ابوالحسن ربانى سبزوارى
1/5/1382
23/جمادى الاول /1424

جايگاه عقل در اسلام
امير المومنين على (عليه السلام ) مى فرمايد:
هبط جبرئيل الى آدم ، فقال : يا آدم انى امرت ان اخيرك واحده من ثلاث ، فاخترها ودع اثنين . فقال له آدم : يا جبرئيل ما الثلاث ؟ فقال : العقل ، الحياء و الدين . فقال : يا آدم ! انى قد اخترت العقل . فقال : جبرئيل للحياء و الدين ، انصرفا و دعاه . فقالا: يا جبرئيل انا امرنا ان نكون مع العقل حيث كان . قال :
فشانكما و عرج
فرشته وحى ، جناب جبرئيل به آدم (عليه السلام ) فرود آمد. به او گفت : من از ناحيه خداوند تبارك و تعالى مامور شده ام كه تو را ميان انتخاب يكى از سه چيز مخير سازم ، پس يكى را برگزين و دو تاى ديگر را رها كن .
حضرت آدم به جبرئيل گفت : آن سه كدام است ؟ فرمود: عقل است و حياء و دين . در اين هنگام بود كه حضرت آدم (عليه السلام ) فرمود: من از ميان سه چيز، عقل و خرد را برگزيدم . سپس جبرئيل به حياء و دين خطاب كرد و فرمود: شما برويد و آدم را رها كنيد. ولى آن دو به جبرئيل گفتند: ما ماموريم كه همواره با عقل باشيم و هرگز از او جدا نشويم . هر كجا عقل باشد ما نيز همانجا خواهيم بود. جناب جبرئيل فرمود: خود دانيد. اين را گفت و به آسمان پرواز كرد.⁽²⁾
از اين روايت چنين برداشت مى شود كه ميان سه عنصر بنيادين :
خرد و حجب و حياء و عفت و دين و دينمدارى ، پيوند و ارتباط ژرفى برقرار است كه مهمترين آنها عقل و انديشه است و در حقيقت هر جا عقل وجود دارد، حياء و ديانت همراه او هستند.
عقل حقيقى
يكى از راويان نقل مى كند كه از امام صادق (عليه السلام ) پرسيدم : ما العقل ؟
قال : العقل ما عبد به الرحمن و اكتسب به الجنان
قلت : فالذى كان فى معاويه ؟
فقال : تلك النكراء، تلك الشيطنه هى شبيهه بالعقل و ليست بالعقل
از حضرت صادق (عليه السلام ) پرسش كردم كه عقل چيست ؟ فرمود: عقل آن است كه به سبب او خداوند عبادت و پرستش شود و بهشت به وسيله او به دست آيد. اينجا بود كه راوى با شگفتى از حضرت پرسيد: پس آنچه در معاويه بود، چه بود؟ (چون معاويه به زيركى و هوشمندى معروف بود) امام فرمود: آنچه در معاويه وجود داشت مكر و حيله و شيطنت بود، شباهت به عقل داشت اما در حقيقت عقل نبود.⁽³⁾
پس عقل حيقيقى آن است كه خداوند را بندگى كند و در نهايت در جوار رحمت حق كه بهشت است آرام گيرد، و بايد تمام تلاش انسان در اين مسير باشد.
ارزش دانش
على (عليه السلام ) در شان و منزلت دانش و دانش طلبى مى فرمايد:
قيمه كل امرء ما يحسنه
ارزش هر انسان بستگى دارد به آنچه مى داند.⁽⁴⁾
باز آن حضرت (عليه السلام ) مى فرمايد:
اكثر الناس قيمه اكثرهم علما و اقلهم قيمه اقلهم علما
قدر و منزلت هر شخصى با پايگاه او در دانش سنجيده مى شود هر چه دانش او بيشتر، منزلت او بيشتر و هر چه دانش او كمتر باشد، به همان ميزان ، ارزش او كمتر است .⁽⁵⁾
خليل بن احمد دانشمند فرهيخته شيعى ، درباره جمله اول مى گويد: جالبترين و جذابترين سخن كه انسان را تشويق به كسب دانش و مهارت مى كند اين سخن على بن ابى طالب (عليه السلام ) است .⁽⁶⁾
سيد رضى هم مى نويسد: اين جمله حضرت ، آن چنان ارزشمند است كه نمى توان برايش بهائى تصور كرد هيچ سخن حكمت آميزى مانندش ، نيست .⁽⁷⁾
پايگاه دانشمندان
عن ابن جعفر (عليه السلام ):
عالم ينتفع بعلمه افضل من سبعين الف عابد
امام محمد باقر (عليه السلام ) مى فرمايد:
دانشمندى كه مردم از فضل و دانش او بهره مند شوند و در پرتو دانش او راه هدايت پويند، از هفتاد هزار انسان عابد {كه صرفا عبادت مى كنند ولى نسبت به سرنوشت و هدايت مردم بى تفاوت اند} بهتر است .⁽⁸⁾
امام حسن عسكرى (عليه السلام ) پيرامون موقعيت ممتاز عالمان شيعى مى فرمايد:
علماء شيعتنا مرابطون فى الثغر الذى يلى ابليس و عفاريته يمنعونهم عن الخروج على ضعفاء شيعتنا
عالمان شيعه ، همانند مرزدارانى هستند در قلمرو مرزهائى كه نزديك به ابليس و نوكران و مزدوران اوست كه از كيان دين و باورهاى دينى جانانه دفاع مى كنند و جلوگير استيلاى آنان بر شيعيانند.⁽⁹⁾
رسول بزرگوار اسلام (صلى الله عليه وآله ) فرمود:
فقيه واحد اشد على ابليس من الف عابد
يك دانشور دين شناس ، وجودش براى جلوگيرى از تحقق اهداف شيطان ، از هزار عابد، سخت تر و غير قابل تحمل تر است .⁽¹⁰⁾
حضرت صادق (عليه السلام ) فرمود:
الروايه لحديثنا يشد به قلوب شيعتنا افضل من الف عابد
آن راوى كه روايات و معارف اهل بيت عصمت و طهارت را نقل مى كند و به وسيله آن روايات ، دلهاى شيعيان ما را محكم مى كند، شاءن اين راوى از هزار عابد والاتر است .⁽¹¹⁾
شيخ اجل ، سعدى شيرازى در اشعار عالى خويش ، گويا اين روايات را ترجمه نموده است . داستان از اين قرار است كه يكى از كسانى كه مدتى در خانقاه با صوفى ها اشتغال به ذكر و ورد و مراسم صوفيانه داشت ، ناگهان خانقاه را رها كرد و به مدرسه طلاب رفت و مشغول يادگيرى معارف دين شد، سعدى مى گويد: