(1) - انبیاء(21)، آیه 26 و 27
(2) - 72/5/29
(3) - بحارالانوار ، ج59 ، ص 191، ح48
(4) - همان، ص 171،ح1
(5) - همان، ص 174، ح4
(6) - مریم (19)، آیه 17
(7) - امام حسن عسكری نیز در قسمت دیگری از روایت قبل فرمود: «و لو شاهدتموه بان یزداد فی قوی ابصاركم لقلتم لیس هذا ملكا بل هذا بشر»؛ «و اگر با افزایش كیفی در قوای دیدگانتان توانستید ملائكه را مشاهده كنید، هر آینه خواهید گفت: آن ملك نیست بلكه انسان است». بحار الانوار، ج59 ، ص 171، ح 1. و نیز نگا: انعام /آیه ی 8 و 9. [ك]
(8) - انبیاء (21)، آیه ی 26
(9) - این مسأله در گفتارهای بعدی روشن تر خواهد شد.[ك]
(10) - انبیاء (21)، آیه ی 27
(11) - تحریم (66)، آیه ی 6
(12) - برای اطلاع تفصیلی نگا: مصنفات الشیخ المفید(اوائل المقالات)، ج4، ص 71؛ ترجمه و تفسیر نهج البلاغه، ج16، ص 45-54 و ج 18، ص 163 و 164؛ بحارالانوار، ج56، ص 315؛ شرح ابن ابی الحدید، ج1، ص 91 و92؛ المیزان، ج14، ص 275 و 276 و ج 19، ص 334 و 335.[ك]
(13) - انبیاء (21)، آیه ی 26
(14) - تحریم (19)، آیه ی 6
(15) - چنانكه در روایتی آمده است: «خلق الله المشیة بنفسها و خلق الاشیاء بالمشیة» ؛ «خداوند مشیت را به تنهایی آفرید و سپس اشیاء را با آن خلق كرد»: توحید صدوق، باب 11، ص 148، ح 19.[ك]
(16) - چنان كه امام صادق (علیه السلام) فرموده است: «ما خلق الله خلقا اكثر من الملائكة» ؛ «خداوند هیچ مخلوقی را بیشتر از ملائكه خلق نفرمود»: میزان الحكمة، ج 9، ص 193، ح18704 و نیز نگا: تفسیر قمی، ج2، ص 206.[ك]
(17) - صافات (37)، آیه 164 و 165
(18) - تكویر (81)،آیات 19-21
(19) - فاطر (35)، آیه ی 1
(20) - نهج البلاغة، خطبه ی اوّل
(21) - همان، خ112: «كیف یصف الله من یعجز عن صفة مخلوق مثله».[ك]
(22) - فصلت (41)، آیه 30 و 31
(23) - 72/5/29
(24) - اشاره به تحریم (66)، آیه ی 6.[ك]
(25) - اشاره به زمر (39)، آیه ی 73.[ك]
(26) - اشاره به انبیاء(21)، آیه ی 103.[ك]
(27) - مرحوم استاد فرد بزرگ و بزرگواری بود، خدا ایشان را رحمت كند و ما را از انفاس قدسی اش بی بهره نسازد. اگر به مزار مبارك ایشان رفتید، از آنجا كه وی نزد خداوند متعال منزلت دارد - چرا كه او سلطنت فقر داشت - حتماً حوائج خویش را مطرح كنید. آنجا محل نزول رحمت و دعا مستجاب تر و در واقع در مظان استجابت دعا است
(28) - ص (38)، آیه ی 75
(29) - رسائل توحیدی ، ص 192.[ك]
(30) - بحارالانوار، ج 59، ص 184، ح26
(31) - یونس (10)،‌آیه ی 3
(32) - مثنوی، دفتر دوم، ابیات 2614-2624
(33) - نهج البلاغه، خطبه ی اوّل
(34) - انبیاء (21)، آیه ی 19 و 20
(35) - فصلت (41)، آیه ی 38
(36) - بحار الانوار، ج59، ص 175 و 176، ح6؛ نهج البلاغه، خ 109، (با كمی تفاوت).[ك]
(37) - انعام (6)، آیه ی 61
(38) - 72/6/5
(39) - فرازی از دعای كمیل.[ك]
(40) - سبأ(34)، آیه ی 21
(41) - هود(11)، آیه ی 57
(42) - شوروی (42)، آیه ی 6
(43) - انعام (6)، آیه ی 61
(44) - بحارالانوار، ج 59، ص 184، ح25
(45) - همان، ص 196، ح6
(46) - از آثار نور سخن ها گفته شده است؛ ولی حقیقت آن هنوز ناشناخته است؛ حتی نور حسی كه پرتوی از آن نور فراحسی و حقیقی است برای بشر امروز مرموز، مهم و پیچیده است و تنها ظواهر و آثار آن را تا حدی می شناسد
