دو مكتب در اسلام
جلد اول : ديدگاههاي مكتب خلافت و مكتب اهل البيت درباره صحابه و امامت

سيد مرتضى عسگرى

- پى‏نوشت‏ها -
- ۱ -

1- در قرآن كريم آمده است : ان الذين عند الله الاسلام . يعنى دين (مورد قبوصلوات به نزد خداوند، اسلام است . (آل عمران . 19). و نيز آمده است : و من يتبع غير الاسلام دينا فلن يقبل منه . يعنى هر كس دينى غير از اسلام بپذيرد، هرگز از او پذيرفته نخواهد شد. (آل عمران / 85)
2- در قرآن آمده است : سبح اسم ربك الاعلى ، الذى خلق فسوى ، والذى قدر فهدى ، والذى اخرج المرعى ، فجعله غثاء احوى . يعنى تسبيح كن پروردگار برتر و بالاتر را. پروردگارى كه جهان و همه موجودات را آفريد و به حد كمال رسانيد. پروردگارى كه هر چيز را قدر و اندازه اى داد، و آن را به كمال راهنمايى فرمود. پروردگارى كه سبزه را برويانيد و آن گاه خشك و سياه كرد.(اعلى / 1 - 6) و نيز آمده است : ربنا الذى اعطى كل شى ء خلقه ثم هدى . يعنى پروردگار ما آن خدايى است كه به همه موجودات هستى بخشيد، آن گاه به سوى كمال هدايتشان فرمود. (طه / 50) همچنين آمده است : اوحى ربك الى انحل ان اتخذى من الجبال بيوتا. يعنى پروردگارت به زنبور عسل وحى (الهام ) فرمود كه در كوهها خانه بسازد. (نحل / 68). و نيز آمده است والشمس و القمر و النجوم مسخرات بامره . يعنى آفتاب و ماه و ستارگان مسخر فرمان خداوند مى باشند. (عراف / 54).
3- خداوند مى فرمايد: ان منهم لقريقا يلوون السنتهم بالكتاب لتحسبوه من الكتاب و ما هو من الكتاب ، و يقولون هو من عند الله و ما هو من عند الله و يقولون على الله الكذب و هم يعلمون . (آل عمران / 78)
و نيز فرموده : افتطمعون ان يومنوا لكم و قد كان فريقا منم يسمعون كلام الله ثم يحرفونه من بعد ما عقلوه و هم يعلمون . (بقره / 75). همچنين به سوره بقره / 42، 146، 195، 176، آل عمران / 178، نساء / 46، مائده / 13 - 15، 41 و 59 - 61 مراجعه نماييد.
4- خداوند مى فرمايد: و انزلنا اليك الذكر لتبين للناس ما نزل اليهم و لعلهم يتفكرون . (نحل / 44)
5- خداوند در آيه : لقد كان لكم فى رسول الله اسوه حسنه (احزاب / 218) به پيروى از سيره پيغمبر، و در آيه ما اتاكم الرسول فخذوه و ما نهاكم عنه فانتهوا(حشر / 7) به عمل به حديث آن حضرت فرمان داده است .
6- تفضيل احاديث وارد شده در اين باره در بحث پنجم از بحثهاى مقدماتى جلد دوم خمسون و مائه صحابى مختلق آمده است . در اين باره همچنين ر.ك :
الف : اكمال الدين صدوق ، ص 576 كه مجلسى در بحارالانوار، ج 1، ص 3 از آن روايت كرده ؛ مجمع البيان طبرسى ؛ جلا الاذهان گازر، در تفسير آيه لتركبن طبقا عن طبق .
ب : صحيح بخارى ، كتاب الانبياء، باب ما ذكر عن بنى اسرائيل ، ج 2، ص 171، ح 3 و كتاب الاعتصام بالكتاب و السنه ، باب قول النبى (ص ) لتتبعن سنن من كان قبلكم ، ج 4، ص 167، ح 1 و 2؛ فتح البارى بشرح البخارى ، ج 17، ص 63 و 46.
ج . صحيح مسلم بشرح نووى ، ح 3994.
و. مسند الطياسى ، ح 1346 و 2178
ز: مسند احمد، ج 2، ص 327، 367، 450، 511، 527 و ج 3، ص 84، 94، و ج 4، ص 125 و ج 5، ص 218 و 340
ح : مجمع الزوائد، ج 7، ص 261، از طبرانى .
ط: كنز العمال ج 11، ص 123 از طبرانى در اواسط و حاكم در مستدرك .
ى : تفسير آيه و لا تكونوا كالذين تفرقوا از سوره آل عمران در الدار المنثور سيوطى ، از المستدرك حاكم .
7- تاليف ابن قتيبه ، عبدالله بن مسلم (م 280 يا 267 ق ).
8- تاليف ابن فورك ، محمد بن الحسن (م 206 ق ).
9- تاليف ابو جعفر احمد بن محمد الازدى ، معروف به طحاوى (م 331 يا 332 ق )
10- انتشار اخبار اهل كتاب را در مصادر اسلامى ، و نيز خرابكاريهاى زنادقه را، در قسمت هشتم از مجلدات نقش ائمه در احياء دين ، خرابكارى هاى مستشرقين را در مجلدات سوم و چهارم همان كتاب مطالعه فرماييد. ضمنا خرابكاريهاى زنديقان در مباحث مقدماتى كتاب صد و پنجاه صحابى ساختگى به طور تفصيلى آمده و تحريفات و خيانتهاى سيف بن عمر تميمى را به تاريخ و حقايق ... در آن كتاب و نيز در كتاب عبدالله بن سباء آمده است .
11- اينان و همفكرانشان ، از مبلغين افكار تمدن غرب در سرزمينهاى اسلامى ، و ويران كنندگان عرف و آداب اسلام ، و دشمن سرسخت اجراى احكام آن هستند. ما بر پاره اى از نوشته هاى آنان كه ناشر افكار غربيهاست ، نظريات و انتقادهاى خود را نوشته و نخستين جلد آن را در بغداد به چاپ رسانديم . اما اداره انتشارات از توزيع آنها جلوگيرى كرد و دولت مارونى لبنان نيز از ورود آن ها به داخل لبنان جلوگيرى نمود. اين بود كه ما نتوانستيم بقيه مجلدات آن را به چاپ رسانديم . اما بهترين نمونه اى كه شاهد نشر آن بوده ايم ، كتاب اجنحه المكر الثلاثه ، نوشته عبدالرحمن خسن حبنكه ، و از سرى كتابهاى منتشره زير نام دشمنان اسلام است كه البته انتقادهايى چند بر اين كتاب داريم .
12- خوارج هم اكنون نيز در قسمتهايى از شرق جزيره العرب و شمال آفريقا به صورت پراكنده وجود دارند.
13- قيام تاريخى و خونين 15 خرداد / 1342
14- قرار بود سخنرانى مودودى در كنگره رابطه العالم الاسلامى - كه براى شركت در جلسات افتتاحيه آن دعوت شده بود - ايراد شود، اما چون به وى اجازه ندادند، در مسجد به ايراد سخنرانى پرداخت .
15- من از آن رو به سخنانم در آن سفر اشاره كردم تا دانسته شود كه من تا چه پايه به موفقيت طرحى كه ارائه كرده بودم ، اميد داشتم . ولى امروز و پس از گذشت سالها، گاه مى شد كه به خاطر آوردن آن رويدادها و سخان گستاخانه آن مرد، قلبم را درهم مى فشارد و سرشك از ديدگانم سرازير مى كند.
16- صحيح بخارى ، كتاب الاستئذان ، باب بدء السلام ، صحيح مسلم ، كتاب الجنه و صفه نعيمها، باب يدخل الجنه اقوام افئدتهم مثل افئده الطير، ح 28 و كتاب البر، باب النهى عن ضرب الوجه ، ح 15؛ مسند احمد، ج 2، ص 224، 251، 365، 323، 424، 462، 569.
17- صحيح بخارى ، تفسير سوره زمر، ج 2، ص 122 و كتاب التوحيد، باب قول الله لما خلقت بيدى ، ج 4، ص 186 و باب وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 192؛ صحيح مسلم ، كتاب صفه القيامه و الجنه و النار، ح 19، 21 و 22.
18- صحيح بخارى ، تفسير قوله تعالى يوم يكشف عن ساق از سوره قلم ، آيه 43 و كتاب التوحيد، باب قوله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 189
19- صحيح بخارى ، تفسير سوره ق و كتاب توحيد، باب ان رحمه الله قريب من المحسنين ، ج 4، ص ‍ 191؛ سنن ترمذى ، كتاب صفه الجنه ، باب ما جاء فى خلود اهل الجنه و اهل النار؛ صحيح مسلم ، كتاب الجنه و صفه نعيمها و اءهلها، باب النار يدخلها الجبارون والجنه يدخلها الضعفاء، ح 35، 36، 37، 38
20- سنن ابن ماجه ، المقدمه ، باب ما انكرت الجهميه ، ح 182؛ سنن ترمذى ، تفسير سوره هود، حديث اول ، كه در آن العماء به ليس معه شى ء معنى شده است ؛ مسند احمد ج 4، ص 11 و 12
21- سنن ابو داود، كتاب السنه ، باب فى الجهميه ، ح 4726؛ سنن ابن ماجه ، المقدمه تباب فى ما انكرت الجهميه ؛ سنن دارمى ، كتاب ارقائق ، باب فى شان الساعه و نزول الرب تعالى ؛ كتاب التوحيد محمد بن عبدالواهاب ؛ منهاج السنه ابن تيميه .
22- صحيح بخارى ، كتاب التهجد، باب الدعاء و الصلاه فى آخر الليل و كتاب التوحيد، باب قوله تعالى يريدون ان يبدلوا كلام الله و كتاب الدعوات ، باب الدعاء، نصف اليل ؛ صحيح مسلم ، كتاب الدعاء، باب الترغيب فى الدعا و الذكر فى آخر الليل ؛ سنن ابو داود، كتاب السنه ، باب فى الرد على الجهميه ، ح 4733؛ سنن ترمذى ، كتاب الصلاه ، باب ما جاء فى نزول الرب الى السماء الدنيا كل ليله ، ج 2، ص 233 و 235 و كتاب الدعوات ، باب حدثنى الانصارى ، ج 13، ص 30؛ سنن ابن ماجه ، كتاب اقامه الصلاه ، باب ما جاء فى اى ساعات الليل افضل ، ح 1366؛ سنن دارمى ، كتاب الصلاه باب ينزل الله الى السماء الدنيا؛ موطا سالك كتاب القرآن ، باب 30؛ مسند احمد، ج 2، ص 264، 267، 282، 419، 433، 487، 504، 521، و ج 3، ص 34 و ج 4، 16.
23- سنن ترمذى ابوابالصوم ، باب ما جاء فى ليله النصف من شعبان ؛ سنن ابن ماجه ، كتاب اقامه الصلاه ، باب ما جاء عى ليله النصف من شعبان ؛ مسنداحمد، ج 2، ص 433.
24-هر دو روايت از ابو هريره صحابى در تفسير سوره ق در صحيح بخارى ، ج 3، ص 128و باب وجوه يومئذ ناضره از كتاب التويد، ج 4، 191 آمده است .همجنين از انس ، حديث القدم ، در باب قول الله تعالى و هو العزيز الحكيم سبحان ربك ...از كتاب التوحيد، ج 4، ص 129 و سنن ترمذى ، كتاب الجنه ، باب ما جاء فن خلود اهل الجنه و اهل النار، ج 10، ص 29 و مسند احمد، ج 2، ص 396 .
25- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد، باب قول الله تعالى لما خلقت بيدى ، ج 4، ص 185 در باب قول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 190 با تفصيلى بيشتر.
26- سنن ترمذى ، كتاب الزهد، باب ما جاء فى الرياء و السمعه ، ج 9ص 229
27- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد باب قول الله تعالى وجوه يومئذ ناصره ، ج 4، ص 188
28- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد باب قول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره و كتاب الصلاه ، باب فضل صلاه العصر و باب وقت العشاء الى نصف الليل و كتاب التفسير، باب سوره ق ؛ صحيح مسلم ، كتاب الصلاه ، باب فضل صلاتى الصبح والعصر و المحافظه عليهما؛ سنن ترمذى ، كتاب صفه الجنه ، باب ما جاء فى رويه الرب تبارك و تعالى ، ج 10، ص 18 و 20.
29- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد، باب قول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 188 و نيز تفسير سوره قو؛ صحيح مسلم ، كتاب الايمان ، باب معرفه طريق الرويه .
30- صحيح مسلم ، كتاب الايمان ، باب معرفه طريق الرويه ، ح 299؛ صحيح بخارى ، در تفسير سوره نساء، قول الله تعالى ان الله لا يظلم مثقال ...، ج 3، ص 80 و كتاب التوحيد، باب قول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 3، ص 189. اگر آنهايى كه به ديدار خدايشان نائل شده اند، ما را از چهره او، آن چنان كه خود ديده اند، آگاه مى نمودند، بزرگوارى كرده و سپاس ما را دريافت مى كردند، بويژه آن علامت مخصوص را كه بين ايشان و خدايشان در ساق پاى او وجود دارد.
31- صحيح بخارى ، كتاب التوحيد باب قول الله تعالى وجوه يومئذ ناضره ، ج 4، ص 191، صحيح مسلم ، كتاب الايمان ، باب اثبات رويه المومنين فى الاخره ربهم ، ح 297.
32- صحيح مسلم ، كتاب الايمان ، باب اثبات رويه المومنين فى الاخره ربهم ، ح 297.
33- سنن ابن ماجه ، كتاب المقدمه ، باب فى ما انكرت الجهميه ، ح 184
34- سنن ترمذى ، كتاب صفه الجنه ، باب روئه الرب ج 10، ص 18 - 19.
35- سنن ترمذى ، ابواب صفه الجنه ، باب ما جاء فى سوق الجنه ، ج 10، ص 16؛ سنن ابن ماجه ، كتاب الزهد، باب صفه اهل الجنه ، ح 4336، ص 1451.
36- حافظ كبير، اما الائمه ، محمد بن اسحاق بن خزيمه (م 311 ق )، استاد بخارى و مسلم در علم حديث بوده است . كتاب مزبور، در سال 1378 هجرى به وسيله مكتبه الكليات لازهريه در قاهره چاپ شده و شرح حال مولف در مقدمه آن آمده است .

37- چاپ ليدن ، 1960 ميلادى .
38- امام حافظ، شمس الدين محمد بن احمد بن عثمان بن قايماز ذهبى (م 748 ق )، كتاب ذهبى را انتشارات سلفيه مدينه منوره ، باب الرحمه ، براى دومين بار در سال 1388 چاپ كرده است .
39- كافى ، كتاب توحيد، باب عرش و كرسى ، ج 1 و ح 7 و باب حركت و انتقال ، ح 3و9توحيد شيخ صدوق ، باب نفى زمان و مكان و حركت ،ح 9، 10 و 12 و باب و كان عرشه على الماء، ح 1 و باب معناى الرحمن على العرش استوى ، ح 5 6، 7، 8،؛ بحار الانوار مجلسى چاپ جديد، كتاب توحيد، باب نفى جسم و صورت و تشبيه و حلول و اتحاد، ج 3، ص 87، ح 23.
40- كافى ، كتاب توحيد، باب الحركه والانتقال ، ح 1، توحيد صدوق ، باب نفى المكان و الزمان والحركه عنه تعالى ، ح 18؛ بحار مجلسى ، كتاب توحيد، باب نفى الزمان و المكان و الحركه والانتقال عنه تعالى ، ج 3، ص 311، ح 25
41- توحيد صدوق ، ص 111 - 112، به اختصار، همچنين ر.ك : بحار الانوار مجلسى ، كتاب توحيد، باب نفى الرويه و تاويل الايات ، ج 4، ص 31، ح 14؛ كافى ، كتاب التوحيد، باب فى ابطال الرويه ، ح 2.
42- در مورد صفات خداى تعالى به كتابهاى اصول كافى (كتاب توحيد)، توحيد صدوق و عيون اخبار الرضا رجوع شود.
43- صحيح بخارى ، كتاب المغازى ، باب خيبر، ج 3، ص 35 و كتاب الجهاد و السير، باب 102، ج 2، ص 108 و باب ما قيل فى لواء النبى ، ج 2، ص 111 و باب فضل من اسلم على يديه رجل ، ج 2، ص ‍ 115 و كتاب فضائل اصحاب النبى ، باب مناقب على بن ابى طالب ، ج 2،ص 119؛ صحيح مسلم ، كتاب فضائل الصحابه ، باب من فضائل على بن ابى طالب (رض )، ح 32 و 34 و باب غزوه ذى قرد و غيرها، ح 132؛ سنن ترمذى ، كتاب المناقب ، باب مناقب على بن ابى طالب ، ج 13، ص 172.
44- صحيح بخارى ، باب دعاء النبى الى الاسلام ، ج 2، ص 107
45- صحيح مسلم ، كتاب الجهاد و السير، ح 132.
46- صحيح بخارى ، كتاب الوضوء، باب التماس الوضوء اذا حانت الصلاه ، ج 1 ص 31.
47- صحيح بخارى ، كتاب الاشربه ، باب شرب البركه و الماء المبارك ، ج 3، ص 219؛ سنن نسائى ، كتاب الطهاره ، باب الوضوء من الاناء، ج 1، ص 25؛ مسند احمد، ج 1، ص 402؛ سنن دارمى به نقل از عبدالله بن عمر المقدمه ، باب ما اكرم الله النبى (ص ) من تفجير الماء من بين اصابعه ، ج 1، ص 15.
48- صحيح بخارى ، كتاب الشروط، باب الشروط فى الجهاد و المصالحه مع اهل الحرب و كتابه الشروط، ج 2، ص 82 و كتاب الوضوء، باب البزاق و المخاط و نحوه ...، ج 1، ص 38 و باب استعمال فضل وضوء الناس ...، ج 1، ص 33؛ مسند احمد، ج 4، ص 329 و 330.
49- صحيح مسلم ، كتاب الحج ، باب بيان السنه يوم النحر ان يرمى ثم ينحر ثم يحلق و الابتداء فى الحق بالجانب الايمن من راس المحلوق ، ح 323، 326، 324 325؛ سنن ابو داود، كتاب المناسك ، باب الحلق و التقصير، ج 2، ص 203، ح 1981؛ طبقات ابن سعد، ج 1، ص 135؛ مسند احمد، ج 3، ص 111، 133، 137، 146، 208، 214،، 239، 256، 287 و ج 4، ص 42؛ مغازى واقدى ، ص 429.
50- صحيح مسلم ، كتاب فضائل ، باب قرب النبى (ص ) من تالناس و تبركهم به ، ص 1812، ح 74.
51- مستدرك حاكم ، كتاب معرفه الصحابه ، باب مناقب خالد، ج 3، ص 299. و در شرح حال خالد ر.ك : اسد الغابه و اصابه ، و فشرده آن در كنز العمال ، در حاشيه مسند احمد، ج 5، ص 178؛ تاريخ ابن كثير، ج 7، ص 113.
52- ما اين مطلب رابه طور فشرده از صحيح بخارى ، كتاب اللباس ، باب ما يذكر فى الشيب ، ج 4، ص ‍ 27 آورده ايم .
53- طبقات ابن سعد، ج 6، ص 63؛ صحيح بخارى ، كتاب الوضوء باب الماء الذى يغسل به شعر الانسان ، ج 1، ص 31.
54- صحيح بخارى ، كتاب الشروط، باب الشروط فى الجهاد و المصالحه مع اهل الحرب و كتابه الشروط، ج 2، ص 81 و كتاب المغازى ، باب غزوه الحديبيه ، طبقات ابن سعد، ج 3، ص 29 و باب ذكر علامات ما بعد نزول الوحى ، ج 1، ق 1، ص 118؛ مغازى واقدى ، ص 247.
55- مسند احمد، ج 5، ص 68، شرح مفصل اين واقعه در اصابه ، در شرح حال حنظله آمده و در پايان آن يادآورى شده كه اين خبر با اسنادى ديگر نيز آمده است .
56- مستدرك حاكم ، كتاب التاريخ ، آخر كتاب البعث ، ج 2، ص 615؛ مجمع الزوائد، ج 8، ص 235؛ تحقيق النصره مراغى ، ص 113 - 114 كه از طبرانى نقل كرده است .
57- از روايت چنين بر مى آيد كه آنها غالبا از اين قبيل دعاها مى كرده اند كه نشان دهنده توسل به پيغمبر اسلام بوده است .
58- دلائل النبوه بيهقى ، ص 343 - 345، در تفسير آيه 89 بقره ، تفسير طبرى ، ج 1، ص 324 - 328؛ تفسير نيشابورى در حاشيه آن ، ج 1، ص 333؛ مستدرك حاكم در تفسير آيه مزبور، ج 4، ص 263؛ تفسير سيوطى از دلائل النبوه ابو نعيم ؛ تفسير محمد بن عبدالحميد؛ تفسير ابومحمد عبدالرحمن بن ابى حاتم بن ادريس رازى ؛ تفسير ابوبكر محمد بن ابراهيم منذر نيشابورى ، و روايات متواتر ديگر.
59- مسند احمد، ج 4، ص 138؛ سنن ترمذى ، كتاب الدعوات ، ج 13، ص 80 - 81؛ سنن ابن ماجه ، كتاب اقامه الصلاه والسنه فيها، باب ما جاء فى صلاه الحاجه ، ص 441، ح 1385؛ اين اثير به سندش ‍ در اسد الغابه در شرح حال عثمان بن حنيف ؛ بيهقى به روايت از تحقيق النصره ؛ تحقيق النصره ، ص ‍ 114. ما مخصوصا لفظ امام حنابله (احمد بن حنبل ) را آورده ايم ؛ زيرا كه منكران شفاعت از پيروان ابن تيميه و محمد بن عبدالوهاب هستند و همه آنها پيرو احمد بن حنبل مى باشند.
60- تحقيق النصره ، ص 114 - 115، به نقل از معجم كبير طبرانى .
61- صحيح بخارى ، كتاب الاستسقاء باب سوال الناس الامام الاستسقاء اذا قحطوا و كتاب فضائل اصحاب النبى ، باب مناقب العباس بن عبدالمطلب ج 1، ص 124 و ج 2، ص 200؛ سنن بيهقى ، كتاب صلاه الاستسقاء باب الاستسقاء بمن ترجى بركه دعائه ، ج 3، ص 352.
62- صحيح بخارى ، كتاب الذبائح ، باب ما ذبح على النصب والانصام ، ج 3، ص 207؛ مسند احمد، ج 2، ص 69 و 86. زيد بن عمر و بن نفيل ، پسر عموى و پدر زن او بوده است . شرح حال زيد، ضمن شرح حال پسرش (سعيد) در استيعاب ، ج 2، ص 4 آمده است .
63- صحيح بخارى ، باب بدء الوحى ، ج 1، ص 3، در تفسير سوره علق ؛ صحيح مسلم ، كتاب الايمان ، باب بدء الوحى ، ح 252؛ مسند احمد، ج 6، ص 223 و 233. ما اين خبر را به طور فشرده آورده ايم . در جلد چهارم كتاب نقش ائمه در احياء دين ، روايات بعثت پيغمبر را كه در كتابهاى حديث و سيره و تفسير آمده اند، مورد بررسى قرار داده و اخبار صحيح آنها را در ماخذ ياد شده آورده ايم .
64- تاريخ طبرى ، اخبار بعثت ، ج 1، ص 1150.
65- صحيح بخارى ، كتاب الدعوات ، باب قول النبى (ص ) من آذيته ؛ صحيح مسلم ، كتاب البر و الصله ، باب من لعنه النبى (ص ) و ليس له اهلا.
66- صحيح بخارى ، كتاب بدء الخلق ، باب صفه ابليس و جنوده و كتاب الطب ، باب هل يستخرج السحر و كتاب الادب ، باب ان الله يامر بالعدل و تاب الدعوات ، باب تكرير الدعاء؛ صحيح مسلم ، باب السحر.
67- صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، باب وجوب امتثال ما قاله شرعا دون ما ذكره من معايش الناس ...، سنن ابن ماجه ، باب تلقيح النخل .
