مسجد البيعه
پيش از اين اشاره كرديم كه براى نخستين بار مسلمانان يثرب در مكه،در محل
جمره عقبه با رسول خدا-ص-بيعت كردند و پس از آن بود كه اسلام در مدينه گسترش
يافت،در محل اين بيعت،مسجدى ساخته شده كه به نام«مسجد البيعه»شهرت يافته است.
بناى فعلى،بسيار كهن است و كتيبهاى كوفى در آن وجود دارد.اين مسجد به نقل
از ابن فهد، در سال 144 ه.ق.ساخته شده است.وى در ذيل حوادث آن سال نوشته است:در
اين سال مسجدى بنا شد كه آن را مسجد البيعه مىنامند;اين مسجد در نزديكى عقبه
قرار دارد،جايى كه حد نهايى منا از طرف مكه است.محل آن هم در شعبى است كه دست
چپ كسى است كه از منا به سوى مكه مىرود.فاصله مسجد البيعه تا جمره عقبه يك
غلوه يا اندكى بيشتر است. (1) غلوه فاصلهاى است كه يك تير
مىرود.همو در ذيل حوادث سال 620 مىنويسد كه خليفه عباسى مستنصر بالله،در اين
سال مسجد البيعه را كه در نزديكى منا است تعمير كرد. (2)
مسجد البيعه از مساجد مورد توجه حجاج طى قرنها بوده است.ابن تيميه كه سنت
زشت دورى از اماكن متبرك را پايه گذارى كرده به صراحت از اين مسجد و اين كه محل
متبرك باشد بدگويى كرده است. (3) اين نشان مىدهد كه در عصر وى
مسلمانان به شدت به اين مسجد علاقهمند بودهاند.
مساحت مسجد در آخرين بازسازى 375 متر مربع و بدون سقف بوده است.سزاوار است
تا حجاجى كه چند روزى را در منا هستند،سرىبه اين مسجد زده و با آمد و شد خود
اين مسجد مهم تاريخى را از مظلوميت بدر آورند،زيرا همانطور كه گفته شد از محل
اين مسجد است كه اسلام از حصار تنگ مكه بيرون آمده به محيط مدينه نفوذ كرد و
راه پيروزى را به سرعت طى كرد.فاكهى در كتاب اخبار مكه خود به طور مفصل داستان
بيعت عقبه را ذيل عنوان مسجد البيعه آورده و اسامى كسانى از انصار را كه در آن
شب ترسناك در عقبه با رسول خدا-ص-بيعت كردند ياد كرده است. (4)
مسجد النحر
در منا مسجد ديگرى به نام مسجد الكبش يا مسجد النحر بوده كه در ميان جمره
اولى و جمره وسطى قرار داشته است.وجه تسميه آن از اين قرار بود كه در آنجا
خداوند به جاى اسماعيل-ع-ذبيحى براى ابراهيم-ع-فرستاد.همچنين،گفته شده كه رسول
خدا-ص-در اين مسجد نماز ظهر را بجاى آورده و قربانى خود را در كنار مسجد ذبح
كرده است.
مسجد كوثر
مسجد كوثر يكى ديگر از مساجد منا بود و گفتهاند كه سوره كوثر در اين مسجد
بر رسول خدا-ص-نازل شد.اين مسجد در جريان ساختمان پلهايى كه در اطراف منا ايجاد
شده،از بين رفته است.
مسجد صفايح
در جنوب مسجد خيف و در دامنه كوه صفايح،مسجدى بوده به نام«مسجد صفايح».در
اين مسجد،غارى بوده كه آن را به نام«غار مرسلات»مىشناختهاند.گفتهاند كه
سوره مرسلات در اين محل نازل شده است.
آثار مذهبى و تاريخى مكه مكرمه
شعب ابو طالب
منطقه كوهستانى اطراف مكه باعثشده تا شعبهاى بسيارى در مكه و اطراف آن به
وجود آيد.شعب،حد فاصل دو كوه را مىگويند كه وسعت آن به اندازههاى مختلف
مىباشد.گفتنى است كه فاصله دو كوه،كه مرز خروجى شهر مىباشد،ثنيه ناميده
مىشود.