(47) - اصول كافی، ج2، ص 423، (چاپ قدیم)؛ ج4، ص 153-154، ح1، (چاپ جدید).[ك]
(48) - رعد(13)، آیه ی11
(49) - 72/7/12
(50) - همان
(51) - ابراهیم (14)، آیه ی 27
(52) - به نقل از: المیزان، ج12، ص 64.[ك]
(53) - همان، ص 64 و 65.[ك]
(54) - پرسش و پاسخ برزخی، به نحوی است كه شخص را به شک و تردیدی می اندازد تا هر چه در درون آدمی است، بیرون كشیده شود و تمام ابعاد فكری و باطنی او مشخص شود. (برای مطالعه بیشتر نگا: عروج روح، از همین قلم، ص 85 -92).[ك]
(55) - روم(30)، آیه ی 10
(56) - محمد (47)، آیه ی 25
(57) - «ذلك بانهم آمنوا ثم كفروا فطبع علی قلوبهم فهم لا یفقهون»: منافقون (63) آیه 3.[ك]
(58) - و چه نیكو گفته است مولانا: (صبر و خاموشی جذوب رحمت است/ وین نشان جستن نشان علت است/ انصتوا بپذیر تا بر جان تو/ آید از جانان جزای انصتوا (مثنوی، دفتر سوم، ابیات 2725 و 2726)[ك])
(59) - حج(22)، آیه ی 54
(60) - 72/7/25
(61) - طه (20)، آیه ی 50
(62) - یونس (10)، آیه ی 35
(63) - حج (22)، آیه ی 54
(64) - مریم (19)، آیه ی 76
(65) - طه (20)، آیه ی 82
(66) - اصول كافی، ج2 ، ص 266(چاپ قدیم)؛ و ج3 ، ص 366، ح1(چاپ جدید).[ك]
(67) - ق(50)، آیه ی 17 و 18
(68) - مجادله (58)، آیه 22
(69) - اصول كافی، ج2، ص 266(چاپ قدیم )؛ و ج3 ، ص 368 و 369 ، ح 3(چاپ جدید).[ك]
(70) - علامه طباطبایی (قدس سره) معتقد بودند: این روح همان روح ایمان است كه همراه یك فرشته می باشد و در برخی روایات گفته شده است كه روح القدس فرشته است و مؤمن را تقویت و هدایت می كند. روایتی نیز در خصوص این روح وارد شده است: «عن ابى خدیجة قال: دخلت على ابى الحسن(علیه السلام)؛ فقال لى: ان اللَّه تبارك و تعالى اید المؤمن بروح منه تحضره فى كل وقت یحسن فیه و یتقى، و تغیب عنه فى كل وقت یذنب فیه و یعتدى، فهی معه تهتز سرورا عند احسانه و تسیخ فى الثرى عند اسائته... ثم قال: نحن نؤید الروح بالطاعة لله و العمل له»؛ «ابو خدیجه گوید: خدمت حضرت ابوالحسن (علیه السلام) رسیدم، به من فرمود: خداى ) - تبارك و تعالى ) - مؤمن را به وسیله روحى از جانب خود تایید كند و هر زمان كه مؤمن نیكى كند و تقوى پیش گیرد، آن روح نزد او حاضر است. و هر گاه گناه و تجاوز کند، آن روح در آن زمان غایب شود. پس آن روح با مؤمن است و در زمان احسان و نیكى او از شادى به جنبش آید و هنگام بد رفتاری اش در زمین فرو رود... سپس فرمود: ما (اهل بیت) آن روح را به وسیله اطاعت خدا و عمل برای او تایید می كنیم»: (اصول كافی، ج3 ، ص 369، ح1)
(71) - فصلت (41)، آیه ی 44
(72) - اشاره به آیه ی «لَوْ أَنزَلْنَا هَذَا الْقُرآنَ عَلى جَبَلٍ لَرَأیْتَهُ خَاشِعاً مُتَصَدِّعاً مِنْ خَشیَةِ اللَّهِ...»، حشر (59) آیه ی 21.[ك]
(73) - بقره (2)، آیه ی 268
(74) - 72/8/7 (مصادف با شهادت حضرت زهرا (سلام الله علیها)
(75) - طلاق (65)؛ آیه ی 2 و3
(76) - همان، آیه ی 3
(77) - بقره (2)، آیه ی 261
(78) - همان، آیه ی 268
(79) - المیزان، ج2 ، ص 404
(80) - توبه (9)، آیات 20-22
(81) - همان ، آیه ی 24
