تسنيم
تفسير قران كريم - جلد ۵

آية الله جوادى آملى

- پى‏نوشت‏ها -
- ۱ -

1- سوره توبه ، آيه 29.
2- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 300.
3- سوره اعراف ، آيه 156.
4- عمروبن علا گفته است : لا نّهم يتهوّدون عند القراءة اءى يتحركون ؛ يعنى چون تورات خوانند جنبند (منهج الصادقين ، ج 1، ص 285). سرّ تحرّك آنان در حال قراءت تورات آن است كه اينان بر اين باورند كه آسمان ها و زمين ها هنگام نزول تورات به حركت درآمد (كشف الا سرار، ج 1، ص 214-216).
5- كشّاف ، ج 1، ص 146.
6- روح المعانى ، ج 1، ص 441.
7- روح المعانى ، ج 1، ص 441.
8- بحار، ج 14، ص 272.
9- 13: 54-58.
10- سوره صف ، آيه 14.
11- تفسير صافى ، ج ، ص 123.
12- روح المعانى ، ج 1، ص 441.
13- لغت نامه دهخدا، ص 12990، تفسير صابئين .
14- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 301.
15- براى تفصيل بيشتر ر.ك : تفاسيرى مانند الميزان و مواهب الرّحم ن ، ذيل آيه مورد بحث . 16-سوره حج ، آيه 17.
17- سوره انعام ، آيه 25.
18- سوره يونس ، آيه 42.
19- سوره بقره ، آيه 61.
20- سوره حجرات ، آيه 14.
21- سوره نساء، آيه 136.
22- جوامع الجامع ، ج 1، ص 56؛ منهج الصادقين ، ج 1، ص 284؛ تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 131؛ روح المعانى ، ج 1، ص 440.
23- سوره حجّ، آيه 17. در آيه مورد بحث سخنى از مشركان و مجوس به ميان نيامده ، ولى در سوره حجّ مشركان در عرض گروه هاى پنج گانه يهود، نصارا، مجوس ، صابئان و مؤ منان قرار گرفته اند؛ زيرا ممكن است آيه درصدد استيعاب ذكر همه اقوام نبوده ، بلكه در صدد ذكر اسامى مللى است كه بيشتر مورد ابتلا بوده يا هستند. نيز ممكن است التقاط مجوس با برخى از سنّت هاى شرك آلود، آنان را در بعضى از احكام (نه همه آن ) به مشركان ملحق كرده باشد.
24- تفسير اءبوالسعود، ج 4، ص 12.
25- غرائب القرآن ، ج 1، ص 302.
26- اين تعبير را روح المعانى ، ج 1، ص 440 از سُدّى نقل كرده است .
27- الكاشف ، ج 1، ص 118 و ابوحيان اندلسى مطابق نقل آلوسى در روح المعانى ، ج 1، ص 443.
28- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 269.
29- سوره آل عمران ، آيه 85.
30- سوره بيّنه ، آيه 6.
31- سوره توبه ، آيه 29.
32- سوره بقره ، آيه 256.
33- سوره كهف ، آيه 29.
34- سوره انسان ، آيه 3.
35- سوره انبياء، آيه 25.
36- سوره نحل ، آيه 2.
37- سوره بقره ، آيه 98.
38- سوره الرّحمن ، آيه 11.
39- سوره حج ، آيه 54.
40- تواصى به حقّ و تواصى به صبر به معناى تقديم روابط بر ضوابط نيست ، بلكه بذل آبرو و مايه گذاشتن از حيثيت و اعتبار خود براى رفع مشكلات بندگان خداست كه كارى بسيار دشوار همانند بذل مال يا مهم تر از آن است و معرفت موارد بذل آبرو مانند معرفت موارد بذل مال ، جو شناخت صراط مستقيم است كه معرفت آن از مو باريك تر و عمل طبق آن ازرفتن بر لبه شمشير تيز دشوارتر است . در هر حال ، مطابق سوره عصر كسى خسارت نمى بيند كه اوّلاً، مؤ من باشد و ثانياً، تواصى به حقّ سفارش به ايمان داشته باشد و ثالثاً، عمل صالح انجام دهد و رابعاً، به دنبال آن تواصى به صبر (سفارش به عمل صالح ) داشته باشد؛ يعنى اگر خودِ شخص مؤ من است ديگران را نيز تواصى به حق كند تا آنها نيز مؤ من شوند و اگر خود شخص عمل صالح كند، ديگران را نيز به صبر توصيه كند تا آنها نيز به عمل صالح برسند.
