجتماعى ، ترجمه هما زنجانى زاده ، سمت ، 1375، ص 43.
465- جى . اچ . آبراهامز، مبانى و رشد جامعه شناسى ، ترجمه حسن پويان ، انتشارات چاپخش ، 1369، ج 1، ص 330.
466- ابونصر فارابى ، انديشه هاى اهل مدينه فاضله ، ترجمه جعفر سجادى ، چاپ دوم ، كتابخانه طهورى ، 1401 ق ، ص 323 - 326.
467- عبدالله شفيع آبادى ، پويايى گروه و مشاور گروهى ، انتشارات رشد، 1375، ص 18.
468- فرهاد ماهر، پويائى گروه ، مؤ سسه انتشارات بعثت ، 1375، ص 94.
469- ليويس كوزر، زندگى و انديشه بزرگان جامعه شناسى ، ترجمه محسن ثلاثى ، انتشارات علمى ، 1368، ص 33 و 34.
470- مرتضى مطهرى ، آشنائى با قرآن ، انتشارات صدرا، 1375، ج 5، ص 15 (پاورقى ).
471- مالك بن نبى ، شبكه روابط اجتماعى ، ترجمه جواد صالحى ، دفتر نشر فرهنگ اسلامى ، 1359، ص 69 و 70.
472- سيد قطب ، فى ضلال القرآن ، چاپ بيست و چهارم ، دارالشروق ، بيروت - قاهره 1415 ق ، ج 1، ص 574؛ ر.ك : شيخ محمد عبده ، المنار، تاءليف سيد محمد رشيد رضا، چاپ چهارم ، دارالمنار، مصر 1373 ق ، ج 1، ص 367.
473- ناصر مكارم شيرازى و ديگران ، تفسير نمونه ، چاپخانه مدرسه اميرالمؤ منين عليه السلام ، ج 1، ص 157.
474- دفتر همكارى حوزه و دانشگاه ، درآمدى بر جامعه شناسى اسلامى ، انتشارات دفتر همكارى ، 1363، ص 249 و 250.
475- دفتر همكارى حوزه و دانشگاه ، درآمدى بر جامعه شناسى اسلامى ، ص 251.
476- عبدالله جوادى آملى ، تفسير موضوعى قرآن مجيد، مركز نشر فرهنگى رجا، 1373، ج 7، ص ‍ 521.
477- مارسل بوازار، انسان دوستى در اسلام ، ترجمه محمد حسن مهدوى اردبيلى و غلامحسين يوسفى ، انتشارات طوس ، ص 122 و 124 و 50 و 115 و 116.
478- ميرچاه الياده ، فرهنگ و دين ، جمعى از مترجمان ، طرح نور، 1374، ص 46.
479- الكسيس كارل ، راه و رسم زندگى ، ترجمه پرويز دبيرى ، چاپ چهاردهم ، چاپخانه فردوسى اصفهان ، 1358، ص 7 و 8.
480- الكسيس كارل ، راه و رسم زندگى ، ص 183.
481- مرتضى مطهرى ، جاذبه و دافعه على عليه السلام ، چاپ سوم ، انتشارات صدرا، 1363، ص ‍ 19.
482- بروس كوئن ، درآمدى به جامعه شناسى ، ترجمه محسن ثلاثى ، چاپ دوم ، نشر توتيا، 1375، فصل 12.
483- مايرون ونير، نوسازى جامعه ، ترجمه رحمت الله مقدم مراغه اى ، شركت سهامى كتاب هاى جيبى ، 1355، ص 172.
484- ر.ك : محسن فيض كاشانى ، محجة البيضاء، چاپ دوم ، مؤ سسة النشر الاسلامى ، ج 3، ص ‍ 403.
485- گورويچ و دانشمندان ديگر، مسائل روان شناختى جمعى و روان شناختى اجتماعى ، ترجمه على محمد كاردان ، چاپ دوم ، انتشارات دانشگاه تهران ، 1369، ص 89.