زيادى شعب در مكه باعث پيدايش اين ضرب المثل شده است كه:«اهل مكة اعلم
بشعابها»;يعنى مردم مكه شعبهاى خود را بهتر از ديگران مىشناسند.
گذشت كه وقتى قصى بن كلاب بر مكه مسلط شد،هر خانوادهاى از قريش را در جايى
از مكه سكونت داد.او«وجه كعبه»را كه شامل شعب ابى طالب به سمت معلاة مكه بود
براى خانواده خود و فرزندانش عبد مناف و عبد الدار برداشت.اين شعب به لحاظ
نزديكى به كعبه،بهترين نقطه مكه بوده و در اصل حد فاصل كوه ابو قبيس و كوه
خندمه است.شعب مزبور در اختيار خاندان بنى هاشم بوده و در دورههاى مختلف به
نامهاى متفاوتى از قبيل شعب بنى هاشم، شعب ابى طالب،شعب على بن ابى طالب و شعب
ابى يوسف ناميده مىشده است.چهرههاى برجسته اين خانواده در اين شعب به دنيا
آمده و در آنجا زندگى كردهاند.
محل شعب شامل فضاى وسيعى است كه پس از مسعى قرار گرفته و اكنون سنگفرش شده
است.در اصل زمانى كه زائر از مسجد الحرام خارج شده و از باب العباس يا باب
السلام بيرون آمده و از مسعى هم عبور كند،به فضاى بازى مىرسد كه در پايين كوه
ابو قبيس سنگفرش شده است.ادامه اين مسير تا آن اندازه كه دستشوييها در دست چپ
قرار گيرد و بعد از اندكى، آغاز شعب ابى طالب است.اين همان شعبى است كه رسول
خدا-ص-همراه خاندان خود تا سه سال در محاصره ساير خاندانهاى قريش قرار گرفت و
با مشقت و رنج،آن دوران را پشتسر گذاشت.ابو طالب به عنوان بزرگ بنى
هاشم،مهمترين نقش را همراه فرزندانش جعفر و على-ع-در دفاع از رسول خدا-ص-بر
عهده داشت.
اين شعب محل تولد رسول خدا-ص-و نيز محل معراج آن حضرت بوده است. (5)
در حال حاضر تنها بخشى از خانههاى شعب ابى طالب باقى مانده كه نام آن
سوق الليل است.محله سوق الليل شامل خانههايى است كه در روى كوه،مقابل مسعى
ساخته شده است.بسيارى از خانههايى كه در شعب بوده حتى در اين سوى مسعى بوده و
در توسعه مسجد در سنواتمختلف از ميان رفته و در مسجد قرار گرفته است.از جمله
آنها خانه ام هانى دختر ابو طالب است،كه در توسعه مسجد در زمان مهدى عباسى كه
يكى از بزرگترين توسعههاى مسجد بوده،در مسجد واقع شده است. (6)
مولد النبى-ص-
خانهاى را كه رسول خدا-ص-در آن متولد شده،با نام«مولد
النبى»مىشناسند.آنگاه كه رسول خدا-ص-به مدينه هجرت كرد،اين خانه در اختيار
عقيل،فرزند ابو طالب بود و پس از آن در اختيار اولاد و نوادگان وى قرار
داشت.بعدها خيزران،همسر هارون،آن را خريدارى كرد. مسلمانان اين خانه را گرامى
مىداشتند و به ويژه در شب تولد پيامبر-ص-مراسمى در آنجا برگزار مىكردند.در پى
روى كار آمدن دولتسعودى،همزمان با خراب كردن اين قبيل اماكن، محل مولد النبى
هم تخريب شد.تنها با اصرار شيخ عباس قطان شهردار وقت مكه و درخواست وى از ملك
عبد العزيز قرار شد تا در آنجا كتابخانهاى بنا كنند كه امروزه به نام«مكتبة
مكة المكرمه»شناخته مىشود. (7) اكنون بسيارى از مسلمانان تركيه
پشت در اين كتابخانه نماز مىخوانند.