41- سوره بقره ، آيه 80.
42- سوره زلزله ، آيه 8.
43- سوره آل عمران ، آيه 30.
44- سوره تكوير، آيه 14.
45- سوره جمعه ، آيات 6-7.
46- سوره نحل ، آيه 96.
47- سوره شعراء، آيه 90.
48- سوره آل عمران ، آيه 131.
49- سوره قصص ، آيه 88.
50- سوره نحل ، آيه 96.
51- سوره حشر، آيه 21.
52- سوره شورى ، آيات 3-5.
53- سوره مزّمل ، آيه 5.
54- سوره انعام ، آيات 155-156.
55- وسائل الشيعه ، كتاب الجهاد، ابواب جهاد العدوّ، باب 49، احاديث 1، 3، 5، 7، 8 و 9.
56- سوره فصّلت ، آيه 37.
57- كشاف ، ج 4، ص 201.
58- ر.ك : جامع البيان ، ج 1، ص 253.
59- تفسير تبيان ، ج 1، ص 283.
60- تفسير صدرالمتاءلهين ، ج 3، ص 451.
61- كنزالعرفان ، ج 1، ص 363.
62- مختلف الشيعة ، ج 4، ص 444و446.
63- جواهرالكلام ، ج 21، ص 231.
64- روح المعانى ، ج 1، ص 441.
65- روح المعانى ، ج 1، ص 441.
66- التحرير والتنوير، ج 1، 517.
67- لغت نامه دهخدا، ذيل كلمه صابى ، به نقل از لباب الا لباب ، ج 2، ص 122، با تغيير اندك .
68- جامع البيان ، ج 1، ص 253.
69- كتاب الا صلاح ، ص 157-158.
70- سوره حجّ، آيه 17.
71- كتاب الا صلاح ، ص 162-163. در تحليل مزبور راجع به رافضه نقد اساسى وجود دارد كه طرح آن در اين جا مناسب نيست .
72- كتاب الا صلاح ، ص 157-158. بررسى اين قسم از گفتار ابوحاتم نيز از هدف اين مبحث بيرون است .
73- سوره توبه ، آيه 30.
74- سوره مائده ، آيه 73.
75- مفاهيم صابئيّه مندائيه ، ص 104، با اندك تغيير.
76- الصابئون فى حاضرهم و ماضيهم ، ص 55-56.
77- همان ، ص 69.
78- الصابئون فى حاضرهم و ماضيهم ، ص 97-98.
79- همان ، ص 114-115.
80- همان ، ص 118-122.
81- تحقيقى در دين صابئين مندائى با تكيه بر متون مندائى ، ص 232-236.
82- الصابئون فى حاضرهم و ماضيهم ، ص 86-92.
83- سوره بقره ، آيه 8.
84- سوره بقره ، آيه 278.
85- سوره روم ، آيه 32.
86- سوره نساء، آيه 124.
87- سوره نساء، آيه 123.
88- سوره نساء، آيه 124.
89- سوره نحل ، آيه 97.
90- بحار، ج 6، ص 82.
91- سوره كهف ، آيه 46.
92- سوره توبه ، آيه 102.
93- سوره اسراء، آيه 38.
94- سوره حشر، آيه 7.
95- سوره لقمان ، آيه 30.
96- سوره بقره ، آيه 147.
97- سوره حجرات ، آيه 13.
98- سوره حجرات ، آيه 11.
99- سوره حج ، آيه 17.
100- سوره آل عمران ، آيات 113-115.
101- سوره آل عمران ، آيه 199.
102- سوره مائده ، آيات 83-84.
103- سوره نحل ، آيه 97.
