301-سوره نساء، آيه 87 .
302-سوره حشر، آيه 7 .
303-تفسير الكاشف ، ج 1، ص 15.
304-الجامع لاءحكام القرآن ، ج 1، ص 44 .
305-تفسير عياشى ، ج 1، ص 10 .
306-بصائر الدرجات ، ص 216 .
307-نورالثقلين ، ج 1، ص 24 25 .
308-تفسير عياشى ، ج 1، ص 10 .
309-سوره مائده ، آيه 55 .
310- سوره آل عمران ، آيه 61 .
311-سوره احزاب ، آيه 33 .
312-سوره انبياء، آيه 69 .
313-سوره بقره ، آيه 129 .
314-تفسير برهان ، ج 1، ص 18 .
315-تفسير برهان ، ج 1، ص 18 .
316-همان ، ص 19 .
317-تفسير برهان ، ج 1، ص 19 .
318-بحار، ج 75، ص 247 .
319-سوره اسراء، آيه 36 .
320-سوره اعراف ، آيه 169 .
321-سوره اعراف ، آيه 28؛ سوره يونس ، آيه 68 .
322-بحار، ج 89، ص 110 .
323-همان ، ص 111 .
324-سوره اعراف ، آيه 33 .
325-تفسير طبرى ، ج 1، ص 27 .
326-سوره زخرف ، آيه 3.
327-سوره شعراء، آيه 195 .
328-سوره ابراهيم ، آيه 4.
329- سوره انعام ، آيه 38 .
330-سوره نساء، آيه 83 .
331-سوره محمد صلى الله عليه و آله و سلم ، آيه
24 .
332-سوره اعراف ، آيه 187 .
333-سوره لقمان ، آيه 34 .
334-سوره انعام ، آيه 151 .
335-سوره بقره ، آيات 43 و 83 .
336-سوره آل عمران ، آيه 97 .
337- سوره انعام ، آيه 141 .
338-سوره معارج ، آيه 23 .
339- تفسير تبيان ، ج 1، ص 3 6 .
340-نور الثقلين ، ج 5، ص 706 .
341-خبر، اجماع ، شهرت قطعى كاشف و مانند آن ، به
سنت بر مى گردد و اجماع به هر تقريبى كه تقرير شود، داخل در محدوده سنت است ، نه
خارج از آن .
342- سوره غافر، آيه 83 .
343-سوره نحل ، آيه 53.
344-سوره علق ، آيه 5.
345-سوره نساء، آيه 46 .
346-سوره مائده ، آيه 13 .
347-سوره بقره ، آيه 75.
348-نهج البلاغه ، خطبه 186، بند 2 .
349-مثنوى دفتر سوم ، ابيات 2517، 2520 و 2525 .
350-سوره آل عمران ، آيه 26 .
351-سوره نساء، آيه 139 .
352-سوره فاطر، آيه 10 .
353-مفاتيح الجنان ، دعاى ابوحمزه الثمالى .
354-مفاتيح الجنان ، دعاى ابوحمزه ثمالى .
355-در عصر مرحوم جهانگير خان قشقايى و حاج آخوند
كاشى كه مرحوم فاضل تونى (قدس الله اسرارهم ) از محضر آن دو حكيم سترگ تتلمذ كرده
است .
356-مثنوى كتاب درسى عميقى است كه فارسى بودن ،
منظوم بودن و اشتمال آن بر برخى داستانها، طنزها و تمثيلها از ابهت و عظمت علمى آن
نمى كاهد تا بتوان بدون استاد متضلع و عارف متخصص فرا گرفت .
357-ر.ك شريعت در آينه معرفت ، مبحث همراهى وحى و
عقل ، ص 207 .
358-سوره الرحمن ، آيات 3 4 .
359- سوره علق ، آيه 5 .
360- ديوان حافظ .
361- ديوان حافظ .
362-سوره غافر، آيه 26 .
363-اصول كافى ، ج 1، ص 11 .
364-سوره انبياء، آيه 30 .
365-سوره فصلت ، آيات 11 12 .
366-نهج البلاغه ، خطبه 1، بند 41 .
367-سوره زخرف ، آيات 3 4 .
368-سوره بقره ، آيه 151 .
369- سوره سجده ، آيه 17 .
370- سوره اعراف ، آيه 43 .
371-الميزان ، ج 3، ص 75 87 .
