مقدمه

«زيارت،يكى از سازنده‏ترين برنامه‏هاى تربيتى مكتب ماست كه هم تقدير و احترام به پاكيها و فضيلتها و مجاهدتهاست.هم الهام گرفتن از اولياى دين و پاك ساختن روح و جان در حرم مطهر معصومين عليه السلام.

سرزمين عراق،قبور مطهر و نورانى تعدادى از امامان ما و شخصيتهاى برجسته شيعه را در بر دارد.«كربلا»،كعبه دل و جان ماست.«نجف‏»،كوى ولايت است و«كاظمين‏»و«سامراء»،كهرباى جانهاى شيفته دوستداران اهل بيت عليهم السلام.

زيارت عتبات عاليات و چهره نهادن بر تربت مقدس امامان،بوسه زدن بر ضريح منور آن پاكان،همواره مورد اشتياق و آرزوى ديرين دلدادگان عترت مصطفى صلى الله عليه و آله و مورد تاكيد فراوان اهلبيت عليهم السلام بوده است.

امروز،اين شوق،در دلهاى ما افروخته‏تر است و زيارت قبور امامان در اين سرزمين و ديدار از اماكن مقدس و جاهاى ديدنى و خاطره‏انگيز در اين ديار فراهم‏شده است.

آنچه در اين مجموعه تقديم شما زائران محترم عتبات عاليات مى‏شود،اطلاعاتى است درباره اماكن ديدنى و آثار مقدس اين سرزمين.بديهى است هر چه شما عزيزان با تاريخ گذشته اسلام و شخصيتهاى بزرگوار آيين‏مان،آشناتر شويد،اين زيارت برايتان شيرين‏تر و خاطره‏انگيزتر خواهد بود.

خرسنديم كه اين مجموعه را به عنوان راهنماى شما زائران عزيز كه عازم كوى عشق و ايثاريد، تقديم كنيم.باشد كه زيارتى با شناخت و معرفت‏بيشتر داشته باشيد و از اين سفر،بيشترين توشه معنوى را بر گيريد.ان شاء الله.

معاونت آموزش و تحقيقات - بعثه مقام معظم رهبرى

عراق

سرزمين‏«عراق‏»يا«بين النهرين‏»بنا بر كاوشهاى باستان شناسان:يكى از كهنترين جايگاههاى سكونت انسان و تمدن بشرى است و پيشينه تاريخى آن به هزاران سال پيش از ميلاد مسيح عليه السلام باز مى‏گردد.نام‏«عراق‏»،بنا به گفته مورخان بر گرفته از موقعيت جغرافيايى آن، يعنى نزديكى و مجاورتش با آب است،زيرا عرب هر سرزمينى را كه داراى صحرا و درخت‏باشد و در مجاورت دريا يا رودخانه قرار گيرد عراق گويد،و يا آنكه بر گرفته از نام فارسى‏«ايران شهر»يا«ايراك‏»به معناى سرزمينهاى پست است كه پس از تعريب،عراق گرديده است.برخى از مستشرقان،نام اين سرزمين را بر گرفته از كلمه آرامى‏«آراكا»مى‏دانند كه به معناى سرزمين مقدس مى‏باشد.

همسايگان عراق عبارتند از:تركيه در شمال،ايران در شرق،اردن و سوريه در غرب و عربستان و كويت در جنوب.

مساحت عراق 713/446 كيلومتر مربع و معادل يك‏سوم (3/1) ايران است.اين كشور از دو بخش‏«كوهستانى‏» ⁽¹⁾ و«دشت و صحرا»تشكيل شده و (بجز شمال آن) داراى آب و هواى سرد و خشك و گزنده در زمستان و گرم و سوزان در تابستان است.ملت عراق از همزيستى چندين قوم تشكيل يافته كه عبارتند از:

عرب،كه اكثريت‏ساكنان اين سرزمين را تشكيل داده است.

كرد،كه در بخش شمالى اين كشور سكونت دارند و طبق برخى آمار،17%جمعيت عراق را تشكيل مى‏دهند.

ايرانى،كه در شهرهاى مذهبى عراق و مناطق مرزى ميان ايران و عراق سكونت دارند.

ترك،كه در برخى استانهاى شمالى هم مرز با تركيه زندگى مى‏كنند.

همچنين ارامنه و آشوريان،اقليتهاى بسيار كوچكى را در اين كشور تشكيل مى‏دهند.