104- سوره انبياء، آيه 75.
105- سوره بقره ، آيه 105.
106- سوره بيّنه ، آيه 1.
107- سوره بيّنه ، آيه 6.
108- سوره آل عمران ، آيه 70.
109- سوره مائده ، آيات 17و72.
110- سوره مائده ، آيه 73.
111- سوره توبه ، آيه 30.
112- سوره بقره ، آيه 109.
113- سوره آل عمران ، آيه 69.
114- سوره آل عمران ، آيه 72.
115- سوره فصّلت ، آيه 26.
116- سوره بقره ، آيه 79.
117- سوره نساء، آيه 162.
118- سوره بقره ، آيه 137.
119- سوره مائده ، آيه 66.
120- سوره جاثيه ، آيه 24.
121- لطائف الا شارات ، ج 1، ص 108.
122- سوره توبه ، آيه 29.
123- تفسير برهان ، ج 1، ص 105.
124- تفسير برهان ، ج 1، ص 105.
125- مواهب الرّحمن ، ج 1، ص 300.
126- الدّر المنثور، ج 1، ص 183.
127- تفسير برهان ، ج 1، ص 104.
128-نور الثقلين ، ج 1، ص 85.
129- نور الثقلين ، ج 1، ص 85.
130- بحار، ج 8، ص 296.
131- سوره عنكبوت ، آيه 13.
132- الدّر المنثور، ج 1، ص 179.
133- الدّرالمنثور، ج 1، ص 179.
134- الدّرالمنثور، ج 1، ص 182.
135- سوره آل عمران ، آيه 19 .
136- جامع البيان ، ج 1، ص 254-256؛ البحر المحيط، ج 1، ص 240-241.
137- ميزان الحكمه ، ج 5، ص 2121، ح 14280.
138- همان ، ح 14282.
139- شرح غرر الحكم ، ج 2، ص 71.
140- بحار، ج 33، ص 599.
141- شرح غررالحكم ، ج 6، ص 416.
142- ميزان الحكمة ، ج 1، ص 306، ح 1289.
143- بحار، ج 69، ص 19.
144- ميزان الحكمة ، ج 1، ص 306، ح 1295.
145- نهج البلاغه ، خطبه 204، امير مؤ منان على هر شب پس از نماز عشا اين خطبه را ايراد مى فرمود؛ هر چند در ابتادى خطبه كان كثيراً ما ينادى به اءصحابه آمده ، ولى در جوامع روايى زمان آن ، هر شب پس از نماز عشا ذكر شده است (ر.ك : بحار، ج 68، ص 172).
146- نهج البلاغه ، خطبه 76.
147- همان ، حكمت 113.
148- سوره اعراف ، آيه 34.
149- براساس برخى روايات جناب عزرائيل (سلام اللّه عليه ) در هر شبانه روز پنج بار (كه همان اوقات نمازهاى پنج گانه است ) به خانه هر كسى توجّه مى كند. پس هيچ كس از نظر آن حضرت غايب نيست . (بحار ج 6، ص 141،143،169).
150- نه اين كه خودسرانه كار كند كه گويا خود راامام خويش قرار داده است : كاءنّ كلّ امرى ءٍ منهم إ مام نفسه (نهج البلاغه ، خطبه 88).
151- سوره كهف ، آيه 46.
152- سوره بقره ، آيه 197.
153- تفسير برهان ، ج 1، ص 104.
154- سوره شورى ، آيه 11.
155- بحار، ج 8، ص 28.
156- همان ، ج 2، ص 267.
157- مجمع البيان ، ج 1، ص 262.
158- روح المعانى ، ج 1، ص 443.
159- المنار، ج 1، ص 340-341.
160- الميزان ، ج 1، ص 198.
161- سوره نساء، آيه 154.
162- سوره اعراف ، آيه 172.
163- سوره بقره ، آيه 38.
164- سوره مائده ، آيه 12.
165- سوره اعراف ، آيه 169.
166- سوره حج ، آيه 5.