372-
373- نهج البلاغه ، خطبه 176، بند 12 .
374-همان ، خطبه 138، بند 1.
375-الميزان ، ج 3، ص 87 .
376-مناهج البيان ، ج 1، ص 45 53 .
377-سوره واقعه ، آيه 79 .
378-سوره احزاب ، آيه 33 .
379-سوره زخرف ، آيه 71 .
380-سوره رعد، آيه 35 .
381-سوره ابراهيم ، آيه 24 .
382-سوره بينه ، آيه 3.
383-تاريخ با حديث دو فرق اساسى دارد: يكى اين كه
متن حديث سخن معصوم (عليه السلام ) است و متن تاريخ سخن غيرمعصوم و ديگر آن كه سند
مطالب تاريخى ، مانند سند حديث مورد مداقه و بررسى كارشناسانه دانشمندان رجال قرار
نگرفته است .
384-تفسير عياشى ، ج 1، ص 10 .
385-بصائر الدرجات ، ص 216 .
386-بحار، ج 89، ص 15 .
387-احاديث مربوط به شاءن و سبب نزول در كتب اهل
سنت به چندين هزار و در كتب شيعه به چند صد مى رسد . ر.ك شيعه در اسلام ، ص 103 .
388-بنابراين ، صرف تقارن تاريخى يك پديده با
نزول آيه موجب نمى شود كه آن پديده ، شاءن نزول آيه مزبور باشد .
389-سوره احزاب ، آيه 60 .
390-سوره ذاريات ، آيات 22 23 .
391-سوره آل عمران ، آيه 19 .
392-سوره مائده ، آيه 48 .
393-بحار، ج 75، ص 269 .
394-سوره محمد صلى الله عليه و آله و سلم ، آيه 4
.
395-سوره انفال ، آيه 67 .
396-سوره ابراهيم ، آيه 1 .
397- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15،ص 6.
398-سوره شورى ، آيه 53.
399-جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 7 .
400-سوره زخرف ، آيات 3 4 .
401-جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 7 .
402-جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 9 .
403-همان ، ص 10 .
404-بحار، ج 89، ص 17 .
405- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 9 (سوره آل
عمران ، آيه 79) .
406-اصول كافى ، ج 1، ص 34 .
407-جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 15 .
408- در يكى از جنگهاى صدر اسلام كه اميرالمؤ
منين (عليه السلام ) از سوى رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم فرماندهى لشكر را
بر عهده داشت ، پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم پس از بازگشت لشكر، از برخى
سپاهيان گزارش سفر خواست و پرسيد فرمانده لشكر خود را چگونه يافتيد؟ آنان از مداومت
حضرت اميرالمؤ منين (عليه السلام ) بر قرائت سوره توحيد در نمازها، نزد پيامبر صلى
الله عليه و آله و سلم شكايت كردند . رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم از
اميرالمؤ منين پرسيدند: درباره اين گزارش چه مى گوييد؟ حضرت اميرالمؤ منين در پاسخ
عرض كرد: من تلاوت (قل هو الله اءحد) را دوست دارم (بحار، ج 89، ص 348 ) .
409- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 15 .
410-همان ، ص 27 .
411-همان ، ص 17 .
412-سوره علق ، آيات 1 و 3 .
413- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 17 .
414-بحار، ج 77، ص 319 .
415- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 19 .
416-جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 20 .
417-همان ، ص 21 .
418-سوره انبياء، آيه 68 .
419-سوره صافات ، آيه 97 .
420-بحار، ج 68، ص 156 .
421- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 24 .
422-نهج البلاغه ، خطبه 110، بند 6 .
423-سوره اسراء، آيه 82 .
424-سوره يونس ، آيه 57 .
425-سوره احزاب ، آيه 32 .
426-سوره مائده ، آيه 52 .
427-نهج البلاغه ، خطبه 198، بند 25 .
428- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 7 .
429-همان ، ص 16 .
430- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 26 .
431-سوره حجر، آيه 87 .
432-بحار، ج 82، ص 54 .
433-نور الثقلين ، ج 1، ص 6 .
434-مجمع البيان ، ج 1، ص 87 .
435-تفسير برهان ، ج 1، ص 41؛ نور الثقلين ، ج 1،
ص 6 .
436-تفسير برهان ، ج 1، ص 42 .
437- جامع اءحاديث الشيعه ، ج 15، ص 89 .