دين مردم عراق عبارت است از اسلام (سنى حنفى-شيعه) ،مسيحى،يهودى،صابئه،و...ليكن اكثريت مردم عراق را مسلمانان شيعه تشكيل مى‏دهند و بر اساس برخى آمار غير رسمى، شيعيان متجاوز از 60%مردم عراق‏اند.

در عراق دو رودخانه مهم،يعنى دجله و فرات وچندين رود كوچك،مانند غراف،ديالى،خابور، زاب كبير و زاب صغير جريان دارد،از اين رو سرزمينى حاصلخيز و داراى كشاورزى گسترده است.عراق دشتها و صحراهاى بزرگ ديگرى نيز دارد كه بخش عمده غرب و جنوب غربى اين كشور را در بر گرفته و اين سرزمينها قسمتى از صحراى بزرگ‏«بادية الشام‏»را تشكيل مى‏دهد.

گفتنى است كه اروندرود نيز مرز مشترك ايران و عراق در منطقه جنوب ايران است.

پيشينه تاريخى عراق

عراق داراى پيشينه تاريخى بسيار كهن بوده و يكى از قديمى‏ترين تمدنهاى بشرى را در خود پرورانده و جاى داده است،از اين رو،در جاى جاى عراق آثار تاريخى و باستانى متعلق به دوره‏هاى گوناگون،از هزاران سال پيش از تولد حضرت مسيح عليه السلام تا پس از ظهور اسلام را مى‏توان ديد،سير تاريخى حكومتها و خاندانهاى حاكم بر عراق بدين شرح است:

1-سومريان (4500 ق.م-2300 ق.م

در اين دوره،ملت‏سومر در بخش جنوبى عراق و در دو سمت رودخانه‏هاى دجله و فرات سكونت داشته‏اند و بنا بر كاوشهاى باستانشناسان،اين قوم كه نژاد آنهاهمچنان مورد ترديد است،داراى تمدن كشاورزى قابل توجهى بوده و چندين شهر را به نامهاى‏«ارك‏»،«اريدو»، «لاجش‏»و جزاينها پايه ريزى كرده بودند.پايتخت اين سلسله حاكم،شهر باستانى‏«اور»بوده است.

سومريان بر اثر حملات جنگجويان اكدى از ميان رفتند.

2-اكديان (4500 ق.م-2300 ق.م

همزمان با حكومت‏سومريان در جنوب عراق،در ميانه عراق سلسله ديگرى از مردمان سامى نژاد زندگى مى‏كردند و داراى شهرهاى آبادى همچون:«بورسيبا»،«كيش‏»،«نفر»،«اجاده‏»و جز اينها بودند و همواره بر سر تصاحب زمينهاى كشاورزى با دولت جنوبى خود به نزاع بر مى‏خاستند تا آنكه در سال 2750 ق.م مردى به نام‏«سرجون اكدى‏»در ميان آنان به قدرت رسيد و توانست‏با جنگها و حملات خود سومريان را نابود و سرزمينهاى آنان را تصاحب كند، ليكن ملت‏شكست‏خورده سومرى بار ديگر توانست اكديان را در حملات خود شكست دهد. پس از آن حاكمان سومرى و اكدى به توافق رسيدند و در سال 2500 ق.م،كشور يكپارچه‏اى به نام‏«اكد و سومر»،كه تمامى ميانه و جنوب عراق را در بر مى‏گرفت،به پا داشتند.

3-ايلاميان (عيلاميان)

اينان مردمانى بودند كه در منطقه كوهستانى‏شمال خوزستان زندگى مى‏كردند و پايتختشان شهر شوش بود.داراى دولتى مقتدر و جنگجويانى دلير بودند.سربازان ايلامى در سال 2320 ق.م به سرزمين اكديان حمله‏ور شدند و پس از اشغال پايتخت آنان،پادشاه اكدى را به اسارت خود در آوردند و بتدريج نفوذ و سيطره خود را بر سرتاسر ميانه و جنوب عراق گسترش دادند.