167- ر.ك : غرائب القرآن ، ج 1، ص 304؛ تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 133؛ آلاء الرّحمن ، ج 1، ص 99، تفسير اءبوالفتوح ، ج 1، ص 319؛ تفسير كبير، ج 3-4، ص 107.
168- سوره تين ، آيه 2.
169- سوره مؤ منون ، آيه 20.
170- سوره طه ، آيه 12.
171- سوره اعراف ، آيه 171.
172- ر.ك : سوره بقره ، آيه 93، سوره نساء، آيه 154، سوره مريم ، آيه 52، سوره طه ، آيه 80، سوره قصص ، آيات 29 و 46 و سوره طور، آيه 1.
173- اين قانون اطّراد غيراز قانون اطرادى است كه در علامت حقيقت و مجاز مطرح است . 174- سوره اعراف ، آيه 171.
175- روح المعانى ، ج 1، ص 443، به تعبير قيل به قائل مجهول نسبت داده است .
176- سوره نساء، آيه 154.
177- محاسن برقى ، ج 1، ص 407.
178- بحار، ج 2، ص 40.
179- سوره نساء، آيه 82.
180- سوره مائده ، آيه 13.
181- نهج الفصاحه ، ج 2، ص 916.
182- تفسير صدرالمتاءلهين ، ج 3، ص 462.
183- ج 3-4، ص 106.
184- تفسير تبيان ، ج 1، ص 286.
185- سوره رعد، آيه 2. آنچه به عنوان جاذبه يا فشار متعادل نسبت به مثل زمين مطرح مى شود،تنها بعضى از اجزاى سبب مادى است ، نه همه آن .
186- سوره ملك ، آيه 19.
187- پسر عمرو عاص مى گويد: ما از فتح خيبر به دست على تعجّب نكرديم ، ليكن ازاين تعجّب كرديم كه درى رااز جاى مى كند و چهل ذراع به پشت سر پرتاب مى كند كه چهل نفر تحمّل انتقال آن را نداشتند. ما عجبنا من فتح اللّه خيبر على يدى عليّ ولكنّا عجبنا من قلعه الباب و رميه خلفه اءربعين ذراعاً و لقد تكلّف حمله اءربعون رجلاً فما اءطاقوه .
هنگامى كه خبر اين حادثه به رسول مكرّم رسيد فرمود: سوگوند به كسى كه جانم در دست اوست ، چهل فرشته او را در اين كار پشتيبانى مى كردند: والذى نفسى بيده لقد اءعانه عليه اءربعون ملكاً و خود آن حضرت نيز در نامه اى به سهل بن حنيف مى نويسد: واللّه ما قلعت باب خيبر و رميت به خلف ظهرى اءربعين ذراعاً بقوّة جسدية ولا حركة غذائية لكنّى اءيّدت بقوة على قتالى لما وليت (امالى صدوق ، مجلس 77، ح 10، ص 414.
188- سوره اعراف ، آيه 143.
189- سوره اعراف ، آيه 171.
190- تفسير صدرالمتاءلهين ، ج 3، ص 456-466.
191- سوره بقره ، آيه 256.
192- روح المعانى ، ج 1، ص 444.
193- سوره اعراف ، آيه 171.
194- المنار، ج 1، ص 34؛ التحرير والتنوير، ج 1، ص 524.
195- سوره يونس ، آيه 91.
196- سوره آل عمران ، آيه 19.
197- سوره مائده ، آيه 48.
198- سوره مائده ، آيه 3.
199- سوره حشر، آيه 7.
200- سوره آل عمران ، آيه 139.
201- سوره اعراف ، آيه 138.
202- سوره مزمّل ، آيه 20.
203- سوره اعراف ، آيه 145.
204- سوره مريم ، آيه 12.
205- بحار، ج 44، ص 365.
206- سوره اعراف ، آيه 170.
207- سوره نساء، آيه 32.
208- سوره نور، آيه 21.
209- مفاتيح الجنان ، مناجات خمس عشرة ، مناجاة الشاكرين .
210- سوره نور، آيه 10.
211- سوره نور، آيه 20.
212- سوره نور، آيه 14.
213- سوره نور، آيه 21.
214- سوره نساء، آيه 83. 215- سوره بقره ، آيه 177. صابران حين الباءس كسانى هستند كه در خط آتش جنگ و جبهه مقدم جهاد مقاومت مى كنند.
216- سوره اعراف ، آيه 156.
217- سوره اعراف ، آيه 156.
218- سوره آل عمران ، آيه 152.
219- سوره نساء، آيه 32.
220- سوره ابراهيم ، آيه 34.
221- تفسير برهان ، ج 1، ص 105.
222- همان ، ص 106.
223- نورالثقلين ، ج 1، ص 85.
224- تفسير برهان ، ج 1، ص 105؛ محاسن برقى ، ج 1، ص 407.
225- بحار، ج 67، ص 205.
226- تفسير عياشى ؛ ج 1، ص 45؛ تفسير برهان ، ج 1، ص 105.
227- سوره نازعات ، آيه 45.
228- سوره اعراف ، آيه 188.
229- مجمع البيان ، ج 1-2، ص 265.
230- مجمع البيان ، ج 1-2، ص 265.
231- ر.ك : تفسير اءبوالسعود، ج 1، ص 134.
232- سوره نساء، آيه 47.
233- ر.ك : غرائب القرآن ، ج 1، ص 306.
234- سوره مائده ، آيه 38.
235- سوره اسراء، آيه 2.
236- سوره انبياء، آيه 91.
237- سوره صافّات ، آيه 63.
238- سوره اعراف ، آيه 163.
239- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 446.
240- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 446.
241- سوره نباء، آيه 9. نائم را مَسْبُوت گويند و در سخنان امير مؤ منان آمده است : نعوذ باللّه من سبات العقل (نهج البلاغه ، خطبه 224).
242- اصل اين كه بنى اسرائيل روز جمعه را به شنبه تبديل كردند، در روايتى از امام صادق نيز نقل شده است كه در مبحث روايى خواهد آمد. (ر.ك : ص 161).
243- غرائب القرآن ، ج 1، ص 305.
244- روح المعانى ، ج 1، ص 446.
245- سوره ي س ، آيه 82.
246- سوره فصّلت ، آيه 11.
247- نهج البلاغه ، خطبه 186.
248- سوره نساء، آيه 47.
249- سوره فصّلت ، آيه 11.
250- سوره فتح ، آيه 4.
251- سوره توبه ، آيه 119.
252- سوره صف ، آيه 14.
253- سوره نساء، آيه 135.
254- سوره انبياء، آيه 69.
255- سوره انبياء، آيه 11.
256- سوره هود، آيه 102.
257- سوره نساء، آيه 84.
258- سوره اعراف ، آيه 166 و آيه مورد بحث .
259- سوره اعراف ، آيه 166.
260- سوره اعراف ، آيه 164.
261- سوره اعراف ، آيه 60.
262- سوره جمعه ، آيه 5.
263- سوره اعراف ، آيات 175-176.
264- سوره مائده ، آيه 60.
265- اين گروه قائلند كه روح انسان پس از مرگ يا به بدن انسان دگرى تعلق مى يگرد كه آن را نسخ مى نامند، يابه بدن حيوانى مى پيوندد و به آن مسخ مى گويند، يا در گياه يا جمادى حلول مى كند و آن را رسخ و فسخ مى نامند. در علوم عقلى ثابت شده كه همه اين اقسام محال است .
266- ر.ك : روح المعانى ، ج 1، ص 447.
267-ر.ك : المنار، ج 1، ص 344.
268- تاءويلات مولى عبدالرزاق كاشانى ، ج 1، ص 5.
269- همان ، ص 55-56.
270- همان ، ص 57.
271- تاءويلات مولى عبدالرزاق كاشانى ، ج 1، ص 56.
272- روح المعانى ، ج 1، ص 449.
273- مثنوى مولوى ، دفتر پنجم ، ص 323.
274- شرح مثنوى سبزوارى ، ج 3، ص 177.
275- نهج البلاغه ، حكمت 211.
276- سوره مائده ، آيه 38.
277- سوره مائده ، آيه 38.
