امام يك حكيم بود 
من تصور مى كنم ، آن چشمى كه مى تواند آن فعل و انفعالات را ببيند، اسمش در اصطلاح اسلامى و قرآنى ، عبارت از حكمت است . ((و اتيناه الحكمة و فصل الخطاب ))⁽⁷⁹⁾. تا آن جايى كه من فهميدم ، حكمت ، آن بينشى است كه مى تواند حقايق را ماوراى غشاى مادّى آن ببيند. با اين كه من قبل از انقلاب هم سالهاى متمادى خدمت امام بزرگوار و عظيم الشاءنمان ، ارادت و اخلاص داشتم و ايشان را از نزديك مى شناختم ، اما اين نكته را بعد از انقلاب متنبه شدم كه امام ما يك مرد حكيم است . در اين جا، حكيم به معناى مصطلح آن يعنى فيلسوف مورد نظر نيست ؛ بلكه حكمت به معناى واقعى و قرآنى آن كه خداى متعال مى فرمايد ما آن را به پيامبران داديم مورد نظر است . اين كتابهاى فهرستى مثل المعجم المفهرس را نگاه كنيد، با اين چيزها انس بگيرند؛ خيلى خوب است . در معجم ، كلمه ى حكمت را پيدا كنيد. بعد به همه ى آياتى كه در آن ، كلمه ى حكمت هست ، نگاه كنيد. اگر معناى آيات را هم متوجه نمى شويد، به ترجمه مراجعه كنيد و ببينيد كه در قرآن ، حكمت چيست . من تصورم اين است كه امام يك حكيم بود؛ يعنى همان فعل و انفعالات معنوى باطنى پشت پرده را مثل جريانهاى زيرزمينى آب كه علم خاصى دارد مى ديد. هر كس اگر چشم هم نداشته باشد، دست بزند، جريان آب رو را مى فهمد و با گوشش ، صداى شرشر آن را هم مى شنود؛ اما جريان آبهاى زيرزمينى را نه . اين ، معناى حكمت است . من مى ديدم ، آن انسانى استثنايى زمان ما كه هيچ كس با او قايل مقايسه نيست مثل اين كه جريانهاى زيرزمينى حوادث و پشت پرده را مى بيند. نمى خواهيم بگوييم كه امام ، درباره ى آن چيزى گفتند و شد، از قبيل بود. نه اين كه تصور كنيد ايشان محاسبه ى مادّى و سياسى مى كردند. نه ، آن بزرگوار اهل اين محاسبات نبودند. البته فكر سياسى خيلى پخته يى داشتند و حقايق را مى فهميدند؛ اما اين طور نبود كه همان محاسباتى را كه معمولا مى كنند، انجام بدهند. اين ، همان غيب و ملكوت عالم و ملكوت وجود شماست كه بايد به آن ايمان و اعتقاد داشت . راه رسيدن به آن هم تقواست .
اين كه ايران و رهبرى مثل امام ، در مقابل تجمع وسيع تمام احزاب كفر و نفاق ، از شرقيش تا غربيش ، از مسلمان امريكايى مذاقش تا مسلمان سوسياليست مزاجش ، از مناطق و مرتجعش تا شهوترانش (عده يى فقط به خاطر شهوترانى ، با جمهورى اسلامى مبارزه مى كردند و براى آن كارها دلشان لك زده بود! لذا از اين دستگاه بدشان مى آيد و با آن مبارزه مى كردند) بايستند و مطمئن به پيروزى باشند، ناشى از تقوايى است كه به آنها حكحمت و بصيرت را مى بخشد.⁽⁸⁰⁾

6 نه تنها سر جنبانان تشيع از سوى امام به سكوت و سازش تشويق نشدند بلكه قرائن حاكى از آن است كه وضع جديد امام موجب دلگرمى آنان شد و شورشگرانى كه بيشترين دورانهاى عمر خود را در كوه هاى صعب العبور و آباديهاى دور دست و با سختى و دشوارى مى گذراندند با حمايت امام على بن موسى الرضا(ع )، حتى مورد احترام و تجليل كارگزاران حكومت در شهرهاى مختلف نيز قرار گرفتند. هر ناسازگار و تند زبانى كه چون دعبل كه هرگز به هيچ خليفه و وزير و اميرى روى خوش نشان نداده و در دستگاه آنان رحل اقامت نيفكنده بوده و هيچ كس از سرجنبانان خلافت از تيزى زبان او مصون نمانده بود و به همين دليل هميشه مورد تعقيب و تفتيش ‍ دستگاههاى دولتى به سر مى برد و ساليان دراز، دار خود را بر دوش خود حمل مى كرد و ميان شهرها و آباديها سرگردان و فرار مى گذرانيد، توانست به حضور امام و مقتداى محبوب خود برسد و معروفترين و شيواترين قصيده خود را كه ادعانامه نهضت نبوى ضد دستگاه خلافت اموى و عباسى است براى آن حضرت بسرايد و شعر او در زمانى كوتاه به همه اقطار عالم اسلام برسد، به طورى كه در بازگشت از محضر امام آن را از زبان رئيس ‍ راهزنان ميان راه مى شنود.