4-بابليان (2200 ق.م)

يكى از قبايل سامى به نام‏«عموريان‏»كه همواره در كناره‏هاى درياى مديترانه سكونت داشتند، به منظور دست‏يابى به منابع آب و كشاورزى،به سمت‏شرق حركت كرده و سرزمينهاى ميانى عراق را به اشغال خود در آوردند و پايتخت‏خود را شهر بابل (در نزديكى حله كنونى) قرار دادند.دهها سال ميان عموريان و ايلاميان جنگها در گرفت و همچنان ادامه داشت تا آنكه ششمين پادشاه عمورى با قدرت تمام به جنگ ايلاميان رفت و پس از شكست دادن ارتش آنان،شهر شوش پايتخت ايلاميان را به اشغال خود در آورد و بدين ترتيب امپراتورى عظيم خود را پايه ريزى كرد كه از آن پس به نام‏«امپراتورى بابليان‏»شهرت يافت.او شهر بابل را به اوج عظمت و شكوه و جلال رسانيد كه امروزه آثار آن زينت‏بخش موزه‏هاى جهان است.

5-آشوريها (1300 ق.م-606 ق.م)

يكى از قبايل سامى آشوريان هستند كه در سال 3000 ق.م به شمال عراق هجرت كردند.آنان نخست جزو قلمرو سومريان و سپس بابليها قرار گرفتند.مردمان اين قوم به شجاعت و جنگجويى شهرت داشتند،و به همين جهت نيروى نظامى دو حكومت پيشين را تشكيل مى‏دادند.آنها پس از ضعف دولت‏بابليها،نخست ايالات اطراف خود و سپس بابل را اشغال كردند و همچنان به توسعه امپراتورى خويش مشغول بودند تا آنكه در سال 800 ق.م سرتاسر عراق و سرزمينهاى شرق درياى مديترانه و شمال آن را تا حدود ازمنستان در سيطره خود داشتند.پادشاه‏«سرجون دوم‏»و فرزندش‏«سنحاريب‏»يكى از مشهورترين پادشاهان اين امپراتورى بودند.

6-كلدانيها (606 ق.م-539 ق.م)

پس از ضعف امپراتورى آشور،در نتيجه شورش مردمان تحت فرمان آنها در ايالات دور دست و اختلافات داخلى،يكى از قبايل سامى به نام‏«كلدو»كه در جنوب عراق به دامدارى مشغول بودند،سر به شورش بر داشته و با سربازان آشورى به نبرد برخاست.و سرتاسر جنوب عراق را اشغال نمود و سپس شهر بابل را به تصرف در آورد و آنگاه به همراه پادشاه ماد،پايتخت آشوريان را مورد حمله قرار داد و پس از اشغال آن،سرزمينهايشان را به ميان قوم خود تقسيم كرد.كلدانيها در سال 606 ق.م‏آشوريها را نابود ساختند و دولت‏بابليان جديد را در شهر بابل پايه‏ريزى كردند.

يكى از مشهورترين پادشاهان آنان به نام‏«نبوكد نصر»يا«بخت نصر»بود كه 40 سال پادشاهى نمود و مصريان را شكست داد و پايتخت‏يهوديان (اورشليم) را تسخير و ويران كرد و هزاران يهودى را به اسارت گرفت و به بابل آورد.در دوران اين پادشاه علم رياضيات و نجوم پيشرفت فراوانى كرد و تقسيم شبانه روز به 24 ساعت و هر ساعت‏به 60 دقيقه و هر دقيقه به 60 ثانيه،و تعيين ماههاى خورشيدى و قمرى و پيش بينى خسوف و كسوف و جز اينها،از اكتشافات اين دوره است.

7-مادها و پارسها (539-331 ق.م)

دو قوم ماد و پارس همراه قوم پارت از نژاد آريايى بوده و جمعا اقوام ايرانى را تشكيل مى‏دادند.مادها در غرب و پارسها در جنوب ايران سكونت داشتند.ابتدا مادها دولتى تشكيل دادند و سپس به رهبرى كورش دولت هخامنشى را بنيادگذارى كردند.اين دولت‏با غلبه بر عراق،آسياى صغير و مصر توانست دولتى مقتدر و ثروتمند را در مناطق مذكور تاسيس كند. داريوش هخامنشى نيز پس از كورش يكى از مقتدرترين شاهان هخامنشى است.پايتخت اين دولت تخت جمشيد بوده است.دولت مزبور با حمله اسكندر مقدونى از بين رفت.