278- سوره اعراف ، آيه 163.
279- سوره مائده ، آيه 95.
280- سوره مائده ، آيه 94.
281- سوره نور، آيه 30.
282- سوره هود، آيه 56.
283- نهج البلاغه ، خطبه 198.
284- سوره مائده ، آيه 60.
285- سوره بقره ، آيه 90.
286- سوره بقره ، آيات 47 و 122.
287- سوره مائده ، آيه 60.
288- سوره اعراف ، آيه 166.
289- تفسير قمى ، ج 1، ص 181.
290- ر.ك : المنار، ج 1، ص 344.
291- صاحب تفسير الكاشف در ذيل آيه مورد بحث (ج 1، ص 122) پس از اشاره به سخن المنار و پاسخ به آن از طريق قبول مستثنا بودن بنى اسرائيل ، نتيجه مى گيرد كه پس مى توان به ظاهر آيه ورفعنا فوقكم الطور (سوره بقره ، آيه 63) ملتزم شد و برافراشته شدن كوه بر بالاى سر بنى اسرائيل را نيز از قبيل اكراه و الجاى آنان بر اخذ به احكام تورات دانست . سپس مى گويد: سخن علاّمه طباطبايى در الميزان كه مى فرمايد: إ ن رفع الجبل لايدل على الا لجاء والا كراهْ لا نه لا إ كراه فى الدّين نسبت به قومى كه معامله خداوند با آنان تحت ضوابط قواعد نمى گنجد، دور از واقعيتاست وما حكمتِ الهى را دراين مورد نمى دايم . البته شايد حكمت آن اين باشد كه خداى سبحان اراده كرده است اين امّت را مَثَلى براى جامعه بشرى قرار دهد و به آنان بفهماند كه زندگى بدون رنج و تلاش و با وابستگى ، گوارا و شيرين نمى شود و ترقّى و تمدّن و پيشرفت به وجود نمى آيد.
براى جواب از اين اشكال و تبيين و تحليل نظر علامه طباطبايى ، رجوع شود به آنچه در اين باره در ذيل آيه 63 گذشت و اجمال آن اين كه آنچه در قيّم الميزان آمده ، هم مطابق با قرآن است و هم منطبق بر برهان ؛ نه سنّت قطعى الهى تخصيص پذير است و نه دليل عقلى استثنا را تحمّل مى كند.
292- چنان كه وقوع پديده هايى مانند زلزله ، سيل ، خسوف و كسوف در قياس با امورى مانند طلوع و غروب خورشيد، نادرالوجود است ، ليكن همين پديده هاى نادرالوجود نيز هرگاه شرايط تحقق آنها فراهم شود، به وقوع مى پيوندد و تحقق آنها ضرورى است ؛ بنابراين ،نادرالوجود بودن آنها بدين معناست كه شرايط تحقق آنها كمتر فراهم مى شود، نه اين كه با وجود شرايط و موجبات تحقق آنها، باز هم وقوع آنها اتفاقى باشد.
293- مباحث عقلى با زبان برهان سخن مى گويد و نتيجه قطعى وى قينى آن هيچ گاه استثن و تخصيص نمى پذيرد؛ برخلاف مسائل تاريخى وجتماعى كه تحليل گران مسائل تاريخى و اجتماعى غالباً با مبادى و علل واقعى رخدادها آشنا نيستند، بلكه تنها با علايم و دلايل سر و كار دارند؛ از اين رو پديده هاى اجتماعى نادرالوجود را استثنا و خصيص در اصول كلى و آنها را اتفاق تلقى مى كنند؛ بنابراين ، در مباحث اجتماعى مى توان ، با مسامحه ، از استثنا و اتفاق سخن گفت ، اما در مباحث عقلى جايگاهى براى آنان نيست .
294- سوره نساء،آيه 47.
295- سوره اعراف ، آيه 179.
296- سوره اعراف ، آيه 179.
297- سوره جمعه ، آيه 5.
298- سوره اعراف ، آيه 176.
299- بحار، ج 23، ص 233.
300- المحجّة ، ج 5، ص 49.