68- صحيح بخارى ، كتاب فضائل اصحاب النبى ، باب مقدم النبى (ص ) و اصحابه المدينه و كتاب العيدين ، باب سنت العيدين لاهل الاسلام ؛ صحيح مسلم ، كتاب صلاه العيدين ، باب الرخصه فى لعب يوم العيد.
69- صحيح مسلم ، كتاب صلاه العيدين ، باب الرخصه فى اللعب الذى لا معصيه فى ايام العيد، ح 18، 19، 20، 21، 22.
70- سنن ترمذى ، ابواب المناقب ، مناقب عمر.
71- سنن ترمذى ، ابواب المناقب ، باب مناقب عمر، مسند احمد، ج 5، ص 353. ما اين قبيل احاديث و علل پيدايش آنها را در جزء 2 و 3 و 4 و 5 كتاب نقش ائمه در احياء دين آورده و مورد بررسى و تحقيق قرار داده ايم .
72- صحيح بخارى ، كتاب الشهادات ، باب شهاده الاعمى و نكاحه ؛ صحيح مسلم ، كتاب فضائل القرآن باب الامر بتعهد القرآن ، ح 224، سنن ابو داود، كتاب التطوع ، باب فى رفع الصوت بالقرآءه فى صلوه الليل ، ح 133 و كتاب الحروف و القراءات ، الباب اول ، ح 3970
73- از آنجا كه احاديث مذهب خلفا موجب برداشتى مى شود كه مقام و منزلت رسول خدا(ص ) را در حد يك انسان معمولى پايين مى آورد (مانند حديث ساختگى غرانيق كه بى اساس بودن آن را در جلد چهارم كتاب نقش ائمه ثابت كرده ايم )، به طورى كه مى توان از خلال آنها در مساله اساسى وحى و قرآن القاء شبهه كرد، گروه مستشرقين از مبلغين نصارا در مباحثشان در باره اسلام مخصوصا به احاديث مذهب خلفا استناد كرده و آشكارا احاديث مذهب اهل بيت (ع ) را كنار گذاشته اند.
74- شفا الدور، ص 27. منظور درختى است كه در صلح حديبيه در زير آن بيعت شجره به عمل آمده بود و خداوند از مومنانى كه در آن بيعت شركت كرده بودند اظهار خشنودى كرد.
75- شرح نهج البلاغه محمد عبده ، خطبه 192.
76- صحيح ، كتاب المناقب و المرضى و الادب ؛ صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، باب اثبات خاتم النبوه ؛ سنن ابوداود، كتاب اللباس ، ترمذى ، كتاب المناقب ، مسند احمد، ج 2، ص 223 و ج 3، ص ‍ 434 و 442 و ج 4، ص 195 و ج 5، ص 35، 77، 82، 90، 95، 98، 104، 340، 341، 354، 438، 442، 443 و ج 6: ص 329.
77- طبقات ابن سعد، ج 1، ق 1، ص 73، 76، 83، 98، 99، 100، 101، 109، و ج 3، ق 1، ص 153؛ صحيح بخارى ، آخر كتاب بدء الوحى من اخبار هرقل عن ظهوره ؛ سنن ترمذى ، كتاب المناقب ، باب ما جاء فى بدء النبوته ، ج 13، ص 106؛ سيره ابن هشام ، ج 1، ص 194، 203 و نيز ر.ك : ج 1، ص 231، 239، 251.
78- صحيح بخارى ، كتاب البيوع ، باب كراهيه السخب فى الاسواق ، ج 2، ص 10 و كتاب التفسير، باب تفسير سوره الفتح و كتاب فضائل القرآن ، باب اول ؛ طبقات ابن سعد، چاپ اروپا، ج 1، ص 123 و ج 1، ق 2، ص 17، 87، 89،؛ سنن ترمذى ، كتاب المناقب ، باب اول ؛ سنن دارمى ، المقدمه ، باب اول ؛ مسند احمد، ج 2، ص 174، و ج 3، ص 467؛ طبقات ابن سعد، ج 1، ق 1، ص 64، 103، 104، 106، 108 و 111.
79- صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، باب نسب النبى ، ص 1782، ح 2، مسند احمد، ج 5، ص 89، 95 و 105؛ مسند طيالسى ، ح 781؛ طبقات ابن سعد، ج 8، ص 179. و سلام كردن درخت در اين منابع آمده است : سنن دارمى ، المقدمه ، باب سوم طبقات ابن سعد.
80- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 15، ص 242؛ الكامل مبرد، ص 222. شرح مفصل اين داستان ، به خواست خدا، در جلد سوم همين كتاب خواهد آمد.
81- 1. روزنامه شرق الاوسط، 3/12/1984، در مقابله اى زير عنوان حكم الاحتفال بالمولد النبوى و غيره من الموالد.
82- صحيح بخارى ، كتاب الانبياء باب يزفون النسلان فى المشى ، ج 2، ص 158 و 159.
83- صحيح بخارى ، كتاب الانبياء باب يزفون النسلان فى المشى ، ج 2، ص 158، معجم البلدان ، ماده زمزم ؛ تاريخ طبرى و ابن اثير در داستان اسماعيل . پ
84- مسند احمد، ج 1، ص 306 و قريب به آن در ص 127؛ مسند طيالسى تح 2697؛ معجم البلدان ، ذيل واژه كعبه ، تاريخ طبرى و ابن اثير در داستان ابراهيم و اسماعيل .
85- صحيح مسلم ، كتاب الزاهد و الرقايق ، باب لا تدخلوا مساكن الذين ظلموا انفسهم ...، ح 40، به اختصار؛ مسند احمد، ج 2، ص 117؛ صحيح بخارى ، كتاب المغازى ، باب نزول النبى الحجر؛ تاريخ طبرى ، چاپ اروپا در خبر قوم ثمود، ج 1، ح 250.
86- مسند احمد بن حنبل ، ج 2، ص 66
87- صحيح مسلم ، كتاب الجمعه ، باب فضل الجمعه ، ح 17، 18
88- مسند احمد، ج 1، ص 87، 89، 96، 110، 128، 139، 145، 150؛ مسند طياليس و ح 96 و 155
89- مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 89، 96
90- مسند احمد، ج 2، ص 246.
91- مسند احمد، ج 2، ص 285
92- در مورد اسماعيل و فرزندانش ر.ك : سيره ابن هشام ، ج 1، ص 6، تاريخ طبرى ، چاپ اروپا، ج 1، ص 352؛ تاريخ ابن اثير، چاپ اروپا ج 1، ص 89؛ تاريخ ابن كثير، ج 1، ص 193؛ معجم البلدان ، واژه حجر.
93- ما روايتهاى سه گانه ابن سعد را به طور فشرده از طبقات ، ج 1، ص 25، آورده ايم .
94- الاكتفاء فى مغازى المصطفى و الثلاثه الخلفاء، تصحيح هنرى ماسه ، چاپ جول كريونل ، الجزاير، 1931، ص 119. كلاعى ، ابو الربيع سليمان بن موسى بن سالم الحميرى در سال 565 قمرى به دنيا آمد و در سال 634 درگذشت .
95- ابن جبير، محمد بن احمد بن جبير الكنانى اندلسى ، در شب شنبه دهم ربيع الاول سال 540 يا 539 به دنيا آمده و در اسكندريه در شب چهار شنبه 27 يا 29 شعبان سال 616 از دنيا رفته است . ابن جبير، اديب وارسته و كامل و شاعرى خوش قريحه و توانا، و جوانمردى خوش برخورد، و از دانشمدان فقه و حديث اندلس بوده است . سفرنامه ابن جبير كتابى است كه در آن از مسافرتش به حج كه مدت دو سال و سه ماه و نيم به طول انجاميده شرحى وافى داده است . اين مسافرت از روز دوشنبه 19 شوال 578 آغاز، و تا روز پنجشنبه 22 محرم سال 581 ادامه داشته است . ابن جبير در اين مسافرت از كشورهاى مصر و سرزمينهاى عرب و عراق و شام و صقليه و غيره ديدن كرده و از شهرهايى كه ديده ، ياد نموده ، و اماكنى را كه در آنجاها فرود آمد، شرح داده است .
آنچه از سفرنامه او در اينجا آورديم ، چاپ سال 1374 مصر است كه با تحقيق دكتر حسين نصار(ص 63) منتشر شده است . شرح حال ابن جبير در مقدمه كتابش آمده است . 96- فروغ كافى كتاب حج ، باب حج ابراهيم و اسماعيل (ع ) و بنائهما البيت ...، ج 4، ص 210، ح 14، چاپ دارالكتب الاسلاميه ، تهران ، 1391 ق ، من لا يحضره الفقيه ، كتاب الحج ، باب علل الحج ، ج 2، ص 125 - 126، ح 13، چاپ دارالكتب الاسلاميه ، 1390، و باب نكت فى حج الانبياء و المرسلين ، ج 2، ص 149، ح 8؛ وافى ، كتاب الحجر، باب حج ابراهيم و اسماعيل (ع )، ج 8، ص 28؛ بحارالانوار، كتاب النبوه ، باب احوال اولاد ابراهيم (ع ) وازواجه و بناء البيت ، ج 5، ص 143، ح 41 و ج 5، ص 144، ح 54.
97- فروع كافى ، كتاب الحج ، باب حج ابراهيم ، ج 4، ص 210، ح 15؛ بحارالانوار، به نقل از صدوق ، كتاب النبوه باب احوال اولاد ابراهيم ، ج 5، ص 142، ح 40 و باب اخبار اولاد ابراهيم ، ج 5، ص 144، ح 5؛ وافى ، كتاب الحج ، بابا حج ابراهيم ج 8، ص 28.
98- فروع كافى ، كتاب الحج ، باب حج ابراهيم ، ج 4، ص 210، ح 16؛ وافى ، كتاب الحج ، باب حج ابراهيم ، ج 8، ص 28، بحارالانوار، ج 5، ص 144، ح 56.
99- مختصر كتاب البلدان ، ابوبكر احمد بن الفقيه الهمدانى ، چاپ بريل ليدن ، 1302 ق ، ص 17.
100- صحيح بخارى ، كتاب فضائل اصحاب النبى ، باب مناقب خالد بن وليد، ج 2، ص 204.
101- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، باب قول النبى (ص ) انا بك لمحزونون ، ج 1، ص 158، صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، باب رحمه بالصبيان و العيال ، ح 62؛ سنن ابن ماجه ، كتابالجنائز، باب ما جاء فى النظر الى الميت ، ج 1، ص 473، ح 1475؛ طبقات ابن سعد، ج 1، ق 1، ص 88؛ مسند احمد ج 3، ص 193.
102- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، باب قول النبى يعذب الميت ببعض بكاء اهله عليه و كتاب المرضى ، باب عياده الصبيان ، ج 4، ص 13؛ صحيح مسلم ، كتاب الجنائز، باب البكاء على الميت ، ص ‍ 636، ح 11؛ سنن ابى داود، كتابالجنائز، باب البكاء على الميت ، ج 3، ص 193، ح 3125؛ سنن نسائى ، كتابالجنائز، باب الامر بالاحتساب و الصبر، ج 1، ص 246؛ مسند احمد، ج 2، ص 306 و ج 3، 83، 88، 89.
103- شرح حال حمزه در طبقات ابن سعد، چاپ دار صادر بيروت 1377، و تفصيل بيشتر آن در مغازه ى واقدى ، ج 1، ص 315 - 317؛ امتاع الاسماع مقريزى ، ج ا، ص 163، مسند احمد، ج 2، ص ‍ 40؛ و تاريخ طبرى آمده است . ابن عبدالبر در استيعاب و ابن اثير در اسد الغابه آن را به اختصار و در شرح زندگانى حمزه آورده اند.
104- سنن نسائى ،؟ تاب الجنائز، باب زياره قبر المشرك ، ج 1، ص 267؛ سنن ابو داود، كتاب الجنائز، باب زياره القبور، ج 3، ص 218، ح 3234؛ سنن ابن ماجه ، كتاب الجنائز، باب ما جاء فى زياره قبور المشركين ، ج 1، ص 501، ح 1572.