اكنون بار ديگر نگاهى بر وضع كلى صحنه اين نبرد پنهانى كه ماءمون آن را به ابتكار خود آراسته و امام على بن موسى الرضا(ع )، را با انگيزه هايى كه اشاره شد به آن ميدان كشانده بود مى افكنيم :
يك سال پس از اعلام وليعهدى وضعيت چنين است :
ماءمون چه در متن فرمان ولايتعهدى و چه در گفته ها و اظهارات ديگر او را به فضل و تقوى و نسب رفيع و مقام علمى منيع ستوده است و او اكنون در چشم آن مردمى كه برخى از او فقط نامى از او شنيده و حتى به همين اندازه هم او را نشناخته و شايد گروهى بغض او را همواره در دل پرورانده بودند به عنوان يك چهره در خور تعظيم و تجليل ويك انسان شايسته خلافت كه از خليفه به سال ، علم و تقوى و خويشى با پيغمبر، بزرگتر و شايسته تر است شناخته اند. ماءمون نه تنها با حضور اونتوانسته معارضان شيعى خود را به خود خوشبين و دست وزبان تند آنان را از خود و خلافت خود منصرف سازد بلكه حتى على بن موسى (ع )، مايه ايمان و اطمينان و تقويت روحيه آنان نيز شده است در مدينه ، مكه و ديگر اقطار اسلامى نه فقط نام على بن موسى (ع )، به تهمت حرص به دنيا و عشق به مقام و منصب از رونق نيفتاده بلكه حشمت ظاهرى بر عزت معنوى او افزوده شده و زبان ستايشگران پس از دهها سال به فضل و رتبه معنوى پدران مظلوم و معصوم او گشوده است .
كوتاه سخن آن كه ماءمون در اين قمار بزرگ نه تنها چيزى بدست نياورده كه بسيارى چيزها را از دست داده و در انتظار است كه بقيه را نيز از دست بدهد.
اين جا بود كه ماءمون احساس شكست و خسران كرد و در صدد بر آمد كه خطاى فاحش خود را جبران كند و خود را محتاج آن ديد كه پس از اين همه سرمايه گذارى سرانجام براى مقابله با دشمنان آشتى ناپذير دستگاههاى خلافت يعنى ائمه اهل بيت (ع )، به همان شيوه اى متوسل شود كه هميشه گذشتگان ظالم و فاجر او متوسل شده بودند يعنى قتل .
بديهى است قتل امام هشتم پس از چنان موقعيت ممتاز به آسانى ميسر نبود. قرائن نشان مى دهد كه ماءمون پيش از اقدام قطعى خود براى به شهادت رساندن امام به كارهاى ديگرى دست زده است كه شايد بتواند اين آخر علاج را آسانتر به كار برد، به گمان زياد اين كه ناگهان در مرو شايع شد كه على بن موسى الرضا(ع )، همه مردم را بردگان خود مى دانند، و اين جز با دست اندر كار عمال ماءمون ممكن نبود.
هنگامى كه اباصلت اين خبر را براى امام آورد حضرت فرمود: ((بار الها اى پديد آورنده آسمانها و زمين تو شاهدى كه نه من و نه هيچ يك از پدرانم هرگز چنين سخنى را نگفته ايم واين يكى از همان ستمهايى است كه از سوى اينان به ما مى شود)).
تشكيل مجالس مناظره با هر آن كسى كه كمتر اميدى به غلبه او بر امام مى رفت نيز از جمله همين تدابير است . هنگامى كه امام مناظره كنندگان اديان و مذاهب مختلف از در بحث عمومى خود منكوب كرد و آوازه دانش ‍ و حجت قاطعش در همه جا پيچيد ماءمون در صدد برآمد كه هر متكلم واهل مجادله اى را به مجلس مناظره با امام بكشاند، شايد يك نفر در اين بين بتواند امام را مجاب كند.