خانه حضرت خديجه كبرى
خانهاى كه منسوب به حضرت خديجه-س-مىباشد،محلزندگى مشترك پيامبر-ص-و همسرش
خديجه و مولد فاطمه-س-بوده است.اين خانه مورد عنايت مسلمانان و يكى از بهترين
مكانهاى مكه شناخته مىشده است.در نقشهاى كه از اين خانه در دست است،مصلاى
رسول خدا-ص-و مولد فاطمه-س-در آن مشخص شده است.متاسفانه اين محل نيز توسط
دولتسعودى تخريب گرديد و تنها با اصرار شهردار مكه،مدرسهاى براى حفظ قرآن،به
جاى آن ساخته شد.گويا بعدها اين مدرسه هم از ميان رفته است.
نكاتى درباره چند محل تولد
ساختمان مولد النبى-ص-كه در سوق الليل بوده،اكنون به عنوان«مكتبة مكة
المكرمه»،تنها ساختمانى است كه در فضاى باز پشت مسعى و روبروى كوه ابو قبيس بر
جاى مانده است.در فاصله اندكى از آن محل،خانه خديجه بوده كه مولد حضرت فاطمه
زهرا آنجا بوده است.اين محل به«دار ام المؤمنين»معروف بوده است.
فاسى مىنويسد:سه نقطه در اين خانه وجود دارد كه مورد زيارت است:نخست:مولد
فاطمه، دوم:جايى كه آن را قبة الوحى مىنامند.سوم:المختبا.
بعد مىافزايد:در آن،جاهاى ديگرى وجود دارد كه به صورت مسجد است.بنا به نقل
محب الدين طبرى،اين خانه بهترين مكانها پس از مسجد الحرام در مكه است. (8)
در نقطهاى ديگر از همين شعب ابى طالب،محلى به عنوان مولد على-ع-شناخته شده
كه البته اين،در تعارض با نقلى است كه محل تولد حضرت را داخل كعبه دانسته
است.در جاى ديگرى از مكه مولد حمزه بوده است.محل آن،بنا به نقل فاسى،در پايين
مكه(مسفله)نزديك باب اليمين بوده است.محل ديگرى به عنوان مولد جعفر در نزديكى
دار ابى سعيد نزديك دار العجله بوده است.فاسى گويد:برخى آن را مولد جعفر بن ابى
طالب مىدانند اما بر بالاى آن كتيبهاى است كه بر رويش نوشته شده:«مولد جعفر
الصادق و دخله النبى-ص-»فاسى مىافزايد:منافاتى ندارد كه هم رسول خدا-ص-به آن
داخل شود و هم مولد جعفر صادق باشد.گفتنى است كه محل تولد امام صادق-ع-در مدينه
بوده نه در مكه. فاسى خبرى هم درباره مولد عمر دارد و نوشته است آن در كوهى
بوده كه مردم مكه التوبى مىنامند و در پايين مكه(مسفله)بوده است.فاسى در ادامه
مىافزايد:چيزى كه صحت اين خبر را تاييد كند نديدهام. (9)
خانه ارقم بن ابى ارقم
ارقم،يكى از نخستين گروندگان به اسلام بود.خانه او بر فراز كوه صفا قرار
داشت و محل امنى براى مسلمانان محسوب مىشد.رسول خدا-ص-در سال چهارم بعثت همراه
يارانش در آنجا بسر مىبرد و كسانى كه قصد مسلمان شدن داشتند،در آنجا نزد آن
حضرت مىرفتند.اين خانه در تاريخ اسلام اهميت بسيار داشته،تا آنجا كه به صورت
يك مقطع تاريخى در آمده و حوادث دوران مكه،با ذكر اين كه:قبل از خانه ارقم رخ
داده يا بعد از آن،مشخص مىشده است.اين خانه نيز توسط خيزران خريدارى شد و به
نام او در تاريخ شهرت دارد.مسلمانان با آگاهى نسبت به ارزش اين خانه،آن را مسجد
كردند.اين مسجد در طرحهاى جديد توسعه،از ميان رفته و اثرى از آن بر جاى نمانده
است!