8-يونانيها (331-247 ق.م)

اسكندر كبير پس از به قدرت رسيدن در يونان،به جنگ با ايرانيها شتافت و نخست آسياى صغير را اشغال كرد و سپس در سال 331 ق.م موفق شد و سرتاسر عراق را تحت‏سيطره خود درآورد.پس از مرگ اسكندر«سلوكى‏»به حكمرانى عراق رسيد و دولت‏سلوكيان را در عراق ايجاد كرد كه تا سال 247 ق.م دوام يافت.

9-پارتيان (247 ق.م-226م)

اينان يكى از اقوام آريايى ساكن در خراسان كنونى بودند كه بتدريج متصرفات خود را توسعه دادند و عاقبت‏سلوكيان را از ايران و عراق راندند و خود جايگزين آنان شدند و شهر تيسفون را پايتخت‏خويش را قرار دادند.پارتيان 473 سال حكومت راندند و عاقبت‏«آردوان‏»آخرين پادشاه آنان در سال 226 م.توسط سلسله ساسانيان از ميان رفت.

10-ساسانيان (226 م-652 م)

اين امپراتورى چهار قرن عراق را در تصرف خود داشت و پايتخت آن شهر تيسفون بود،تا اين كه عاقبت در سال 16 هجرى ارتش اسلام لشكريان ايرانى را شكست داد و دين مبين اسلام وارد عراق و ايران گرديد.در دوره حكمرانى ساسانيان،عراق پيشرفتهاى فراوانى در زمينه‏هاى كشاورزى و شهر سازى كرد كه بسيارى از آثار آن تا صدها سال بعد باقى بود.

دوره اسلامى

ارتش اسلام در سال 14 يا 15 ه.به فرماندهى سعد بن ابى وقاص به عراق حمله كرد و عاقبت طى چند سال جنگ،در سال 16 هجرى،ارتش ساسانى را شكست داد و عراق را به تصرف در آورد.از اين تاريخ،عراق جزئى از متصرفات اسلامى گرديد كه خليفه از مدينه بر آن حكم مى‏راند.امير المؤمنين على بن ابى طالب عليه السلام براى نخستين بار در سال 36ه.شهر نو بيناد كوفه را پايتخت‏خود قرار داد و از آنجا بر سرتاسر جهان اسلام حكم مى‏راند.

امويان (41 ه.-132 ه.)

پس از شهادت امير مؤمنان عليه السلام در سال 40 ه.ق.و انتقال خلافت‏به امويان،عراق كه مركز آن دمشق بود،بخشى از امپراتورى امويان گرديد و سيطره آنان بر عراق تا سال 132 ه. ادامه يافت.

عباسيان (132-656 ه.)

پس از سقوط امويان،ابو العباس سفاح نخستين خليفه عباسى در سال 132 ه.ق.در شهر هاشميه (نزديك كوفه) اعلان خلافت عباسى نمود.37 خليفه عباسى،524سال از عراق بر جهان اسلام حكومت راندند،و سر انجام آخرين خليفه عباسى،مستعصم بالله در سال 656 ه. ق.هلاكوخان مغول شكست‏خورد و از بين رفت.

ايلخانيان (656-738 ه.)

پس از مرگ هلاكوخان،عراق از سوى جانشينان او كه‏«ايلخانيان‏»ناميده مى‏شدند،به مدت 80 سال اداره شد.برخى از ايلخانان مسلمان بودند و عاقبت،سلسله آنان توسط شيخ حسن جلائرى منقرض گرديد.

جلائريان (738-813 ه.)

اين خاندان مدت 75 سال بر عراق حكومت راندند.

آق قويونلو و قراقويونلو (813-914 ه.)

اين دو ايل ترك تبار،مدت يك قرن در عراق حكومت كردند.

صفويان (914-941 ه.)

شاه اسماعيل صفوى در سال 914 ه.ق.بغداد را فتح كرد.و پس از او فرزندش شاه تهماسب تا سال 941 ه.ق.عراق را جزو متصرفات خود داشت.در اين سال عراق از سوى سلطان سليمان قانونى،پادشاه عثمانى،مسخر گرديد.البته در دوران سلطنت‏شاه عباس صفوى (در سال 1033) عراق بار ديگر به تصرف صفويان در آمد و تاسال 1049 ادامه يافت.در اين سال سلطان مراد چهارم،خليفه عثمانى،بغداد را فتح كرد و عراق را به تصرف خود در آورد.