البته چنان كه مى دانيم هر چه تشكيل مناظرات ادامه مى يافت قدرت علمى امام آشكارتر مى شد و ماءمون از تاءثير اين وسيله نوميدتر.
بنابر روايات يك يا دو بار توطئه قتل امام را به وسيله نوكران و ايادى خود ريخت و يك بار هم حضرت را در سرخس به زندان افكند اما اين شيوه ها هم نتيجه اى جز جلب اعتقاد همان دست اندر كاران به رتبه معنوى امام ، با بار نياورد. و ماءمون درمانده تر و خشمگين تر شد، در آخر چاره اى
جز آن نيافت كه به دست خود و بدون هيچ واسطه اى امام را مسموم كند و همين كار را كرد و در ماه صفر دويست و سه هجرى يعنى قريب دو سال پس از آوردن آن حضرت از مدينه به خراسان و يك سال و اندى پس از صدور فرمان وليعهدى به نام آن حضرت ، دست خود را به جنايت بزرگ و فراموش نشدنى قتل امام آلود.⁽⁸¹⁾
پيوست فرو پاشى ؛ ارمغان ((اصلاحات يلتسينى )) در شوروى 
شرح تحولات آخرين سال حيات اتحاد جماهير شوروى و بررسى آنچه كه سبب اضمحلال اين امپراطورى گرديد به ما كمك مى كند تا ريشه ها و عوامل به وجود آورنده اين رخداد عظيم را بهتر درك كنيم و پديده هايى كه در بستر اين حادثه ، زمينه ساز فروپاشى شوروى و حذف ابر قدرت شرق از صحنه معادلات سياسى جهان گرديد بشناسيم . اين بررسى به ما كمك مى كند تا بهتر بدانيم كه چگونه مى توان با ابزار تبليغ و شگردهاى سياسى و كاربرد ابزارى از اصطلاحات و واژه ها طومار يك نظام مقتدر هفتاد و چند ساله را از ظرف مدت زمانى كوتاهى در هم پيچيد.
دست كم 10 سال است كه در كتابهاى درسى مدارس جمهوريها جدا شده از شوروى سابق پديده فروپاشى امپراطورى شوروى به عنوان محصول و ثمره ((اصلاحگرايى )) قلمداد شده و به همين دليل ميخائيل گورباچف زمينه ساز اين وضعيت را يك اصلاحگرا مى نامند. در حقيقت نسل جديد جوانان موجود در 16 جمهورى قلمرو شوروى سابق و آنهايى كه در دهه 1360 متولد شده اند امروز تجزيه شوروى و پاره پاره شدن آن قلمرو وسيع را مرهون ظهور پديده اى به نام ((اصلاح طلبى )) مى داند.
گورباچف سياستمدارى بود كه بواقع خود را اصلاح طلب مى دانست ولى حركتى كه وى از سال 1363 در پى انتخابش به دبير كلى حزب كمونيست شوروى تحت عنوان ((اصلاحات )) آغاز كرد، بتدريج به يك حركت براندازى تبديل شد و به طور ناخواسته كار را به جايى رساند كه بعضى سياستمداران غربگرا و تندرو وى را به آرامى به حاشيه راندند و خود با همان پرچم ((اصلاح طلبى )) رفته رفته زمينه انحلال و فروپاشى شوروى را در سال 1370 فراهم آوردند.
گورباچف در 20 اسفند سال 1363 در پى مرگ ((چرنيكو)) به دبير كلى حزب كمونيست شوروى رسيد. او در نهم آبان سال 1366 نظريه خود را موسوم به پرسترويكا و گلاسنوست در مطبوعات روسيه انتشار داد و سپس ‍ آن را در كتابى به همين نام طبع نمود. شخصيت و شهرت جهانى گورباچف را به همين نظريه اش مى شناسد.
در زبان روسى پرسترويكا به معنى باز سازى اقتصادى و گلاسنوست به معنى فضاى باز سياسى است . اعلام اين نظريه دو بعدى نقطه آغاز فعاليتى است كه از آن در شوروى به عنوان ((اصلاحات گورباچف )) ياد مى شود. اصول پرسترويكا عبارت بود از تمركز زدايى در مديريت اقتصادى كشور و ترويج و تشويق بخش خصوصى . هدف پروسترويكا آن گونه كه گورباچف در كتابش نقل كرده است ((انطباق اقتصاد شوروى با تحولات اقتصادى و فنى كشورهاى سرمايه دارى غرب )) بود. حاميان پروسترويكا كه به صورت مشاور، معاون ، نمايندگان دوما و نويسندگان مطبوعات اطراف گورباچف را احاطه كرده و به وى خط مى دادند. معتقد بودند كه اگر بازسازى اقتصادى صورت نگيرد. اتحاد جماهير شوروى از موقعيت خود به عنوان يك قدرت حهانى نزول خواهد كرد.