438- جامع الاءخبار، فصل 22، ص 43؛ مجمع البيان ،
ج 1، ص 88 .
439-عوالى اللئالى ، ج 1، ص 196 .
440-سوره حجر، آيه 87 .
441-تفسير القرآن الكريم ، ج 1، ص 163 164 .
442-زمخشرى مى گويد: بيشتر مفسران برآنند كه سوره
مباركه فاتحة الكتاب نخستين سوره اى است كه بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و
سلم نازل شده است (كشاف ، ج 4، ص 775 ) و طبرسى نيز حديثى از اميرالمؤ منين (عليه
السلام ) نقل مى كند كه به اين مطلب تصريح دارد:
فاءول ما نزل عليه بمكة ، فاتحة الكتاب ، ثم اقراء باسم ربك ،
ثم ن و القلم
(مجمع البيان ، ج 9 10، ص 613، تفسير سوره انسان ) .
پژوهشگران علوم قرآنى نيز در بحث اولين و آخرين سوره نازل شده
، آن را به عنوان يكى از اقوال دانسته اند (برهان زركشى ، ج 1، ص 207؛ اتقان سيوطى
، ج 1، ص 32 ) . از آيه كريمه (اءرءيت الذى ينهى * عبدا اذا صلى ) (سوره علق ، آيه
9 10 ) نيز بر مى آيد كه پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم قبل از رسالت و
نزول قرآن ، نماز مى گزارده و آنچه در شب معراج آن حضرت تشريع شد، نمازهاى پنجگانه
با ويژگيها و هيئت خاص آن بود، نه اصل نماز (الميزان ، ج 20، ص 325 ) و از طرفى در
روايات فريقين آمده است كه قوام نماز به فاتحة الكتاب است و در اسلام نماز بدون
فاتحه ، ناشناخته است . بنابراين ، قول به اين كه سوره مباركه حمد اولين سوره اى
است كه به طور كامل ، بر پيامبر اكرم صلى الله عليه و آله و سلم نازل شده است ،
چندان بعيد نيست .
443-عوالى اللئالى ، ج 1، ص 196 .
444-وسائل الشيعة ، ج 6، ص 37؛ صحيح بخارى ، ج 1،
ص 192 .
445-سوره حجر، آيه 87 .
446-تفسير برهان ، ج 2، 353؛ نيز ر.ك بحار، ج 89،
ص 235 236 و نور الثقلين ، ج 3، ص 27 .
447-سوره زمر، آيه 23؛ ر.ك الميزان ، ج 12، ص 191
192 .
448- نهج البلاغه ، خطبه 133، بند 8 .
449-سوره آل عمران ، آيه 164 .
450-سوره اسراء، آيه 82.
451-سوره يونس ، آيه 57 .
452-مجمع البيان ، ج 1، ص 87 .
453-نورالثقلين ، ج 1 ص 4 .
454-مجمع البيان ، ج 1، ص 87 .
455-تفسير ابوالفتوح ، ج 1، ص 13 .
456-مجمع البيان ، ج 1، ص 87 .
457-تفسير ابوالفتوح ، ج 1، ص 13 .
458-روح المعانى ، ج 1، ص 67 .
459- روح المعانى ، ج 1، ص 67 .
460-نور الثقلين ، ج 1، ص 4 .
461-همان ، ص 6.
462-در المنثور، ج 1، ص 10 .
463-سوره مائده ، آيه 44 .
464-سوره مائده ، آيه 46 .
465-سوره تغابن ، آيه 8 .
466-سوره ابراهيم ، آيه 1.
467- سوره هايى كه با ماده حمد آغاز مى شود و
آنها عبارتاست از: فاتحة الكتاب ، انعام ، كهف ، سباء و فاطر .
468-در المنثور، ج 1، ص 10 .
469-مجمع البيان ، ج 1، ص 17 .
470- كشاف ، ج 1، ص 1؛ الكاشف ، ج 1، ص 31 .
471-سوره حجر، آيه 87 .
472- بحار، ج 89، ص 235؛ تفسير برهان ، ج 1، ص
41؛ صحيح مسلم ، ج 2، ص 9؛ مستدرك حاكم ، ج 1، ص 238 .
473-عوالى اللئالى ، ج 1، ص 196 .
474- سوره علق ، آيات 9 10 .
475-الميزان ، ج 20، ص 325 .