(82) - همان، آیه ی 123
(83) - انفال (8)، آیه ی 11 و 12
(84) - حج (22)، آیه ی 4
(85) - انعام (6)، آیه ی 121
(86) - همان ، آیه ی 112
(87) - اعراف (7)، آیه ی 56
(88) - نگا: بحارالانوار، ج6، ص 137، ح42.[ك]
(89) - حج(22)، آیه ی 4
(90) - انعام (6)، آیه ی 38
(91) - فتوحات مكیة، ج3 ، ص 55 و 56، باب 314
(92) - انفطار (82)، آیات 10-12
(93) - 72/10/6(مصادف با ولادت حضرت علی (علیه السلام))
(94) - نگا: همین نوشتار ) - گفتار اوّل.[ك]
(95) - برای فهم بهتر كتابت عمل نگا: مواقف حشر، از همین قلم، صص 29 - 39، و تجسم عمل و شفاعت، از همین قلم، صص 46-73.[ك]
(96) - تفسیر عیاشی، ج2، ص 328، ح34.[ك]
(97) - كهف (18)، آیه ی 49
(98) - نگا: بحارالانوار، ج 5، باب هفدهم، ص325.[ك]
(99) - نگا: همان، باب چهارم، ص 140، ح 8 و باب هفدهم، ص 321، ح2 و 5 و 21.[ك]
(100) - نهج البلاغه، خطبه ی 27.[ك]
(101) - زمر(39)، آیه ی 42
(102) - 72/10/20(مصادف با روز مبعث)
(103) - سجده (22)، آیه ی 11
(104) - این چهار فرشته عبادتند از: میکائیل، اسرافیل، عزرائیل و جبرئیل. [ک]
(105) - انعام (6)، آیه ی 61 و62
(106) - نحل (16)، آیه ی32
(107) - نگا: بحارالانوار، ج 6، باب 5، ص 143، ح 8. [ک]
(108) - همان، ج 59، ص 264، ح53
(109) - غافر (40)، آیه ی 7
(110) - 72/12/22 (مصادف با عید سعید فطر)
(111) - برای مطالعه ی بیشتر در این خصوص نگا: قیام قیامت، از همین قلم، صص 78 - 84 و معاد یا بازگشت به سوی خدا، از همین قلم، ج اول، صص 87 - 123.[ك]
(112) - شوری (42)، آیه ی 5
(113) - غافر (40)، آیه ی 7
(114) - بحارالانوار، ج 59، ص 190، ح44
(115) - همان، ص 191، ح 49
(116) - همان، ص 196، ح61
(117) - نساء (4)، آیه ی 97
(118) - 73/1/8
(119) - نساء (4)، آیه ی 97
(120) - نهج البلاغة، خطبه 109
(121) - انعام (6)، آیه ی 93
(122) - انفال (8)، آیه ی 50
(123) - نحل (16)، آیه ی 28 و 29
(124) - از این رو دست بر دعا برداشته و هم زبان با مولانا زمزمه كنیم:(یا كریم العفو ستار العیوب/ انتقام از ما مكش اندر ذنوب/آنچه در كوی است ز اشیاء و آنچه هست/ وانما جان را بهر حالت كه هست /گر سگی كردیم ای شیر آفرین/شیر را مگمار بر ما زین كمین (مثنوی، دفتر پنجم، ابیات 1197 - 1199).[ك])
(125) - تحریم (66)، آیه 6
(126) - 73/1/23
(127) - همان
(128) - زمر (39)، آیه 69
(129) - همان، آیه 71
(130) - غافر(40)، آیه 49 و 50
(131) - مطففین (83)، آیه 15
(132) - زخرف (43)، آیه ی 74 - 78
(133) - نگا: بحارالانوار، ج 8، باب 24، ص 284.[ك]
(134) - مدثر (74)، آیه ی 30 و 31
(135) - حاقه (69)، آیات 30-34
(136) - فصلت (41)، آیات 30-32
(137) - 73/2/18
(138) - مریم (19)، آیه ی 5.[ك]
(139) - همان، آیه ی 33.[ك]
(140) - بحارالانوار، ج6، ص 158، ح18
(141) - یس (36)، آیه ی 58
(142) - یونس (10)، آیه ی 25
(143) - بحارالانوار، ج6، ص 159، ح19
(144) - فصلت (41)، آیات 30-32