هدف گلاسنوست نيز اعطاى آزادى قلم و بيان ، احياء احزاب و گروههاى سياسى و انگيزه بخشيدن به مردم براى فعاليتهاى سياسى و اجتماعى تاءثير گذار در جامعه بود. گلاسنوست به معنى مشاركت دادن مردم در امور سياسى و فعال ساختن اقشار جامعه در اين مسير بود.
اين هر دو حالت از ابتداى طرح ، معرف شخصيت سياسى و فرهنگى گورباچف در عرصه بين المللى گرديد. دنياى غرب نيز نه به دليل مفاهيم واقعى پرسترويكا و گلاسنوست ، بلكه به اين دليل كه احساس مى كرد مى تواند اهداف بلند مدت خود در شوروى را در سايه اين اصطلاحات و عمل به آنها دنبال كند. شخصيت گورباچف را به عنوان بانى اين نظريه مورد پشتيبانى و حمايت قرار داد. گورباچف بتدريج در جامعه بسته و مملو از اختناق شوروى سمبل آزاديخواهى شناخته شد. دولتهايى كه در طول 70 سال شبح هر موفقيتى را در شوروى با تير مى زدند، گورباچف رهبر جوان همان كشور را ((مردسال )) لقب دادند. اين حمايتها در فضاى گرفته و پر خفقان شوروى بشدت تاءثيرگذار و فضا شمن بود. تعريف و تمجيد گورباچف توسط دولتهاى غربى و نقش روزنامه هاى خارجى و تعدادى از نشريات داخلى در ساختن يك ((بت )) از وى ، بتدريج او را فريب داد. بدين معنى كه گورباچف و اطرافيانش بر روى آن حمايتها به عنوان عاملى در جهت افزايش توفيق راهكار خود حساب ويژه اى باز كردند.
گورباچف و ساير سياستمداران ((اصلاح طلب )) شوروى در مرحله اجراى نظريات وى عميقا بر اين باور بودند كه گلاسنوست زمينه ساز پروسترويكا خواهد بود و جامعه شوروى بدون ((توسعه سياسى )) و بدون اعطاى آزاديهاى سياسى قادر نخواهد بود كه توفيق چندانى در عرصه اصلاحات اقتصادى به دست آورد. مع الوصف هيچ يك از اين دو نظريه نتوانست شرائط ايده آل گورباچف را در شوروى به وجود آورد. در زمينه پروسترويكا، تغيير نظام اقتصادى شوروى و تلاش دولت براى جلب سرمايه گذاران اين كشور گرديد. در عرصه گلاسنوست نيز فضاى سياسى جديد باعث رشد احساسات ملى گرايانه در كشور شد و جمهوريهايى كه در گذشته دور با زور دولت تزارى به قلمرو شوروى ضميمه شده بودند، در سايه شرائط سياسى جديد شعار آزاديخواهى و استقلال را سر دادند. شعارى كه امريكا و دولتهاى اروپاى غربى بلافاصله در چهارچوب اهداف خاص خود به حمايت از آن برخاستند و حتى كمكهاى اقتصادى وعده داده شده خود به مسكو را منوط به تحقق اين گونه آزاديهاى سياسى كردند. گورباچف در برابر موجى كه در كشور به راه افتاده بود و از جانب غرب هدايت مى شد و سياستمداران ظاهر طرفدار وى نيز در آن مى دميدند قدرت كنترل اوضاع را بتدريج از دست مى داد. بسيارى از هم پيمانان وى از جمله بوريس يلتسين حتى گورباچف را متهم به تعلل در روند اصلاحات مى كردند و خواهان شتاب بيشترى در اين مسير بودند.
در چنين شرايطى گورباچف بدون تاءمل در ريشه معضلات اقتصادى و سياسى جامعه شوروى ، هر روز دست نياز خود را به سمت غرب درازتر كرد و هر روز بيش از قبل از ضرورت توسعه روابط با دولتهاى غربى و لزوم گسترش سرمايه گذاريهاى خارجى در روسيه به عنوان راه حل مشكل كشورش سخن به ميان آورد. اين رويه اى بود كه در آن زمان با هشدار بسيارى از صاحب نظران مسائل اقتصادى و سياسى روسيه و جهان مواجهه شد. اكثريت نمايندگان دوما رها شدن زمام امور كشور و نفوذ خزنده غرب در شريانهاى اقتصادى و فرهنگى و سياسى كشور را مورد انتقاد قرار مى دادند و نگرانى خود را از تسامح و بى تفاوتى در برابر نفوذ غرب ابزار مى داشتند.