486- استيفن رابينز، مبانى رفتار سازمانى ، ترجمه قاسم كبيرى ، چاپ دوم ، مركز انتشارات علمى دانشگاه آزاد اسلامى ، 1373، ص 134.
487- جوزف . پى . فرگاس ، روان شناسى تعامل اجتماعى ، ترجمه خشايار بيگى و مهرداد فيروز بخت ، انتشارات ابجد، 1373، ص 254.
488- مايرون ونيز، نو سازى جامعه ، ترجمه رحمت الله مقدم مراغه اى ، 176.
489- اليوت ارونسون ، روان شناسى اجتماعى ، ترجمه حسين شكر كن ، چاپ نهم ، انتشارات رشد، 1374، ص 237؛ ر.ك : راجر فيشر، روان شناسى توافق ، ترجمه مهدى قراچه داغى ، چاپ دوم ، انتشارات شباهنگ ، 1369.
490- لئونارد بركوويتز، روان شناسى اجتماعى ، ترجمه محمد حسين فرجاد و عباس محمدى اصل ، انتشارات اساطير، 1372، ص 342 و 325 و 346.
491- عبدالله شفيع آبادى ، پويايى گروه و مشاور گروهى ، انتشارات رشد، 1375، ص 22.
492- فرهاد ماهر، پويايى هاى گروه ، مؤ سسه انتشارات بعثت ، 1375، ص 94 و 95.
493- گرهارد لنسكى و جين لنسكى ، سير جوامع بشرى ، ترجمه ناصر موفقيان ، سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامى ، 1369، ص 467.
494- مارتين سگالن ، جامعه شناسى تاريخى خانواده ، ترجمه حميد الياسى ، نشر مركز، 1370، ص ‍ 59.
495- محمد زاهدى اصل ، مقدمه اى بر خدمات اجتماعى در اسلام ، انتشارات دانشگاه علامه طباطبائى ، 1371، ص 133.
496- ر.ك : اريك فروم ، به نام زندگى ، ترجمه اكبر تبريزى ، انتشارات فيروزه ، 1374.
497- ميرچا الياده ، فرهنگ و دين ، ص 141، 131، 129.
498- على اكبر فرهنگى ، ارتباطات انسانى ، مؤ سسه تهران تايمز، 1373، ص 212.
499- مارتين سگالن ، جامعه شناسى تاريخى خانواده ، ترجمه حميد الياسى ، ص 115، 116.
500- محمد رضا صادقى ، پايه هاى اجتماعى اخلاق ، نشر اشاره ، 1371، ص 21.
501- ر.ك ، جرج . م . فاستر، جوامع سنتى و تغييرات فنى ، ترجمه سيد مهدى ثريا، معاونت پژوهشى و آموزش وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامى ، 1375، ص 157 - 163 و سالوادور مينو چين ، خانواده و خانواده درمانى ، ترجمه باقر ثنائى ، انتشارات امير كبير، 1373 و على اكبر فرهنگى ، ارتباطات انسانى ، ص 214 - 228.
502- الكسيس كارل ، راه و رسم زندگى ، ترجمه پرويز دبيرى ، ص 116 و 117.
503- جوزف . پى . فرگاس ، روان شناسى تعامل اجتماعى ، ترجمه خشايار بيگى و مهرداد فيروز بخت ، ص 28
504- يان رابرتسون ، درآمدى بر جامعه ، ترجمه حسين بهروان ، چاپ دوم ، آستان قدس رضوى ، 1374، ص 317.
505- سايمون كولمن و هلن واتسون ، درآمدى به انسان شناسى ، ترجمه محسن ثلاثى ، نشر سيمرغ ، 1372، ص 6؛ ر.ك : بارنزوبكر، تاريخ انديشه اجتماعى ، ترجمه جواد يوسفيان و على اصغر مجيدى ، امير كبير، 1370، ج 1، ص 22.