عثمانيان (1049-1335 ه.ق.)

عراق عملا از سال 941 ه.بجز در سالهاى 1032 تا 1049 ه.ق.و در دوره سلطنت نادرشاه افشار در سال 1146 ه.ق.كه مدت كوتاهى عراق را تسخير نمود،همواره جزئى از ولايات حكومت عثمانى بود و توسط واليان منصوب از سوى دربار عثمانى اداره مى‏شد.سيطره آنان بر عراق تا جنگ جهانى اول ادامه يافت.

انگليسيها (1917 م-1924 م)

ارتش عثمانى پس از شكست‏سخت‏خود از ارتش انگلستان،به سوى تركيه عقب نشينى كرد و در روز 11 آوريل 1917 ميلادى لشكريان فاتح به سر كردگى‏«ژنرال مود»وارد بغداد شدند و بدينگونه عراق جزو متصرفات بريتانيا قرار گرفت.

دولت ملى عراق

در سال 1920 ميلادى ملت عراق به رهبرى عالمان و مراجع دينى در عتبات،قيام و انقلاب گسترده‏اى را بر عليه ارتش اشغالگر انگلستان آغاز كرد كه 6 ماه ادامه داشت و به تضعيف نفوذ انگليسى‏ها در عراق انجاميد و آنان راوادار به قبول خواست مردم در تشكيل دولت ملى عراق كرد.اين جنبش در تاريخ عراق به نام‏«ثورة العشرين‏»شهرت دارد.

در پى اين قيام،دولت انگلستان فيصل سومين فرزند شريف حسين امير مكه را به عنوان پادشاه عراق بر گزيد و مراسم تاجگذارى او در روز عيد غدير سال 1921 م.در بغداد انجام پذيرفت.رژيم سلطنتى عراق تا سال 1958 م.بر عراق حكومت راند.

دولت جمهورى عراق

در سال 1958 م.سرهنگ عبدالكريم قاسم اقدام به كودتاى نظامى كرد و رژيم سلطنتى را سر نگون نمود و آنگاه رژيم جمهورى را در عراق بر قرار ساخت كه تا به امروز ادامه دارد. ⁽²⁾

اماكن زيارتى و سياحتى عراق

سرزمين عراق يكى از كهن‏ترين تمدنهاى بشرى از آغاز تاريخ تا دوران اسلامى را در خود جاى داده است،از اين رو در جاى جاى عراق مى‏توان مراكز دينى و مذهبى و باستانى فراوانى را يافت كه ما در دو بخش:«مراكز دينى و زيارتگاههاى مذهبى‏»و«آثار تاريخى و باستانى‏»به معرفى آن مى‏پردازيم:

بخش اول

مراكز دينى و زيارتگاههاى مذهبى

عراق نخستين كشورى بود كه از سوى لشكريان مسلمان در سال 16 ه.ق.فتح گرديد و به دستور خليفه دوم،دو شهر بصره و كوفه پايه‏ريزى و بنياد نهاده شد.امير مؤمنان عليه السلام نيز كه براى سركوب نمودن غائله جمل از مدينه به عراق آمده بود،شهر كوفه را تا پايان عمر مركز حكومت قرار داد.بعد از آن نيز عباسيان پس از دستيابى به خلافت اسلامى،نخست‏شهر هاشميه (در نزديكى كوفه) و بعد شهر بغداد و سپس شهر سامراء و مجددا بغداد را ايتخت‏خود برگزيدند.از اين روست كه در جاى جاى اين سرزمين،مدفن و آرامگاه امامان بزرگوار شيعه،صحابه پيامبر صلى الله عليه و آله،تابعين،امامان مذاهب سنى،رؤساى فرقه‏هاى و گروهها و طوايف ديده مى‏شود.

در اين نوشته با توجه به اهميت جايگاههاى زيارتى،نخست‏به حرمهاى مطهر امامان معصوم عليهم السلام پرداخته،آنگاه مزارهاى ديگر شهرها را معرفى خواهيم كرد.

پى‏نوشتها:

1-مناطق كوهستانى حدود يك هشتم (8/1) سرزمين عراق را در بر كرفته است.

2-اطلاعات تاريخى اين بخش برگرفته از كتاب:«العراق قديما و حديثا،عبد الرزاق الحسينى، چاپ ششم،بغداد،مطبعة المثنى‏»مى‏باشد.