در ميان كسانى كه گورباچف را از فرو غلتيدن در دام غرب بر حذر مى داشتند، غنى ترين و پرنكته ترين هشدار متعلق به حضرت امام خمينى (ره ) بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران بود. امام در 11 دى ماه سال 1367 طى پيام بسيار مهمى خطاب به آخرين رئيس جمهور شوروى ، وى را از اتكاء به منابع غربى منع كردند. امام در پيام خود خطاب به گورباچف فرمودند:((... از شما جدا مى خواهم كه در شكستن ديوارهاى خيالات ماركسيسم گرفتار زندان غرب و شيطان بزرگ نشويد. شما اگر بخواهيد گره هاى كور اقتصادى سوسياليسم و كمونيسم را با پناه بردن به كانون سرمايه دارى غرب حل كنيد، نه تنها دردى از جامعه خويش را دوا نكرده ايد كه ديگران بايد بيايند و اشتباهات شما را جبران كنند. چرا كه امروزه اگر ماركسيسم در روشهاى اقتصادى و اجتماعى به بن بست رسيده است ، دنياى غرب هم در همين مسائل البته به شكل ديگر و نيز در مسائل ديگر گرفتار حادثه است ...))
با اين همه گورباچف هشدار امام خمينى را جدى نگرفت و در نتيجه هر دو پيامدى كه در پيام امام پيش بينى شده بود، تحقق يافت .
يكى آن كه ثابت گرديد كه پناه بردن به كانون سرمايه دارى غرب دردى از جامعه روسيه در زمينه هاى اقتصادى و سياسى را دوا نمى كند و ديگر آن كه ((ديگران )) با هدف جبران اشتباهات گورباچف اشتباهات به ميدان آمدند و به بهانه جبران اشتباهات وى ، او را به حاشيه راندند.
درسى كه همان زمان بسيارى از انديشمندان جهان از پيام بنيانگذار جمهورى اسلامى ايران گرفتند، آن بود كه غرب طالب اصلاحات واقعى در كشورها نيست ، بلكه جهت نيل به اهداف خود از روند تخريب و بر اندازى سيستم اقتصادى سياسى كشورها در قالب ((اصلاحات )) حمايت مى كند. اين پديده بخصوص در مورد كشورى مانند شوروى كه به مدت بيش از 70 سال رقيب بالقوه غرب در معادلات سياسى جهان بود، كاملا صدق مى كرد. غربيها فقط ضعف و وابستگى كشورها به منابع آنان را مى خواهند و براى كمترين خود هزاران امتياز سياسى يا اقتصادى را مطالبه مى كنند. امتيازاتى كه هر يك براى از بين بردن حيثيت و اعتبارات و عزت كشورها در داخل و در صحنه بين المللى كافى است .
در دى ماه سال 1378 گورباچف در سالگرد صدور پيام حضرت امام طى مصاحبه اى با خبرنگار واحد مركزى خبر در مسكو از اين كه به هشدارهاى 12 سال پيش بنيانگذار جمهورى اسلامى بى اعتنائى كرده بود، اظهار تاءسف نمود. وى در اين مصاحبه اظهار داشت :
((مخاطب پيام آيت الله خمينى از نظر من ، همه اعصار در طول تاريخ بود.)) وى افزود: ((زمانى كه من اين پيام را دريافت كردم احساس كردم كه شخصى كه اين پيام را نوشته فردى متفكر و دلسوز براى سرنوشت جهان است . من از مطالعه اين پيام استنباط كردم كه او كسى است كه براى جهان نگران است و مايل است من انقلاب اسلامى را بيشتر بشناسم و درك كنم )).
گورباچف سپس با تشريح نابسامانيهاى اقتصادى و سياسى روسيه ، تصريح كرد كه ((اگر ما پيشگوييهاى آيت الله خمينى را در آن پيام جدى مى گرفتيم امروز قطعا شاهد چنين وضعيتى نبوديم .))