105- سنن ابن ماجه ، كتاب الجنائز، بابا ما جاء فى العطعام يبعث الى اهل الميت ، ج 1، ص 514، ح 1610 و 1611؛ سنن ترمذى ، كتاب الجنائز، باب ما جاء فى العطعام يصنع لاهل الميت ، ج 4، ص 219 كه گفته است اين حديث حسن و صحيح است ؛ سنن ابو داود، كتاب الجنائز، باب صنعه الطعام لاهل الميت ، ج 3، ص 195، ح 3132؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 1، ص 205 و ج 6، ص 370.
106- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، باب حداد المراه على غير زوجها، ج 1، ص 154 و كتاب الطلاق ، بابا تحد امتوفى عنها زوجها اربعه اشهر و عشرا، ج 3، ص 189 و باب الكحل للحاده ، باب 68 و باب القسط للحاده عند الطهر و بابا تلبس الحاده ثياب العصب و باب و الذين يتوفون منكم و يذرون ازواجا، ج 3، ص 189 - 190؛ صحيح مسلم ، كتاب الطلاق ، باب وجوب الاحداد فى عده الوفات و تحريمه فى غير ذلك الا ثلاثه ايام ، ص 1124، 1125، 1126، 1127 و 1128، ح 1486، 147، 1490 و 1491؛ سنن ابو داود، كتاب الطلاق ، باب ، حداد المتوفى عنها زوجها، ج 2، ص 290، ح 2299 و باب فيما تجتنبه المعتده فى عدتها، ج 2، ص 291، ح 2302؛ سنن ترمذى ، كتاب الطلاق و اللعان ، باب ما جاء فى عده المتوفى عنها زوجها، ج 5، ص 171 - 174؛ سنن نسائى ، كتاب الطلاق ، باب عده المتوفى عنها زوجها و باب الاحداد و باب سقوط الاحداد عن الكتابيه المتوفى عنها زوجها و باب الخصاب للحاده ، سنن ابن ماجه ، كتاب الطلاق ، باب هل تحد المراه على غير زوجها، ج 1، ص 374، ح 2085 - 2087؛ سنن دارمى ، كتاب الطلاق ، باب احداد المراه على الزوج ، ج 2، ص 167؛ موطا مالك كتاب الطلاق ، 101 و 105؛ طبقات ابن سعد، ج 4، ق 1، ص 27 و 28 و ج 8، ص 70، مسند احمد، ج 5، ص 8 و ج 6، ص 37، 184 249، 281، 286، 287، 324، 325، 326، 369، 408، 426؛ مسند طيالسى ، ج 4، ص 1587، 1589 و 1591.
107- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، باب قول النبى يعذب الميت ببكاء اهله عليه ، ج 1، ص 155 - 156؛ صحيح مسلم ، كتاب الجنائز، باب الميت يعذب ببكاء اهله عليه ، ص 461، ح 22.
108- صحيح مسلم ، كتاب الجنائز، باب الميت يعذب بيكاء اهله عليه ، ص 642- 643، ح 25 و 27 و نزديك به آن سخن ترمذى است در صحيحش ، كتاب الجنائز، بابا ما جاء فى الرخصه فى البكاء على الميت ، ج 4، ص 225، سنن ابو داود، كتاب الجنائز، ج 3، ص 194، ح 3129.
109- شرح نووى در حاشيه صحيح مسلم ، كتاب الجنائز، باب الميت يعذب ببكاء اهله عليه ، ج 6، ص ‍ 228.
110- سنن نسائى ، كتاب الجنائز، باب الرخصه فى البكاء على الميت ؛ سنن ابن ماجه ، كتاب الجنائز، باب ما جاء فى البكاء على الميت ، ص 505، ح 1587؛ مسند احمد، ج 2، ص 110، 273، 333، 408 و 444.
111- صحيح بخارى ، كتاب الجنائز، باب البكاء عند المريض ، ج 1، ص 185.
112- الاصول الثلاثه و ادلتها، قاهره ، چاپخانه مدنى ، 1380 ق ، ص 4؛ و نيز ر.ك : الدين و شروطها كه در همان چاپخانه به چاپ رسيده است . مخالفين خواستن از غير خدا به اين آيه نيز استدلال مى كنند: قل ادعوا الذين زعمتم من دونه فلا يملكون كشف الضر عنكم و لا تحويلا. (اسراء / 56). و آيات ديگرى نظير آن .
113- الاصول الثلاثه و ادلتها، ص 5 و 8.
114- الاصول الثلاثه و ادلتها، ص 46
115- الدين و شروط الصلوه ، ص 8.
116- ما در مقام برشمردن تمامى ادله دو مذهب نيستيم ، بلكه هدف ، تنها آوردن نمونه اى از آنها بوده است .
117- وقايع جنگ صفين را در تاريخ طبرى ، ابن اثير و ابن كثير، و داستان خوارج را در همان منابع و ديگر مصادر مطالعه كيند.
118- مطلب از اين قرار بود كه امير المومنين على (ع ) مقدارى طلا از يمن به خدمت پيغمبر آورد و آن حضرت همه را بين چهار نفر از كافران از باب مولفه قلوبهم قسمت كرد. اين كار پيغمبر خشم برخى از مهاجران و انصار را برانگيخت و به اعتراض گفتند: پولها را به سران كفر نجد مى دهد و ما را ناديده مى گيرد. رسول خدا(ص ) فرمود: من با اين كار دلهاى ايشان را به اسلام متمايل مى كنم . آنگاه مردى سر تراشيده با چشمهايى گود برخاست و گفت : اى محمد از خدا بترس ، پيغمبر فرمود: اگر من از فرمان خدا سرپيچى كنم ، چه كسى فرمانبردار خدا خواهد بود؟ خداوند مرا امين همه جهان مى داند، ولى شما مرا امين نمى دانيد؟ چون آن مرد برفت رسول خدا فرمود: از نسل اين مرد كسانى به وجود خواهند آمد كه قرآن مى خوانند ولى از گلوهايشان تجاوز نمى كند. آن چنان از دين اسلام بيرون مى روند كه تير از چله كمان ، مسلمانان را مى كشند و... صحيح بخارى ، كتاب توحيد، باب قول الله تعالى : تعرج الملائكه ...، ج 4، ص 188؛ صحيح مسلم ، كتاب الزكاه ، باب ذكر الخوارج و صفاتهم ، ص 741ت ح 143.
119- صحيح مسلم ، كتاب الزكاه ، باب ذكر الخوارج و صفاتهم ، ح 143، 144، 145، 146.
120- اين استدلال از سخن اميرالمومنين على (ع ) استفاده شده كه در كتاب شيخ صدوق ، در باب در بر دوگانه پرستان و زنديقان ، كتاب توحيد، ص 241، آمده است .
121- به مصادر اين خبر در قسمت استشفاع به پيامبر خدا(ص ) رجوع شود.
122- اين حجر در الاصابه در معرفى ذوالخويصره مى نويسد: ذوالخويصره تميمى ، نامش حرقوص بن زهير، بنيانگذار خوارج است . او در هنگام تقسيم غنائم به رسول خدا اعتراض كرد و گفت : اى رسول خدا عدالت را رعايت كن پيغمبر(ص ) در پاسخ او فرمود: واى بر تو، اگر من عدالت را رعايت نكنم ، پس چه كسى چنان خواهد كرد. و درباره او فرمود: از اين مرد يارانى به هم خواهد رسيد كه نماز و روزه شما را در برابر نماز و روزه خود بى ارزش خواهند دانست . آنان چنان از دين خدا بيرون مى روند كه تير از چله كمان .
شرح حال ذولخويصره در اسد الغابه آمده و تفصيل سخن پيامبر خدا(ص ) درباره او، و مساله خوارج و جنگشان با اميرالمومنين (ع ) در صحيح مسلم ، باب ذكر الخوارج ، و باب التحريض على قبل الخوارج ، و باب الخوارج شر الخلق و الخليقه آمده است .
123- اخبار سيره حضرت داود (ع ) در كتاب تاريخ طبرى و ديگر منابع آمده است .
124- من خيلى پيش از اينها ضرورت اقدام به بررسى و تحقيق براى يك گونه كردن سنت پيغمبر(ص ) را از ره علمى محض به دانشمندان اسلامى و نويسندگان و متفكران آنان در مصر و حجاز و شام و لبنان و هند و پاكستان و عراق و ديگر جاها توصيه كرده و شرح كافى داده ام ؛ چه در دانشگاههاى اسلامى و اجتماعات علمى يا در نشستى كه با دانشمندان به طور جداگانه و خصوصى داشته ام . من - به يارى خدا - بيش از پنجاه و چند سال از عمر خود را صرف اين گونه بررسيها كرده ام و از آنجا كه ام المومنين عايشه را در بين ديگر امهات مومنين و همسران پيامبر الهى بيشتر راوى در نقل حديث و سيره رسول خدا(ص )، حتى بيش از اهل بيت آن حضرت و همه اصحاب او، يافتم و از آنجا كه بيشتر محققين ، از مسلمان و غير مسلمان ، مانند مستشرقين و پرورش يافتگان آنان ، در خلال احاديث همين بانو با سيره رسول اكرم (ص ) آشنا شده و مى شوند، و ممكن نيست كه درباره سيره آن حضرت بدون بررسى علمى در مجموعه احاديث روايت شده از طرف آن بانو تحقيقى علمى به عمل آيد، ناگزير گرديم كه مجموعه احاديث او را جداگانه مورد بحث علمى و تحقيقى قرار دهم ، و جلد اول از تحقيقات خود را زير عنوان احاديث ام المومينن عايشه انتشار دادم كه هنوز جلد دوم آن به چاپ نرسيده است .
اما در خلال بررسيهايم به اختلافاتى در اخبار سيره صدر نخستين اسلام برخوردم كه مرا ناگزير ساخت تا قسمتى از تحقيقاتم را به نام خمسون و مائه صحابى مختلق (صد و پنجاه صحابى ساختگى ) منتشر سازم و هدفم از انتخاب اين نام بر كتاب اين بود كه دانشمندان را به اخبار صدر اسلام و عظمت اين همه اشخاص و اخبار ساختگى متوجه نمايم . در هر صورت ، دو جلد از آن كتاب به چاپ رسيد كه در آنها شرح حال نود و سه صحابى ساختگى ، و هفتاد و چند نفر از راويان دروغين آورده شده است كه روايات فتوح و رده و ديگر ريدادهاى ساختگى ، همه از زبان همان راويان نقل شده است . بر اين تحقيق و بررسى ، به عنوان مقدمه دو جلد كتاب عبدالله بن سبا را نوشتم و انتشار دادم كه جلد سوم آن ، و نيز جلد سوم خمسون و مائه صحابى مختلق ، هنوز هنوز به چاپ نرسيده است . و من شكايت آن همه عكس العملهاى تند و زننده اى را كه در اين راه متحمل شده ام ، به خداى متعال مى برم .
(لازم به ذكر است كه كتابهاى احاديث ام المومنين عايشه ، عبدالله بن سبا، خمسون و مائه صحابى مختلق ، به ترتيب ، به ترتيب زير عناوين نقش عايشه در تاريخ اسلام ، عبدالله بن سبا، صد و پنجاه صحابى ساختگى به فارسى ترجمه و چاپ شده است . مترجم ).
125- ما مذهب هيئت حاكمه را تا آخرين خلفاى ترك عثمانى ، و مذهب اهل بيت را به امام دوازدهم محدود كرده ايم . زيرا مذهب خلفا به مشروعيت حكومت خلفاى پس از پيغمبر اكرم ايمان دارد و آنها را جانشينان پيغمبر مى داند. مذهب اهل بيت نيز به حقانيت امامان دوازده گانه در به دست گرفتن زمام حكومت ايمان دارد و ايشان را اوصياء پيغمبر مى خواند. از اين روست كه ما نخستين مذهب را مذهب خلفا، و ديگرى را مذهب اهل بيت ناميده ايم .
126- تهذيب اللغه ، زهرى ، ج 15، ص 19.
127- ر.ك : نهايه اللعه ، ابن اثير، ذيل واژه جهد.
128- مقدمه سنن دارمى ، باب فصل العلم و العالم ج 1، ص 100، ح 32
129- صحيح مسلم ، كتاب اعتكاف ، باب الاجتهاد فى العشر الاواخر من شهر رمضان ، ح 1175.