(145) - ناگفته نماند ترس امامان معصوم (علیهم السلام) و انسان های كامل ومؤمنان مطمئن، ترس مثبت و ارزشی است؛ زیرا خوف آنان از عظمت خداوند متعال است؛ نه مثل وحشت ما وابستگان به دنیای مادی. به بیان دیگر حضرت حق در قلب اولیای الهی، تجلّی كرده و موجب هیبت همراه به شوق می شود. در حقیقت هیبت و بزرگی خوف، از تجلّی عظمت و ادراك آن است. دل عاشقان خداوند متعال، در هنگام ملاقات با حضرت دوست - كه با مرگ سر فصلی از آن آغاز می شود - می تپد و وحشتناك و ترسناك می شود. این خوف غیر از ترس های معمولی است كه دیگران از مرگ دارند. ترس و اضطراب افراد عادی، به جعت تعلّقات مادی و دنیوی و نیز ناآگاهی و عدم آشنایی با سنن و قوانین جدید عوالم پس از مرگ و قیامت است؛ ولی ترس بزرگانی چون امام حسن مجتبی (علیه السلام)، به جهت تجلّی مقام حضرت احدیت در هنگام مرگ و پس از آن است. از این رو امام حسن (علیه السلام) یكی از دلایل گریستن خود را «هول المطلع» مطرح می فرماید.[ك]
(146) - بحارالانوار، ج6، ص 159، ح22
(147) - دهشت و اضطرابی كه در حال تجلی مقام حضرت احدیت در مقام مرگ و پس از آن برای اولیاء الهی و مقربان درگاه ربوبی دست می دهد.[ك]
(148) - نحل (16)، آیات 31-32
(149) - یونس (10)، آیات 63-64
(150) - بحارالانوار، ج6، ص 153، ح8 .
(151) - به نقل از: المیزان، ج10، ص 99 .
(152) - همان .
(153) - یونس (10)، آیات 62-64 .
(154) - 1372/2/22ش .
(155) - بحارالانوار، ج6، ص153 و 154، ح9 .
(156) - در این حال ندا کننده ای از درون عرش پروردگار بلند مرتبه به او ندا می کند - به طوری که هم او می شنود و هم تمام کسانی که در حضور برزخی او هستند می شنوند - : «یا ایتها النفس المطمئنة الی محمد و وصیته و الائمة من بعده ارجعی الی ربک راضیة بالایة مرضیة بالثواب، فادخلی فی عبادی مع محمد و اهل بیته و ادخلی جنتی غیر مشوبة»؛ «ای نفسی که در برابر محبت و ولایت حضرت رسول و علی و ائمه بعد از او آرام گرفتی و سکونت دل به دست آورده؛ رجوع کن به پروردگارت در حالی که به ولایت راضی هستی و به افاضه ی ثواب، مورد پسند و اختیار خدا واقع شده ای. پس داخل شو در زمره ی بندگان خاص من محمد و اهل بیت او و داخل شو در بهشت خالص بدون شائبه کدورت و ناراحتی و رنجی». نگا: بحارالانوار، ج6، صص162 و 163. [ک]
(157) - نگا: همان، ج6، باب6، ص167، ح40. [ک]
(158) - یونس (10)، آیات 62-64
(159) - 73/3/1(مصادف با عید سعید قربان)
(160) - بحارالانوار، ج6، ص 187 و 188؛ ح21
(161) - ق(50)، آیه 17
(162) - فجر (89)، آیات 27-30
(163) - اصول كافی ، ج3، ص 121، ح1
(164) - ذاریات (51)، آیات 15) - 19
(165) - اصول كافی، ج4، ص 72 و 73، ح1
(166) - همان، ص 73 ، ح2
(167) - همان، ص 73 و 74، ح3
(168) - همان، ص 74، ح4
(169) - انبیاء (21)، آیات 101) - 103
(170) - 73/3/5 (مصادف با ولادت امام هادی (علیه السلام))
(171) - نمل (27)، آیه 87
(172) - زمر (39)، آیه 68
(173) - در این خصوص نگا: قیام قیامت، از همین قلم، صص 32-37.[ك]
(174) - «... و انما هی نفسی اروضها بالتقوی لتأتی آمنة یوم الخوف الاكبر ... »: نهج البلاغه، نامه ی 45.[ك]
(175) - انبیاء(21)، آیات 101 - 103
(176) - رعد (13)، آیات 19 - 24
(177) - اشاره به : اعراف (7)، آیه ی 172.[ك]
(178) - فاطر (35)، آیه ی 28
(179) - نگا: المیزان، ج11، ص 350، ح1-4.[ك]
(180) - نگا: همان، ح5.[ك]