گورباچف در مصاحبه خود با خبرنگار واحد مركزى خبر به روابط روسيه با غرب اشاره كرده و تصريح نمود كه ((اقتصاد روسيه از همان ابتدا در حال ريزش و سقوط بود و ما در واقع نمى توانستيم همگام با غرب عمل كنيم ... ما از جنگ سرد صرف نظر كرده و شروع به برقرارى روابط با كشورها نموديم . اما غربيها در اين نبرد پيروز شدند...)).
خطاى گورباچف اين بود كه روند حركتى را كه در شوروى به عنوان ((اصلاحات )) شناخته شده بود. با درخواست و اراده غرب همراه و هماهنگى كرد. در نتيجه هر روز استقلال و اقتدار كشورش را در برابر غرب به طور ناخواسته تضعيف نمود و در عرض پايگاهها و نقاط اتكاء فعاليت غرب در داخل شوروى را تقويت نمود.
گروههايى كه هيچ اعتقادى به تماميت ارضى و حاكميت ملى شوروى نداشتند مثل قارچ روييدند و با متينگ ها و گردهماييها تحريك كننده و آشوب طلبانه در ليتوانى . استونى ، اوكراين ، تاتارستان ، گرجستان و نقاط ديگر بر طبق قوميت خواهى و ملى گرايى و خود مختارى طلبى كوبيدند و هر روز بيش از روز قبل ، خواسته هايى را مطرح كردند و امنيت ملى شوروى را از درون و با حمايت بيرونى مورد تهديد قرار دادند.
در موج سياسى و اقتصادى غير قابل كنترلى كه در شوروى به راه افتاده بود.اقليت يهوديان اين كشور به عنوان ستون پنجم غرب عمل مى كردند. مهاجرت داوطلبان يهوديان به اسرائيل يكى از علائم بارز گلاسنوست شد و در واقع روند اعزام يهوديان شوروى به فلسطين اشغالى و ميزان همراهى گورباچف با اين روند به عنوان ميزان سنجش محدوديتى از سوى دولتت شوروى عليه يهوديان با جبهه گيرى علنى امريكا و غرب در برابر گورباچف تواءم مى شد. در نتيجه گورباچف حتى جسارت برخورد با يهوديانى كه براى صهيونيستها در شوروى جاسوسى مى كردند را نيز در خود نمى ديد. به همين دليل سياستمداران غربگرا و آنهايى كه بمراتب بيشتر از گورباچف ، تاءمين كننده ديدگاه غرب در روسيه بودند، به تلاش افتادند تا براى سرعت بخشيدن به روند حركتى كه ((اصلاحات )) لقب گرفته بود، گورباچف را از سر راه بردارند. براى اجراى اين ترفند، بوريس يلتسين ، پيشقدم شد. او سياستمدارى بود كه در تمام طول سالهاى حاكميت گورباچف ، با وى بر سر روند حركت اصلاحات اختلاف داشت . يلتسين گورباچف را متهم به تعلل و سستى در حركت اصلاحات مى كرد و طرفدار شتاب در اين حركت بود. يلتسين حتى به خاطر تشديد اختلافاتش با گورباچف در سال 1367 توسط وى از ((پوليت بورو)) (دفتر سياسى حزب كمونيست شوروى ) اخراج شد. از زمان اين اخراج بود كه سرويسهاى اطلاعاتى غرب بر روى يلتسين سرمايه گذارى كردند تا وى را جانشين گورباچف سازند. در حقيقت اين اخراج به يلتسين انگيزه ورود به مرحله ((مبارزه با گورباچف )) را داد و غرب اين فرصت را به فال نيك گرفت .
حذف گورباچف از معادله قدرت در شوروى در سه مرحله انجام شد. مرحله اول پيروزى يلتسين در انتخابات رياست جمهورى روسيه ، مرحله دوم انجام كودتا عليه گورباچف و مرحله سوم ، تشكيل جامعه كشورهاى مستقل مشترك المنافع بود كه مورد آخر، در حكم فروپاشى اتحاد جماهير شوروى بود.
يلتسين براى اجراى اين مراحل ابتدا توانست با جلب حمايت افكار عمومى در انتخابات كنگره نمايندگان خلق كه در اسفند 1367 برگزار شد، به نمايندگى ايالت مسكو انتخاب شود. سپس در 21 خرداد در انتخابات داخلى فدراسيون روسيه به رياست جمهورى اين فدراسيون برگزيده شد. اين رويداد يك ماه قبل از كودتا عليه گورباچف و 6 ماه قبل از فروپاشى شوروى صورت گرفت .
مرحله دوم ، كودتا بود. نقشه اين گونه ترسيم شده بود كه كودتاگران اساسا خود را مخالف ((اصلاحات )) معرفى مى كنند و اين پديده را براى حاكميت ملى و تماميت ارضى شوروى خطرناك و مضر قلمداد كنند تا هيچ گونه شبهه اى دال بر هم پيمانى يلتسين با آنان در ذهن مردم شوروى و جهان شكل نگيرد. در واقع ، هدف اين بود تا حاكميت يلتسين كه پس از كودتا تحقق مى يافت . محصول كودتا عليه گورباچف قلمداد نشود. با چنين ذهنيتى روز 28 مرداد 1370 سياستمداران نزديك گورباچف با استفاده از غيبت وى كه براى گذران تعطيلات تابستانى در شبه جزيره كريمه در جنوب روسيه به سر مى برد، عليه وى كودتا كردند. آنان در برابر، تلويزيون مسكو مدعى شدند كه طرفدار بازگشت حاكميت كمونيسم بر پهنه اتحاد جماهير شوروى هستند و به قول خودشان روند اصلاحات را زايل كننده حكومت مى دانستند.((گنادى يانايف )) كه رهبرى اين كودتا را بر عهده داشت از جمله مطمئن ترين چهره هاى سياسى كرملين از ديد گورباچف بود. يانايف از اسفند سال 1363 به صورت يكى از مشاورين نزديك و مورد اعتماد گورباچف در آمده بود. او طى يك سال به مقامات معاون اول گورباچف بود. طى اين مدت كار وى عمدتا خوش آمد گويى به مقامات خارجى بوده است . چهره او بندرت در تلويزيون شوروى نشان داده مى شد و اظهار نظرهايش گهگاه در مطبوعات شوروى منعكس مى شد. او از اعضاى پارلمان و شوراى عالى اتحاد جماهير شوروى بود و در دفتر سياسى و كميته مركزى حزب كمونيست نيز عضويت داشت . وى پس از به دست گرفتن قدرت ، مدعى شد كه گورباچف به دليل بيمارى از قدرت كناره گيرى كرده است . در پى اين ادعا، بوريس يلتسين كه دو ماه قبل از آن توانسته بود در انتخابات داخلى روسيه به رياست جمهورى اين ايالت شوروى انتخاب شود. براى اجراى پرده بعدى اين نمايش وارد معركه شد و با برخوردارى از حمايت وسيع شبكه هاى خبرى غرب ، رهبرى باصطلاح مبارز با كودتا را برعهده گرفت . از اين رو ارتش روسيه نيز در تداوم اين نمايش به جاى تبعيت از رئيس جمهور جديد ((شوروى )) (كودتاچيان )، از رئيس جمهور ((روسيه )) تبعيت نمود و از سركوب هزاران نفر از مردمى كه به دعوت يلتسين به خيابانها آمده بودند تا با كودتا مقابله كنند، امتناع ورزيد. اين كودتا با نقش محورى يلتسين و حمايت غرب از وى شكست خورد و گورباچف سرانجام در روز 30 مرداد به مسكو آورده شد.
او بسرعت به تصفيه نزديكان و رقباى خويش پرداخت . اما هرگز دستش به عوامل كودتا نرسيد و كودتاچيان توسط شبكه اى كه توسط شبكه اى كه توسط يلتسين هدايت مى شد، تحت مراقبت قرار داشتند.
پس از اين كودتا، گورباچف در منتهاى ضعف سياسى خود بود. بسيارى از مشاوران و نزديكان وى عوامل اجرائى كودتا بودند. حتى الكساندر بسمرتنيخ وزير خارجه وى حامى كودتاچيان بود. گورباچف در چنين شرائطى ((بوريس پانكين )) از كارمندان وزارت خارجه را به عنوان وزير خارجه منصوب كرد. اما به دليل ضعف و عدم كاراى وى ، مجددا از شوارد نادزه كه در 29 آذر سال 1369 به شنانه اعتراض به بى كفايتى گورباچف در اراده كشور از مقام وزارت خارجه شوروى استعفا داده بود، خواست مجددا اين سمت را عهده دار شود. شوارد نادزه در دور جديد وزارت خود كه از 28 آبان سال 1371 آغاز شد و تا زمان فروپاشى (30 آذر همان سال ) ادامه يافت هيچ اقدام مؤ ثرى نتوانست انجام دهد. زيرا در داخل ساختمان وزارت امور خارجه ، ((آندره كوزيروف )) به عنوان وزير امور خارجه آمريكا وارد مسكو شده بود. حتى در يك مورد به هنگامى كه وزير امور خارجه آمريكا وارد مسكو شده بود، از ورود ((شواردنادزه )) به داخل ساختمان وزارت جلوگيرى شد. در آن زمان وزير خارجه آمريكا ابتدا با يلتسين ملاقات كرد و پس از آن در روز ديگر به ملاقات گورباچف كه در اتاق ديگرى از كاخ كرملين قرار داشت رفت . او همچنين در ساختمان وزارت خارجه با ((كوزيرف )) كه وزير خارجه ايالت روسيه بود ملاقات كرد ولى هرگز با شوارد نادزه كه همتاى قانونى وى بود ملاقات ننمود.