130- اصابه ، ج 1، ص 10. شهيد ثانى نيز همين سخن را از پيروان مذهب خلفا گرفته است كه در كتاب درايه خود در تعريف صحابى مى نويسد: الصحابى منتلقى النبى - صلى الله عليه و آله - مومنا به و مات على الاسلام .
131- اصابه ، ج 1، ص 10، و 13
132- ر.ك : مفردات راغب و لسان العرب ، واژه صحب .
133- الاصابه ، ج 1، ص 13.
134- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 2151.
135- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 2457 - 2458.
136- در شرح حال سيف بن عمر تميمى ، ر.ك : عبدالله بن سبا، ج 1،
137- ر.ك : عبدالله بن سبا ج 1، ص 117. مولف در كتاب رواه مختلقون (چاپ نشده ) نيز به اين مساله پرداخته است .
138- اغانى ، ج 14، ص 158.
139- قضاعه ، مجموعه قبايل بزرگى است شامل حيدان ، بهراء، بلى ، جهينه و غيره كه ابن حزم در كتاب انساب خود، ص 440 - 460، به شرح آنها پرداخته است . مركز قضاعه نخست در شحر و بعد در نجران و سپس در شام بوده است . محل سكونت افراد اين قبايل سرزمينى بسيار وسيع و پهناور بين شام و حجاز تا عراق بوده است ر.ك : معجم قبائل العرب ، واژه قضاعه ، ج 3،ص 957.
140- الاغلانى ، ج 14، ص 157. ابن حزم آن را به طور فشرده در جمهره ،ص 284، آورده است .
141- حوران منطقه اى وسيع از استان دمشق ، كه قراء و قصبات و مزارع فراوانى دارد. معجم البلدان ، ج 2، ص 358.
142- الاغانى ، ج 15، ص 56
143- الاصابه ، ج 2، ص 496 - 489. گفتنى است بين علقمه و پسر عمويش عامر مساله اى پيش آمد و سخنانى دو از عفت كلام رد و بدل شد كه . از ترجمه آن شرم داريم ولى وقايعنگاران ، از جمله اصفهانى در اغانى ، ج 15، ص 50 - 55، ابن حزم در جمهره ، ص 284، آن را آورده اند. طالبان به اان مدراك مراجعه كنند. رنجيدن علقمه از امپراتور روم هم سبب اشاره او به ماجراى ميان علقمه و عامر بوده است . مترجم .
144- او محمد عبدالرحمن بن ابى حاتم رازى (م 327 ق )، كتاب معروفش ، تقدمه المعرفه لكتاب الجرح و التعديل است و در سال 1371 قمرى در حيدر آباد دكن به چاپ رسيده است .
145- و هر كس كه رسول خدا را به رنج افكند و بجز راه مومنان را در پيش بگيرد، ما او را در اين مسير به خودش وا مى گذاريم . گفتنى است كه پيروان مذهب اهل بيت معتقدند كه مقصود از مومنين در آيه فوق ؛ مومنين صحابه مى باشند؛ همان طور كه در آيه نيز به آن تصريح شده است ، نه هر كس ديگر. توضيح آن بعدا خواهد آمد.
146- خداوند سرزنده نگه دارد آن كس را كه سخنانم را بشنود و به خاطر بسپارد تا به ديگران برساند.
147- شما كه حاضر هستيد اين سخنان رابه ديگران كه غائبند برسانيد.
148- از قول من ، حتى يك آيه از قرآن هم كه شده ، به ديگران برسانيد و هيچ پروايى نداشته باشيد.
149- سپس خواهيم گفت كه مذهب خلفا با تمام قوا از انتشار احاديث رسول خدا(ص )، بويژه در نوشتن آن تا اواخر سده اول هجرى ، جلوگيرى كرده است .
150- جرح و تعديل ، ص 7 -9
151- ابو عمر يوسف بن عبدالله ، از نوادگان محمد بن عبدالبر النمرى القرطبى المالكى (368 - 463 ق ) است و كتاب معروف وى الاستيعاب فى اسماء الاصحاب است .
152- اسد الغابه فى معرفه الصحابه ،ج 1، ص 3.
153- الاصابه فى تمييز الصحابه ، ج 1، ص 17 - 22
154- كاش مى دانستيم امام و فقيه مشهور، ابوزرعه ، درباره منافقينى كه جزء اصحاب رسول خدا(ص ) بوده اند چه نظرى داشته است ؟
155- اصابه ابن حجر، ج 1، ص 18. ابن حجر در معرفى ابوزرعه مى نويسد: امام حافظ و ثقه مشهور از طبقه يازدهم راويان حديث است كه در سال دويست و شصت و چهار هجرى در گذشته و اصحاب صحاح ، چون مسلم ، ترمذى ، نسائى و ابن ماجه ، از او روايت كرده اند. به شرح حال ابوزرعه در تقريب التهذيب ، ج 2، ص 536، شماره 1479 مراجعه كنيد.
156- بى گمان خداوند از مومنينى كه در پاى درخت با تو بيعت كرده اند راضى و خشنود گرديد و از راز درونشان باخبر شد و بر آنها آرامش فرود آورد و پيروزى نزديكى به ايشان مرحمت فرمود.
157- داستانى بيعت شجره ، در مغازى واقدى ، ص 604 و خطط مقريزى ، ص 291 آمده است .
158- و از باديه نشينان دور و برتان ، منافقين و دو رويانى وجود دارند و از اهالى مدينه نيز كسانى كاركشته و بس ماهر در دورويى و نفاق مى باشند كه شما ايشان را نمى شناسيد و فقط ما آنها را مى شناسيم . آنان را دو بار عذاب خواهيم كرد، سپس به عذابى دردناك مبتلايشان خواهيم ساخت .
159- اشاره به داستان افك ، آيات 11 - 17 سوره نور كه درباره اعلام پاكدامنى عايشه ، بنا به روايت ايشان ، يا پاكى ماريه ، بنا به گفته ديگران نازل شده است .
160- و چون داد و ستد و سرگرمى اى مى بينند به سويش روى آرند و تو را ايستاده ترك كنند.
161- مسند احمد حنبل ، ج 5، ص 390 و 453؛ صحيح مسلم ، ج 8، ص 122 - 123، باب صفات المنافقين ؛ مجمع الزوائد، ج 1، ص 110 و ج 6، ص 195؛ مغازى و اقدى ، ج 3، ص 1042؛ امتاع مقريزى ، ص 477؛ الدر المنثور سيوطى ، ج 3، ص 258 - 259، در تفسير آيه وهموا بما لم ينالوا (توبه / 74).
162- پيروان مذهب اهل بيت اين توطئه را به سبب مراسم غدير خم در جحفه ، و در بازگشت آن حضرت از حجه الوداع مى دانند. ر.ك : بحارالانوار، ج 28، ص 97.
163- صحيح بخارى ، در تفسير سوره مائده ، باب و كنت عليهم شهيدا ما دمت فيهم فلما توفيتنى و كتاب الانبياء، باب و اتخذ الله ابراهيم خليلا؛ صحيح ترمذى ، ابواب صفه القيامه ، باب ما جاء فى شاءن الحشر و تفسير سوره طه .
164- صحيح بخارى ، كتاب الرقاق ، باب فى الحوض ، ج 4، ص 95 و كتاب الفتن ، باب ما جاء فى قول الله تعالى : و اتقوا فتنه لا تصيبن الذين ...؛ سنن ابن ماجه ، كتاب مناسك ، باب الخطبه يوم النحر، ح 5830؛ مسند احمد، ج 1، ص 435 و ج 3، ص 28 و ج 5، ص 48.
165- صحيح مسلم ، كتاب الفضائل ، باب اثبات حوض نبينا، ج 4، ص 1800، ح 40.
166- اميرالمومنين على (ع )، به موجب روايت حاكم در مستدرك ، ج 3، ص 483، و مالكى در فصول المهمه و ابن مغازلى شافعى در المناقب ، ج 3، ص 7 و شبلنجى در نور الابصار، ص 69، در روز سيزدهم رجب سال سى ام عام الفيل و درون كعبه چشم به جهان گشود. مهاجران و انصار در سال 35 هجرى با او به خلافت بيعت كردند، و به سبب ضربتى كه ابن ملجم مرادى در شب نوزدهم ماه رمضان سال چهلم در مجراب عبادت در مسجد كوفه برفرقش فرود آرود، در بيست و يكم همان ماه به سراى باقى شتافت . اصحاب صحاح 536 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در استيعاب ، اسد الغابه ، اصابه و جوامع السيره ، ج 5، ص 276، آمده است . روايت آن حضرت در مورد شناسايى منافقان در منابع ذيل آمده است : صحيح مسلم ، ج 1، ص 61، باب الدليل على ان حب الانصار و على من الايمان و بغضهم من علامات النفاق ؛ صحيح ترمذى ، ج 12، ص 177، باب مناقب على ؛ سنن ابن ماجه ؛ مقدمه باب حادى عشر؛ سنن نسائى ، ج 2، ص 271، باب علامه المومن و باب علامه المنافق از كتاب الايمان و شرايعه ؛ خصائص نسائى ، ص 38؛ مسند احمد، ج 1، ص 84 و 95 و 128؛ تاريخ بغداد، ج 2، ص 255 و ج 8، ص 417 و ج 16، ص 426؛ حليه الاولياء ابونعيم ، ج 4، ص 185 (كه گفته است حديثى است صحيح و متفق عليه )؛ تاريخ الاسلام ذهبى ، ج 2، ص 198؛ تاريخ ابن كثير، ج 7، ص 354؛ استيعاب ، ج 2، ص 461؛ اسدالغابه ، ج 4، ص 292؛ كنزالعمال ، ج 15، ص 105؛ رياض ‍ النضره ، ج 2، ص 284؛ المناقب ابن المغازى ، ص 190، ح 255.
167- ام سلمه ، هند دختر ابى اميه بن مغيره قرشى مخزومى ، پيش از ازدواج با پيغمبر همسر ابوسلمه بن عبدالاسد مخزومى بود كه هر دو از مسلمانان صدر اسلام بودند و به حبشه و سپس به مدينه مهاجرت كردند. ابوسلمه چون در جنگ احد مجروح و در سال سوم از هجرت در گذشت ، رسول خدا(ص ) ام سلمه را كه زنى پرفرزند بود تحت سرپرستى خود در آورد. ام سلمه پس از شهادت امام حسين (ع ) به سال 61 هجرى درگذشت . اصحاب صحاح 378 حديث از او روايت كرده اند. شرح حال ام سلمه و ابوسلمه در اسد الغابه و جوامع السيره ، ص 276، و تقريب التهذيب ، ج 2، ص 617، آمده است . حديث ام سلمه درباره منافقين در منابع ذيل آمده است : سنن ترمذى ، ج 13، ص 168؛ مسند احمد بن حنبل ، ج 6، ص 292، استيعاب ج 2، ص 460؛ تاريخ ابن كثير، ج 7 ص 354؛ كنز العمال چاپ اول ، ج 6، ص 292.
168- عبدالله بن عباس ، نواده عبدالمطلب و پسر عموى پيغمبر(ص ) و على است . او سه ساله بود كه هجرت پيش آمد و در سال 68 هجرى در طائف درگذشت . اصحاب صحاح 1660 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در اسد الغابه و اصابه و جوامع السيره ، ص 276، آمده است .
169- ابوذر غفارى ، جندب يا بريد، فرزند جناده يا عبدالله و يا السكن است . ابوذر از پيشگامان در پذيرش اسلام و از آخرين مهاجران است . او در جنگهاى بعد از بدر شركت كرد. و در هنگام تبعيد در ربذه به دستور عثمان خليفه در سال 32 چشم از جهان پوشيد. اصحاب صحاح 281 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در التقريب ، ج 2، ص 420، و جوامع السيره ، ص 277، و جلد دوم كتاب عبدالله بن سبا آمده است .
170- انس ابن مالك ، انصارى خزرجى . خودش گفته است كه مدت ده سال رسول خدا(ص ) را خدمت كرده است . انس بر اثر نفرين اميرالمومنين على (ع ) دركتمان شهادتش در مورد داستان غدير خم ، به پيسى مبتلا گرديد كه عمامه او، آن را نمى پوشانيد. اين مطلب در كتاب اعلاق النفيسه ، ص ‍ 122، آمده و تفصيل آن را ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 4، ص 388، آورده است . انس در بصره و بعد از سال 90 هجرى درگذشت . اصحاب صحاح 2286 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در اسد الغابه ، التقريب و جوامع السيره ، ص 276، و روايتش درباره منافقان در كنز العمال ، ج 7، ص 140، آمده است .
171- ابونجيد، عمران بن حصين خزاعى كعبى ، در فتح خبير اسلام آورد و از مصاحبت رسول خدا(ص ) برخوردار شد. عمران بن حصين در كوفه بر مسند داورى و قضا نشست و در سال 52 در بصره در گذشت . اصحاب صحاح 180 حديث از او روايت كرده اند. روايتش درباره منافقان در كنز العمال ، ج 7، ص 140، و شرح حالش در التقريب ، ج 2، ص 72، و جوامع السيره ، ص 277، آمده است .
172- مستدرك الصحيحين ، ج 3، ص 129؛ كنز العمال ، ج 15، ص 91.
173- ابو سعيد خدرى ، سعد بن مالك بن سنان خزرجى ، جنگ خندق و جنگهاى بعد از آن را درك رد و در مدينه به سال 63 يا 65 و يا 76 درگذشت . اصحاب صحاح 1170 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در اسد الغابه ، ج 2، ص 289، و التقريب ج 1، ص 289، و جوامع السيره ، ص 276، و حديثش درباره منافقان در صحيح ترمذى ، ج 13، ص 167، و حيله ابونعيم ، ج 6، ص 284، آمده است .
174- در تاريخ بغداد، ج 3، ص 153 آمده است كه ابن عباس در نزد ابن مسعود آيه يعجب الزراع ليغيظ بهم الكفار را خواند و گفت اين على بن ابى طالب است .
175- جابر بن عبدالله بن عمرو انصارى سلمى ، پدر و پسر هر دو صحابى بودند. جابر به همراه پدرش ‍ بيعت عقبه را درك كرد و در 17 جنگ در ركاب پيغمبر شركت كرد. او در صفين در كنار على (ع ) حضور داشت و پس از سال 70 هجرى در مدينه درگذشت . اصحاب صحاح 1540 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در اسد الغابه ، ج 1، ص 256 - 257، و التقريب ، ج 1، ص 122، و جوامع السيره ، ص 276، و روايتش درباره منافقان در استيعاب ، ج 2، ص 464، و رياض النضره ، ج 2، ص ‍ 284، و تاريخ ذهبى ، ج 2، ص 198، آمده كه چنين است : ما منافقان اين امت را جز به ...، و در مجمع الزوائد، ج 9، ص 133، نيز آمده كه با اين عبارت شروع مى شود: ما گروه انصار، منافقمان را جز از راه ...
176- صحيح ترمذى ، ج 13، ص 165، باب مناقب على ؛ سنن ابن ماجه ، باب فضل على ، ح 116؛ خصائص نسائى ، ص 4 و 30 و ج 4، ص 281 و 368 و 370 و 372 و ج 5، ص 307 و 347 و 350 و 358 و 361 و 366 و 419 و 568؛ مستدرك الصحيحين ، ج 2، ص 129 و ج 3 ص 9؛ رياض النضره ، ج 2، ص 222 - 225؛ تاريخ بغداد، ج 7، ص 377 و ج 8، ص 290 و ج 12، ص 343 و مصادر بسيار ديگر.
177- اين ماجرا را به طور بسيار فشرده از طبقات ابن سعد، ج 2، ص 190 - 192، نقل كرديم . دنباله اين موضوع و بقيه مصادر را در بخش اول كتاب عبدالله سبا آورده ايم .
178- صحيح بخارى ، كتاب العلم ، باب كتابه العلم ، ج 1، ص 22 - 23.
179- روايت ابن عباس در صحيح بخارى ، كتاب الجهاد، باب جوائز الوفد، ج 2، ص 120 و باب اخراج اليهود من جزيره العرب ؛ صحيح مسلم ، كتاب الوصيه ، باب ترك الوصيه ، و ديگر منابع خبرى ، و نصوص آن در اول داستان سقيفه در كتاب عبدالله بن سبا، ج 1، ص 98 - 102 آمده است .
180- صحيح بخارى ، كتاب الاعتصام بالكتاب والسنه ، باب كراهيه الخلاف و باب قول المريض قوموا عنى از كتاب المرضى و كتاب المرضى و كتاب مغازى ، باب مرض النبى ؛ صحيح مسلم ، كتاب الوصيه ، باب ترك الوصيه ؛ و ديگر منابع در كتاب عبدالله بن سبا، ج 1، ص 101.
181- مسند، احمد، ج 6، ص 219 و ديگر مصادر در كتاب عبدالله بن سبا، ج 1، ص 102 - 103.
182- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 1818.
183- تاريخ ابوالفدا، ج 1، ص 164.
184- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 57 كنز العمال ، ج 4، ص 53، ح 1092؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص ‍ 243؛ الغدير، به نقل از شرح المواهب زرقانى ، ج 8، ص 281؛ سنن ابن ماجه ، ح 627، در تفسير آيه 144 سوره آل عمران .
185- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 57؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 243، السيره الحلبيه ، ج 3، ص 390 - 391؛ كنز العمال ، ج 4، ص 53، ح 1092؛ التمهيد باقلانى ، ص 192 - 193.
186- انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 567؛ طبقات ابن سعد، ج 2، ص 53، كنز العمال ، ج 4، ص ‍ 53؛ تاريخ الخميس تج 2، ص 185؛ سيره حلبيه ، ج 3، ص 392.
187- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 54؛ تاريخ طبرى ، ج 1، ص 1817 - 1818؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 243؛ سيره حلبيه ، ج 3، ص 392 سنن ابن ماجه ، ح 1627.
188- گفتيم كه اين آيه قبلا به وسيله ابن ام مكتوم قرائت شده بود، وليب عمر به آن اعتنايى نكرد و سخنان ديگران نيز سودى نداشت . اين اظهار ترديد در وفات پيغمبر در آن روز خاص از ويژگيهاى عمر بوده است ، زيرا هيچكس از سيره نويسان و مورخان چنين ترديدى را به غير از شخص عمر، از هيچ صحابى ديگرى نياورده اند.

189- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 70؛ و نزديك به آن در: البدء و التاريخ و كنز العمال ج ، 4، ص 54 و 60 كه مى نويسد: كار تجهيز پيغمبر را چهار نفر بر عهده گرفتند. آنگاه آنچه را كه ما آورده ايم ، آورده است . و نيز: عقد الفريد، ج 3، ص 61؛ و نزديك به آن سخن صريح ذهبى است در تاريخش ، ج 1، ص ‍ 321 و 324 و 326.
190- صحيح بخارى ، كتاب الحدود، باب رجم الحلبى من الزنا، ج 4، ص 120
191- ما اين خبر را به طور فشرده از تاريخ طبرى ، در ذكر رويدادهاى بعد از وفات پيغمبر، نقل كرديم و اگر دراين مورد سخنى به غير از سخن طبرى بياوريم ، به آن تصريح خواهيم كرد. تفصيل بيشتر آن در جلد اول كتاب عبدالله بن سبا آمده است .
192- به تاريخ طبرى در ذكر رويدادهاى سال يازدهم هجرت ، ج 2، ص 456 و چاپ اروپا، ج 1، ص ‍ 1838 مراجعه كنيد كه آن را از طريق عبدالله بن عبدالرحمن بن ابى عمره انصارى آورده است . و نيز رجوع شود به تاريخ ابن اثير، ج 2، ص 125، و نزديك به آن در تاريخ الخلفا از ابن قتيبه ، ج 1، ص 5. همچنين ابوبكر جوهرى در جلد دوم كتاب سقيفه خود به نقل ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه در خطبه و من كلام له فى معنى الانصار.
193- اسيد بن حضير، نامش در سيره ابن هشام ، ج 4، ص 335، آمده است . او از نوادگان سماك بن عتيك بن رافع بن ... از قبيله اوس است . اسيد بيعت عقبه دوم را درك كرد و در جنگ احد از خود ثبات قدم نشان داد و در همه جنگهاى پيغمبر شركت نموده بود. اسيد را نزد ابوبكر مقامى والا و ارجمند بود و او را بر همه انصار مقدم مى داشت . اسيد در سال 20 يا 21 در گذشت و عمر در حمل جنازه اش ‍ شركت كرد. اصحاب صحاح 18 حديث از او روايت كرده اند. شرح حالش در استيعاب ، ج 1، ص 31 -33؛ اصابه ، ج 1، ص 64، و جوامع السيره ، ص 283، آمده است .
194- عويم بن ساعده انصارى در بيعت عقبه و غزوه بدر و ديگر جنگهاى پيامبر خدا(ص ) شركت كرد. عويم در خلافت عمر از دنيا رفت . شرح حالش در كتاب النبلاء آمده كه او برادر عمر بوده و عمر بر سر قبرش گفته است : كسى نمى تواند ادعا كند كه از صاحب اين قبر بهتر است . استيعاب ، ج 3، ص ‍ 170، اصابه ، ج 3، ص 45؛ اسدالغابه ، ج 4، ص 158.
195- عاصم بن عدى بن الجد بن العجلان از همپيمانان با انصار، و از بزرگان بنى عجلان بود. او جنگ احد و جنگهاى بعد از آن را درك كرد و در سال 45 هجرى در گذشت . استيعاب ، ج 3، ص 133، اصابه ، ج 2، ص 237؛ اسدالغابه ، ج 3 ص 75.
196- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 339.
197- حباب بن منذر بن الجموح بن زيد بن حرام بن ... انصارى بود. جنگهاى پيغمبر را درك كرد و در خلافت عمر از دنيا رفت . ر.ك : استيعاب ، در حاشيه اصابه ، ج 1، ص 353؛ اصابه ، ج 1، ص 302؛ اسد الغابه ، ج 1، ص 364؛ جمهره ابن حزم ، ص 359.
198- چون اميرالمومنين على (ع ) اين دليل مهاجران را شنيد، فرمود: احتجوا بالشجره و اضاعوا الثمره . يعنى به درخت نبوت احتجاج كردند و ميوه آن را ناديده گرفتند. زيرا ميوه درخت نبوت ، خانواده و اهل بيت آن حضرت مى باشند كه مهاجران براى به دست گرفتن حكومت پيغمبر، آن را ناديده گرفتند. شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص 2.
199- ما در اينجا بقيه گفتگوهاى ايشان را براى رعايت اختصار نياورده ايم .
200- اين مطلب را يعقوبى پس از ذكر وقايعى كه گذشت ، در تاريخ خود، ج 2، ص 103، آورده است . زبير بن بكار نيز آن را در كتاب موفقيات خود ، ص 579، ذكر نموده است .
201- تاريخ طبرى ، ج 3، ص 208 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1818 از قول ابراهيم . ابن اثير نيز در تاريخ خود، ج 2، ص 123، مى گويد: اين سخن را انصار هنگامى بر زبان آوردند كه عمر دست بيعت به دست ابوبكر زده بود!
202- به سيره ابن هشام ، ج 4، ص 336، و تمامى مصادرى كه حديث فلته را آورده اند مراجعه شود. ما موضوع فلته را در آنجا كه از عقيده عمر درباره بيعت ابوبكر سخن خواهيم گفت ، خواهيم آورد.
203- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 1842، چاپ اروپا. 204- ابوبكر جوهرى در كتاب سقيفه خود مى نويسد: چون قبيله اوس ديد كه يكى از رؤ ساى قبيله خزرج با ابوبكر بيعت كرد، اسيد بن حضير، كه يكى از رؤ ساى اوس به حساب مى آمد و با سعد بن عباده رقابت داشت ، با ابوبكر بيعت نمود تا از حسادتى كه به سعد بن عباده داشت خلافت به او نرسد. شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص 2، در شرح خطبه و من كلام له فى معنى الانصار.
205- در اين جا آشكار حضور دو نحوه سياست متفاوت خشونت و نرمى از سوى دو خليفه به چشم مى خورد.
206- سقيفه ابوبكر جوهرى ، شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 133، و در ص 74 به عبارتى ديگر.