كوه حرا،و غار حرا
كوه حرا به نام«جبل النور»،«جبل القرآن»و«جبل الاسلام»نيز معروف است.اين
كوه كه يكى از مكانهاى مقدس مكه و از آثار مذهبى باقيمانده از عصر رسالت به
شمار مىرود،در شمال شرقى مكه،در مسير جادهاى واقع شده كه به سمت عرفات مىرود
و در فاصله 5/1 كيلومترىسمت راست آن جاده قرار دارد.
در غار به سمتشمال است و فضاى آن گنجايش تقريبى پنج نفر نشسته را
دارد.ارتفاع غار نيز به اندازه قامتيك انسان است.
غار حرا محل عبادت رسول خدا-ص-بوده و آن حضرت روزهايى از ايام سال،به ويژه
ماه مبارك رمضان را در آنجا بسر مىبرده است.در همين غار بود كه نخستين بار بر
رسول خدا-ص-وحى نازل گرديد و آيات آغازين سوره علق براى آن حضرت خوانده شد.از
اين رو، اين غار از جمله بهترين و متبركترين نقاط مكه محسوب مىشود و مسلمانان
آگاه و توانمند براى زيارت بدانجا مىروند.كوه ثبير نيز كه در برابر كوه حرا در
سوى ديگر جاده قرار دارد،از مكانهاى مقدس به شمار مىرود.گفتهاند كه خداوند از
اين كوه گوسفندى را براى ذبح نزد اسماعيل-ع-فرستاده است.دولتسعودى به دليل
داشتن باورهاى مذهبى ويژه خود،كمترين اعتنايى به متبرك بودن اين كوه نداشته و
در بهبود شرايط آمد و شد به آنجا اقدامى نمىكند، به عكس محل عبور براى بالا
رفتن،بسيار كثيف و مملو از گدايان خارجى است كه وضعيت بسيار مشمئز كنندهاى
دارد.حداقل،زمانى كه مؤلف موفق به رفتن به حرا شد وضعيت چنين بود.
كوه ثور،غار ثور
كوه ثور،كوهى است بزرگتر از كوه حرا كه در جنوب شرقى مسجد الحرام و در
فاصلهاى دورتر نسبت به مكه واقع شده است.گويند اين كوه به نام شخصى است كه
به«ثور بن منات»معروف بود.
سه كوه متصل به يكديگر را به نام ثور مىشناسند و غار ثور در سومين كوه قرار
دارد.زمانى كه مشركان مكه به قصد كشتن رسول خدا-ص-بسيجشدند،آن حضرت از خانه
خود خارج شد و در راه با ابو بكر روبرو گرديد،به همراه وى به سمت جنوب مكه به
راه افتاد،در حالى كه بايد به سمتشمال،يعنى يثرب مىرفت،اما براى مخفى نگاه
داشتن مسير چنين كرد.آنها وارد غار ثور شدند و مدت سه روز در آن مخفى بودند.
مشركان تا نزديكى غار ثور آمدند،اما به اعجاز الهى،عنكبوتان تارهايى را بر
در غار تنيدند تا مشركان را از رفتن به درون آن منصرف كنند;چرا كه با ديدن
تارهاى عنكبوت تصور كردند كه كسى وارد غار نشده است.خداوند در قرآن از اين غار
ياد كرده است. (10) كوه ثور در ميان چند خيابان،با نامهاى خيابان
ثور،جاده طائف و جاده كدى قرار گرفته است.
پىنوشتها
1-اتحاف الورى،ج 2،ص 180
2-اتحاف الورى،ج 3،ص 38
3-اقتضاء صراط المستقيم،ص 426
4-فاكهى،اخبار مكه،ج 4،ص 245-231
5-فاكهى،اخبار مكه،ج 3،ص 267
6-درباره شعب ابى طالب بنگريد به مقاله آقاى سيد على قاضى عسكر در
فصلنامه«ميقات حج»،ش 3،صص 171-140
7-فى رحاب بيت الله الحرام،ص 263
8-العقد الثمين،ج 1،ص 98
9-العقد الثمين،ج 1،ص 97
10-توبه:40