گورباچف 4 ماه پس از كودتا در اجراى مرحله سوم نمايشنامه اى كه توسط غرب كارگردانى و توسط يلتسين اجرا مى شد، از صحنه مديريت جامعه روسيه حذف شد.
در اجراى اين مرحله روز 30 آذر 1370 با پيوستن جمهوريهاى تشكيل دهنده شوروى به ((جامعه كشورهاى مستقل المنافع )) رسما انحلال اتحاد جماهير شوروى اعلام شد. اين اعلام بدون مشورت با گورباچف كه هنوز رئيس جمهور قانونى شوروى بود، صورت گرفت و بلا فاصله مورد حمايت محافل سياسى و تبليغى غرب قرار گرفت .
لايحه انحلال اتحاد جماهير شوروى در 17 آذر همان سال طى نشست مشترك يلتسين ، كراوچوك و شوسكويچ رهبران روسيه ، اوكراين و بيلوروس در شهر ((مينسك )) مركز جمهورى بيلوروس به امضاى آنان رسيد و اتحاد جماهير شوروى جاى خود را به مجموعه اى به نام ((جامعه كشورهاى مستقل مشترك المنافع )) سپرد. اين سه جمهورى 70 درصد قدرت اقتصادى و نظامى اتحاد جماهير شوروى را در اختيار داشتند.
پيوستن جمهوريهاى قفقاز و آسياى خاور ميانه به اين مجموعه در نشست آلمانى در 30 آذر 1370 بمنزله خاتمه عمر 74 ساله امپراطورى شوروى و پايان رهبرى گورباچف بر اين امپراطورى بود. با اين تحول ، روسيه كرسى اتحاد جماهير شوروى را در شوراى امنيت تصاحب كرد و كليه سفارتخانه هاى شوروى در سراسر جهان موظف به تبليغ ديدگاههاى روسيه و رهبرى جديد آن شدند. به اين ترتيب شوروى كه توسط ((لنين )) تاءسيس شد، توسط ((يلتسين اصلاح طلب )) متلاشى شد و فرو پاشيد و 16 جمهورى موجود در آن هر يك مستقل شدند.
به اين شكل بود كه گورباچف با اميد بستن به ((اصلاحات )) و حركت در جهت آن ، شوروى را تا سر حد امكان تضعيف كرد و يلتسين نيز توانست اين سلاح را از وى ربوده و به اين ((اصلاحات )) شتاب بيشترى ببخشد و نهايتا زمينه فروپاشى اتحاد جماهير شوروى را فراهم آورد.
البته در مقوله فروپاشى شوروى نمى توان عوامل ديگر از جمله فقر شديد اقتصادى ، فشار بر مردم ، اختناق شديد، فساد ادارى ، بوروكراسى و انگيزه هاى قومى و ملى را ناديده گرفت . اينها نيز عواملى بودند كه روند سقوط و فروپاشى شوروى را تسريع بخشيدند. ولى موتور اصلى حركت به سمت فروپاشى ، نقشه اى بود كه غربيها با سلاح ((اصلاحات )) و توسط عوامل خود در شوروى به اجرا در آوردند. بديهى است كه در اين حركت روزنامه هاى خارجى و بعضى روزنامه هاى داخلى به بهانه حمايت از روند اصلاحات نقش محرك را ايفا مى كردند. رسانه ها از جمله ابزارهاى مؤ ثر در روند فروپاشى شوروى بودند. گفته مى شود تيم خبرى CNN حتى پيش از اجراى هر مرحله از كودتاى مرداد سال 70 مسكو، در محل وقوع هر حادثه اى حاضر بود! به طورى كه اين امر سبب اعتراض بعضى محافل فرهنگى روسيه شده بود. در هر حال سه عامل سياسى ، اقتصادى ، و رسانه اى ، دست به دست هم دادند و موجب فروپاشى شوروى گشتند. ⁽⁸²⁾