207- عقد الفريد ابن عبدربه ج 4، ص 258؛ ابوبكر جوهرى در كتاب سقيفه به روايت ابن ابى الحديد در ج 1، ص 132، و در ص 74 مفصلتر؛ زبير بن بكار در الموفقيات ، ص 577 - 580 و 583 و 592 بنا به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص 2 - 16 در شرح و من كلام له فى معنى الانصار.
208- الموفقيات زبير بن بكار، ص 580.
209- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 458 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1843؛ تاريخ ابن اثير، ج 2، ص 224 كه مى نويسد: اسلم آمد و بيعت كرد؛ الموفقيات زبير بن بكار، بنا به نقل ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 6، ص 278 كه مى گويد: بابيعت قبيله اسلم ابوبكر نيرو گرفت . اما نگفته اند كه قبيله مزبور چه روزى وارد مدينه شده ، ولى ظن قوى بر اين است كه افراد مزبور روز سه شنبه وارد مدينه شده اند. شيخ مفيد در كتاب حمل خود، ص 43، مى نويسد افراد قبيله اسلم براى خريد مايحتاج خود به مدينه آمده بودند.
210- موفقيات زبير بكار، ص 578؛ الرياض النضره ، ج 1، ص 164، تاريخ الخمسين ، ج 1، ص 188.
211- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 340؛ تاريخ طبرى ، ج 3، ص 203 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1829؛ عيون الاخبار ابن قبيبه ، ج 2، ص 234؛ الرياض النضره ، ج 1، ص 167؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 248؛ تاريخ الخلفاء سيوطى ، ص 47؛ كنز العمال ، ج 3، ص 129، ح 2253؛ الحلبيه ، ج 3، ص 397؛ و صحيح بخارى ، ج 4، ص 165، كتاب البيعه از قول انس ، كه خطبه عمر را با جزئى اختلافى آورده است . اما كسانى كه تنها خطبه ابوبكر را آورده اند: جوهرى سقيفه به نقل از ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 134، صفوه الصفوه ، ج 1، ص 98.
212- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 78، چاپ لندن .
213- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 343، تاريخ طبرى ، ج 2، ص 450 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1830؛ تاريخ ابن اثير، ج 2، ص 126؛ تاريخ ابن كثير؛ ج 5، ص 248؛ الحلبيه ، ج 3، ص 392 و 394 كه در آن ، روزى را كه بيعت ابوبكر فراغت يافتند و به ياد تجهيز پيغمبر خدا(ص ) افتادند معلوم نكرده است .
214- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 343.
215- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 70، كامل ابن اثير، ج 2، در ذكر حوادث سال 11 هجرى .
216- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 70، و نزديك به آن در البداء و التاريخ و كنز العمال ، ج 4، ص 54 و 60 كه مى گويد: كار تجهيز او را چهار نفر بر عهده گرفتند، و سپس آنچه را كه ما آورده ايم ، آورده است .
217- العقد الفريد، ج 3، ص 61؛ و نزديك به آن سخنى ذهبى است در تاريخش ، ج 1، ص 321، و 326.
218- كنز العمال ، ج 3، ص 140.
219- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 344؛ تاريخ طبرى ، ج 2، ص 425 و 455 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1833 و 1837؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 270؛ اسد الغابه ، ج 1، ص 34، در شرح حال پيامبر. و در روايات ديگر آمده است كه صداى بيلها را در شب سه شنبه شنيدند ر.ك : تاريخ ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 78؛ تاريخ الخميس ، ج 1، ص 327. در صورتى كه شب چهارشنبه درست تر است و در مسند احمد بن حنبل ، ج 6، ص 62، تاكيد، شده در آخر شب چهارشنبه و در ص ‍ 724 آمده است كه گفت ما علمنا اين يدفن حتى سمعنا....
220- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 78.
221- طبقات ابن سعد، ج 2، ق 2، ص 78.
222- الموفقيات ، ص 583.
223- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 124 - 125، سقيفه جوهرى به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص 13، كه مفصل آن در ص 74 آمده ، و نزديك به آن در الامامه و السياسه ، ج 1، ص 14.
224- مقداد بن عمرو بن ثعلبه بن مالك بن ...، عمرو در جاهليت متهم به قتل شد، ناچار به حضر موت گريخت و با قبيله كنده پيمان بست و زنى از آن قبيله را بگرفت و از او مقداد به دنيا آمد. مقداد چون بزرگ شد، بين او ابوشمر نزاعى در گرفت ، كه مقداد پاى او را مجروح كرد و به مكه گريخت و خود را زير حمايت اسود بن عبد يغوث در آورد. اسود او را به فرزندى گرفت و مقداد بن اسود خوانده شد. اما پس از نزول آيه ادعوهم لابيهم بار ديگر مقداد بن عمرو ناميده شد. پيغمبر در حق مقداد فرموده است : خداوند مرا به دوستى چهار تن امر فرموده : على ، مقداد، سلمان و ابوذر. مقداد در سال 33 درگذشت . استيعاب ، ج 3، ص 451؛ اصابه ، ج 3، ص 433 - 434.
225- ابوعمر و براء بن عازب بن الحارث بن ... در جنگ بدر به علت كمسالى ، پيغمبر به او اجازه شركت نداد و بعد در 14 جنگ با رسول خدا(ص ) شركت كرد. در جنگهاى جمل و صفين و نهروان در كنار امام (ع ) شمشير زد و در كوفه خانه اى بساخت و در همانجا تا زمان معصب بن زبير زندگى كرد. استيعاب ، ج 1، ص 144، اصابه ؛ ج 1، ص 147.
226- ابى بن كعب از قبيله خزرج در عقبه دوم به خدمت پيغمبر(ص ) رسيد و با حضرتش بيعت نمود و در جنگها شركت كرد. او از نويسندگان وحى بود و در اواخر حكومت عمر، يا اوايل حكومت عثمان از دنيا رفت . استيعاب ، ج 1، ص 27 - 30؛ اصابه ، ج 1، ص 31 - 32.
227- ابوبكر جوهرى در سقيفه خود تصريح كرده است كه ارائه دهنده اين طرح ، مغيره بن شعبه بوده و اين به حقيقت نزديكتر است .
228- اين اضافه در كتاب الامامه و السياسه ، ج 1، ص 14، آمده است .
229- در روايت ابن ابى الحديد آمده است كه همه اين رويدادها در شب دوم از وفات پيغمبر صورت گرفت .
230- كار مردم را به خودشان واگذاشت (فخلى على الناس امورهم )، ضمير هم در امورهم بنا به روايت ابن ابى الحديد است .
231- در الامامه والسياسه و شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، (ص ) 74، كلمه متفقين (به اتفاق يكديگر) آمده كه به نظر مى آيد درست تر باشد.
232- عبارت ميان پرانتز در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد و الامامه والسياسيه آمده است .
233- در سقيفه جوهرى والامامه والسياسه چنين آمده است : واگر اين حق توست ، ما را به آن نيازى نيست .
234- مسند احمد حنبل ، ج 1، ص 55، تاريخ طبرى ، ج 2، ص 466 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1822؛ ابن اثير، ج 2، ص 124، ابن كثير، ج 5، ص 246؛ صفوه الصفوه ، ج 1، ص 97؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 123، تاريخ سيوطى ، فصل بيعت ابى بكر، ص 45؛ ابن هشام ، ج 4، ص 338؛ تيسير الوصول ، ج 2، ص 41.
235- سعد، پسر ابى وقاص ، مكنى به ابواسحاق بود. نام ابى وقاص ، مالك بن اهيب بن ... و هفتمين نفرى بود كه به اسلام گرويد. او در جنگهاى پيغمبر خدا(ص ) شركت داشت و نخستين تير اندازى است كه در راه اسلام به سوى مشركين تير انداخت . سعد فرماندهى سپاه مسلمانان را در فتح عراق بر عهده داشت . او كوفه با بنيان نهاد و از جانب عمر فرماندهى آنجا را بر عهده داشت . عمر وى را جزء شوراى شش نفرى خلافت نامزد كرد. سعد پس از كشته شدن عثمان از مردم و سياست كناره گرفت و به دوران معاويه در عقيق درگذشت . جنازه اش را به مدينه حمل كردند و در بقيع به خاك سپردند. استيعاب ، ج 2، ص 18 - 25؛ اصابه ؛ ج 2، ص 30 - 32.
236- گذشته از اين مدارك ، مداركى ديگر در دست است كه نشان مى دهد اينان همگى از بيعت ابوبكر خوددارى كرده در خانه فاطمه (ع ) گرده آمده بودند و در ميان همان مدارك نام برخى از اينان برده شده و اين مطلب اضافه شده كه اينان همگى آمده بودند تا با على بيعت كنند. ر.ك : الرياض النضره ، ج 1، ص 156؛ ابن شحنه در حاشيه الكامل ، ص 112، جوهرى بر حسب روايت ابن ابى الحديد، ج 2، ص 130 - 134؛ الحلبيه ، ج 3، ص 394 و 397.
237- انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 587.
238- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 619 و چاپ اروپا، ج 1، ص 2140، آنجا كه از وفات ابوبكر سخن مى گويد: مروج الذهب مسعودى ، ج 1، ص 414؛ ابن عبدربه ، ج 3، ص 69، آن جا كه از استخلاف عمر به جانشينى ابوبكر سخن مى گويد؛ كنز العمال ، ج 3، ص 135؛ منتخب كنز، ج 2، ص 171؛ الامامه و السياسه ، ج 1، ص 18؛ كامل مبرد به روايت شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 130 - 131؛ سقيفه جوهرى به روايت نهج البلاغه ، ج 9، ص 130؛ لسان الميزان ، ج 4، ص 189؛ تاريخ ابن عساكر در شرح حال ابوبكر؛ مرآت الزمان سبط ابن جوزى ؛ تاريخ ذهبى ، ج 1، ص 388؛ الاموال الوعبيده ، ص ‍ 131؛ كه سخن ابوبكر را چنين آورده است : اماالثلاث التى فعلتها، فوددت انى لم اكن فعلت ، كذا و كذا. يعنى آن سه را كه كاش انجام نداده بودم ، فلان و فلان است . و اين فلان و فلان را نگفته كه چه چيزهايى بوده است !
239- ابوسليمان ، خالد بن وليد بن المغيره بن ... مادرش لبابه دختر حارث بن حزن ، خواهر ميمونه ، زن پيغمبر(ص )، بوده است . خالد بعد از صلح حديبيه به مدينه هجرت كرد و در فتح مكه شركت داشت . ابوبكر فرماندهى سپاه را به عهده او نهاد و وى را سيف الله لقب داد. خالد در شهر حمص يا مدينه در سال 21 يا 22 در گذشت . استيعاب ، ج 1، ص 405 - 408.
240- ثابت قيس بن شماس بن ... در جنگ احد و بقيه جنگهاى رسول خدا(ص ) شركت كرد و در جنگ يمامه در كنار خالد كشته شد. استيعاب ، ج 1، ص 193؛ اصابه ، ج 1، ص 197.
241- زياد بن لبيد بن ثعلبه بن ... از بنى بياضه ، از مهاجرين و انصار است . زياد ابتدا در مكه به خدمت پيغمبر رسيد و از آنجا به همراهى حضرتش به مدينه مهاجرت كرد. او در عقبه و بدر و ديگر جنگهاى رسول خدا(ص ) حضور داشت و در اوايل خلافت معاويه درگذشت . استيعاب ، ج 1، ص 545؛ اصابه ، ج 1، ص 540. در مورد نسبش در جمهره ابن حزم ، ص 356، لفظ بياضه آمده است .
242- محمد بن مسلمه بن سلمه بن خالد بن ... در جنگ بدر و بقيه جنگهاى رسول خدا(ص ) شركت كرد و از كسانى بود كه با على بن ابى طالب به خلافت بيعت نكرد و به همراه حضرتش در جنگى شركت ننمود. محمد بن مسلمه در سال 43 و يا 46 و يا 47 درگذشت . استيعاب ، ج 3، ص 315؛ اصابه ، ج 3، ص 363 - 364. نسبش در جمهره ابن حزم ، ص 341، آمده است .
243- در مورد زيد بن ثابت به كتاب انساب الاشرف بلاذرى ، ج 1، ص 585 مراجعه شود.
244- ابوعوف ، سلمه بن سلامه بن وقش بن ... مادرش سلمى دختر سلمه بن خالد بن عدى است . سلمه عقبه اول و دوم و سپس جنگ بدر و به دنبالش جنگهاى ديگر را در كنار پيغمبر(ص ) درك كرد و در سال 45 هجرى در مدينه درگذشت . استيعاب ، ج 2، ص 84؛ اصابه ؛ ج 2، ص 63.
245- ابوسعيد سلمه بن اسلم بن حريش بن عدى ... در جنگ بدر و ديگر جنگها شركت داشت و در جنگ جسر ابوعبيد در سال 14 هجرى كشته شد. استيعاب ، ج 2، ص 83، شرح حال شماره 2455؛ اصابه ، ج 2، ص 61.
246- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 443 و 444؛ سقيفه ابوبكر جوهرى بنا به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 130 - 134 و ج 2، ص 819. ضمنا شرح اسيد بن حضير در صفحات قبل همين كتاب آمده است .
247- رياض النضره ، ج 1، ص 218؛ سقيف ابوبكر جوهرى به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 132، و ج 6، ص 293؛ تاريخ الخميس ، ج 2،، ص 169.
248- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126.
249- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 134؛ ابن شحنه در حاشيه الكامل ، ج 11، ص 113.
250- ابن عبدربه ، ج 3، ص 64؛ ابو الفداء، ج 1، ص 156.
251- انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 586؛ كنز العمال ، ج 3، ص 140؛ رياض النضره ؛ ج 1، ص ‍ 167؛ سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 132 و 134 و ج 6، ص ‍ 2، تاريخ الخميس ، ج 1، ص 178؛ تاريخ ابن شحنه ، ص 113 در حاشيه كامل مبرد، ج 11، ص 113.
252- مروج الذهب ، ج 2، ص 100؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 20، ص 481 در شرح سخن امام ما زال الزبير منا حتى نشاءابنه .
253- عمر سخنى به على گفت كه گوينده و شنونده آن هر دو بزرگوار و درخور تكريمند. او گفت : اگر بيعت نكنى ، خانه را بر سرت آتش مى زنم و يك تن را زنده نمى گذارم و با اينكه دختر مصطفى در آنجاست . اين سخن بجز از دهان عمر، در برابر پيشواى رزمندگان عدنان و سرآمد آنان از دهان ديگرى بيرون نمى توانست بيايد. ديوان حافظ ابراهيم ، چاپ مصر.
254- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126.
255- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 443 و 444 و 446 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1818، 1820 و 1822؛ عقريه عقاد، ص 173. شكسته شدن شمشير زبير در منابع ذيل آمده است : رياض النضره ، ص 167؛ تاريخ خميس ، ج 1، ص 188؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 58، 122، 132، و 134 و ج 6، ص ‍ 2؛ كنز العماصلوات ج 3، ص 128.

256- سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 2، ص 2 - 5.
257- سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 134 و ج 2، ص 2 - 5.
258- سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 1، ص 134.
259- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126.
260- مروج الذهب مسعودى ، ج 1، ص 414؛ الامامه و السياسيه ، ج 1، ص 12 - 14، با اندكى اخلاف .
261- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 4.
262- سقيفه جوهرى ، به روايت ابن ابى الحديد در شرح نهج البلاغه ، ج 6، ص 25 - 28؛ ابن قتيبه ، ج 1، ص 12.
263- شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 67؛ صفين نصر مزاحم ، ص 182.
264- در كتاب تيسيرالوصول ، ج 2، ص 46 آمده است : به خدا قسم نه او و نه هيچيك از افراد...
265- اين حديث را به طور فشرده از منابع ذيل آورده ايم : تاريخ طبرى ، ج 2، ص 448 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1825؛ صحيح بخارى ، كتاب مغازى ، غزوه خيبر، ج 3، ص 38؛ صحيح مسلم ، ج 1، ص 72 و ج 5، ص 153، در باب سخن پيغمبر خدا كه نحن لانورث ، ماتركناه صدقه ؛ تاريخ ابن كثير، ج 5، ص 285 - 286؛ ابن عبدربه ، ج 3، ص 64؛ تاريخ ابن اثير، ج 2، ص 126 كه به طور خلاصه آورده ؛ كفايه الطالب گنجى ، ص 225 - 226؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد ج 1، ص 122؛ مروج الذهب ، ج 2، ص 414؛ التنبيه و الاشراف ، ص 250 كه مى گويد: تا فاطمه زنده بود على بيعت نكرد؛ صواعق ، ج 1، ص 12؛ تاريخ الخميس ، ج 1، ص 193؛ الامامه و السياسه ، ج 1، ص 14، كه نوشته است : على بعد از وفات فاطمه بيعت كرد و فاطمه 75 روز بعد از پدر زنده بود؛ استيعاب ، ج 2، ص ‍ 244؛ ابوالفداء ج 2، ص 156؛ البدء و التاريخ ، ج 5، ص 66، انساب الاشراف ، ج 1، ص 586؛ اسد الغابه ، ج 3، ص 222 در شرح حال ابوبكر كه نوشته : بيعت ايشان بعد از شش ماه صورت گرفته و اين صحيحتر است ؛ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 105 كه گفته است : على بيعت نكرد مگر بعد از شش ماه . الغدير امينى ، ج 3، ص 102؛ به نقل از الفصل ابن حزم ، ص 96 - 97 كه نوشته است بيعت على شش ‍ ماه بعد صورت گرفت .
266- انساب الاشراف باذرى ، ج 1، ص 587.
267- وسق واحد وزن غلات برده ، و يك وسق جو معادل است با 150/186889 گرم پس از گردكردن ، تقريبا برابر 186890 گرم امروز ماست . تفصيل بيشتر مطلب در كتاب غايه التعديل دانشمند فقيه مرحوم سردار كابلى آمده است . مترجم .
268- الموفقيات ، ص 590. فروه بن عمرو از انصار و كسى بود كه بيعت عقبه و جنگ بدر و ديگر جنگهاى رسول خدا(ص ) را درك كرد. شرح حالش در اسد الغابه ، ج 4، ص 178، آمده است .
269- خالد بن سعيد از نوادگان عاص و از پيشگامان در اسلام بود او سومين يا چهارمين و بنابه قولى پنجمين نفرى بود كه اسلام آورد. ابن قتيبه در معارف ، ص 128، مى نويسد: خالد بن سعيد پيش از ابوبكر مسلمان شد. او از كسانى بود كه به حبشه مهاجرت كرد. او و برادرانش از جانب رسول خداص ‍ عهده دار صدقات مذحج و فرماندار صنعاء بود. خالد و برادرانش پس از وفات پغمبر(ص ) به مدينه بازگشتند و در جنگ شام شركت كردند. سرانجام خالد در روز دوشنبه ، دو شب به آخر جمادى اولى سال 13 هجرى در اجنادين به شهادت رسيد. استيعاب ، ج 1، ص 398 - 400؛ اصابه ، ج 1، ص 406؛ اسد الغابه ، ج 2، ص 82؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 6، ص 13 و 16.
270- اسد الغابه ، ج 2، ص 82،؛ شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 2، ص 135.
271- تاريخ طبرى ، چاپ اروپا، ج 1، ص 2079 و ج 2، ص 586؛ تهذيب تاريخ ابن عساكر، ج 5، ص ‍ 51؛ انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 588 كه نوشته است خالد بن سعيد مدتى با ابوبكر بيعت نكرد.
272- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 126.
273- اسد الغابه ، ج 2، و به طور مفصل در شرح نهج البلاغه ابن ابى الحديد، ج 1، ص 135. به نقل از سقيفه جوهرى .
274- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 586 و چاپ اروپا، ج 1، ص 2079؛ تهذيب تاريخ ابن عساكر، ج 5، ص ‍ 51.
275- سعد بن عباده بن دليم بن حارثه بن ... خزرجى و انصارى و آقا و رئيس قبيله خزرج بود. او در بيعت عقبه و تمام جنگهاى پيغمبر(ص )، بجز جنگ بدر كه شركتش در اين جنگ مورد اختلاف است ، شركت داشت . او مردى بخشنده و با گذشت بود. پرچم انصار را در روز فتح مكه در دست داشت وفرياد برآورد: امروز جنگ است و... كه پيغمبر پرچم را از دستش گرفت و به پسر او سپرد. سعد تا زنده بود با ابوبكر بيعت نكرد. او در سال 15 هجرى در زمان خلافت عمر و به وسيله دو چوبه تير كه درقلبش نشسته بود از پاى در آمد و در حوارين به خاك سپرده شد. نسبتش در جمهره ابن حزم ، ص ‍ 65، و شرح حالش در استيعاب ، ج 2، ص 23 - 37، و اصابه ، ج 2، ص 27 - 28 آمده است .
276- تاريخ طبرى ، ج 3، ص 459 و چاپ اروپا، ج 1، ص 1844؛ تاريخ ابن اثير، ج 2، ص 126؛ كنز العمال ، ج 3، ص 134، ح 2296؛ الامامه والسياسه ، ج 1، ص 10؛ سيره الحلبيه ، ج 4، ص 397؟ در پايان آن آمده است : با هر كدام از آنها روبرو مى شد، سلام نمى كرد.
277- رياض النضره ، ج 1، ص 168؛ علاوه بر مصادر بالا.
278- طبقات ابن سعد، ج 3، ق 2، ص 145؛ تهذيب ابن عساكر، ج 6، ص 90 در شرح حال سعد؛ كنز العمال ، ج 3، ص 134، زير شماره 2296؛ سيره حلبيه ، ج 3، ص 397.
279- انساب الاشراف بلاذرى ، ج 1، ص 589؛ عقد الفريد، ج 3، ص 64 - 65، با اختلافى اندك .
280- تبصره العوام ، چاپ مجلس ، تهران ، ص 32.
281- مروج الذهب ، ج 2، ص 301 و 304.
282- عقد الفريد، ج 4، ص 295 - 260
283- طبقات ابن سعد، ج 3، ق 2، ص 145؛ المعارف ابوحنيفه دينورى ، ص 113.
284- اسد الغابه ، در شرح حال سعد بن عباده ؛ استيعاب ابن عبدالبر، ج 2، ص 37.
285- مانند محب الدين طبرى در كتاب الرياض النضره و ابن عبدالبر در استيعاب .
286- تاريخ ، چاپ اروپا، ج 1، ص 2138.
287- ما اين ماجرا به طور فشرده از عقد الفريد، ج 4، ص 274، نقل كرديم .
288- اجلح به مردى گفته مى شود كه موى جلوى سرش ريخته و دو طرف سر، اندكى مو داشته باشد. منظور عمر از اين كلمه ، اميرالمومنين على (ع ) بوده است .
289- انساب الاشراف ، ج 5، ص 16، قريب به همين مضمون در طبقات ابن سعد، ج 3، ق 1، ص 247، آمده است . همچنين رجوع شود به شرح حال عمر در استيعاب و منتخب كنز، ج 4، ص 429.
290- رياض النضره ، ج 2، ص 95.
291- انساب الاشراف ، ج 5، ص 17.
292- انساب الاشراف ، ج 5، ص 18؛ و قريب به همين مضمون در عقد الفريد، ج 3، ص 73.
293- انساب الاشراف ، ج 5، ص 20.
294- انساب الاشراف ، ج 5، ص 18
295- انساب الاشراف ، ج 5، ص 19، و قريب به همين مضمون در عقد الفريد، ج 3، ص 74.
296- طبقات ابن سعد، ج 3، ق 1، ص 43.
297- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 160؛ انساب الاشراف ، ج 5، ص 15.
298- كنز العمال ، ج 3، ص 160.
299- طبقات ابن سعد، شرح حال سعيد بن العاص ، ج 5، ص 20 - 22، چاپ اروپا.
300- انساب الاشراف ، ج 5، ص 19؛ و نزديك به آن در عقد الفريد؛ ج 3، ص 74. سعيد بن العاص بن سعيد بن احيحه بن ... نه ساله و يا در همين حدود بود كه رسول خدا(ص ) از دنيا رفت . طبقات ابن سعد، ج 5، ص 20 - 22.