476-درالمنثور، ج 1، ص 10؛ الاتقان ، ج 1، ص 12 .
477-مجمع البيان ، ج 10، ص 405 .
478-بحار، ج 82، ص 52 .
479-الاتقان ، ج 1، ص 25؛ تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص
26 .
480-مفاتيح الاءسرار شهرستانى ، ج 1، ص 223 .
481- نور الثقلين ، ج 1، ص 9 .
482-سوره حجر، آيه 87 .
483- تفسير برهان ، ج 1، ص 41.
484- بحار، ج 18، ص 335؛ تفسير عياشى ، ج 1، ص
19؛ تفسير برهان ، ج 1، ص 42 .
485-بحار، ج 89، ص 238؛ تفسير عياشى ، ج 1، ص 21
.
486- نورالثقلين ، ج 1، ص 8 .
487- تفسير عياشى ، ج 1، ص 19 .
488-مفتاح الفلاح ، ص 762، با تصرف .
489-بحار، ج 67، ص 236 .
490-نهج البلاغه ، حكمت 237 .
491-نور الثقلين ج 1، ص 4 .
492-نهج البلاغه ، خطبه 99، بند 1 .
493-همان ، خطبه 2، بند 1 .
494-همان ، خطبه 114، بند 1 .
495-سوره انعام ، آيه 79 .
496- تفسير القرآن الكريم ، ج 1، ص 178، با تصرف
.
497-مجمع البيان : ج 1، ص 110، با تصرف .
498-نور الثقلين ، ج 1، ص 6 .
499-همان ، ص 4.
500-مجمع البيان ، ج 1، ص 88 .
501-مفردات راغب ؛ تفسير كبير؛ الجامع لاءحكام
القرآن ؛ منهج الصادقين .
502-سوره نحل ، آيه 51 .
503-سوره فرقان ، آيه 43 .
504-سوره انبياء، آيه 62 .
505-سوره حشر، آيه 24 .
506-نهج البلاغه ، خطبه 179، بند 3 .
507-مفردات راغب ، رحم
.
508-سوره مريم ، آيه 75 .
509-سوره احزاب ، آيه 43 .
510-التحقيق ، ج 4، ص 91؛ مفردات راغب ،
رحم ؛ الميزان ، ج 1، ص 18 .
511-قشيرى چنين گفته است : گروهى از حرف
باء بر و نيكى خدا به اولياى خود را متذكر مى شوند و از
سين سر و راز او با اصفياى الهى را متذكر مى گردند و از
ميم منت خدا بر اهل ولايت او را به ياد مى آورند و گروه ديگر از حرف
باء برائت خدا از هر بدى و از حرف سين سلامت
خدا از هر عيب و از حرف ميم مجد خداى سبحان ...، و
گروه ديگر از باء بها و از سين
سنا و از ميم ملك او را به ياد مى آورند (
لطائف الاشارات ، ج 1، ص 56 ).
512-تفسير القرآن الكريم ، ج 1، ص 29 30 .
513-الميزان ، ج 1، ص 15 .
514-سوره انعام ، آيه 118 .
515-سوره انعام ، آيه 121 .
516-وسائل الشيعه ، ج 16، ص 327 .
517-تفسير طبرى ،ج 1، ص 78 .
518-لطائف الاشارات ، ج 1، ص 56 .
519-تفسير طبرى ، ج 1، ص 81 82 با تصرف .
520-ايجاز البيان فى الترجمة عن القرآن ، چاپ شده
در حاشيه تفسير و اشارات ابن عربى ، ج 1، ص 21 .
521-تاءويلات كاشانى ، ج 1، ص 7 .
522- نورالثقلين ، ج 1، ص 11 .
523-بيان السعاده ، ج 1، ص 25.
524-بحار، ج 8، ص 133 .
525- چنانكه نظامى گنجوى در آغاز مخزن الاءسرار
مى گويد:
و در طليعه ليلى و مجنون چنين مى سرايد:
بى نام تو نامه كى كنم باز
|
و در آغاز هفت پيكر مى سرايد:
اى جهان ديده بود خويش از تو
|
در مبداء اسكندرنامه چنين مى فرمايد:
خدايا جهان پادشاهى تو راست
|
زما خدمت آيد خدايى تو راست
|
همه نيستند آنچه هستى تويى
|
و در آغاز اقبالنامه مشابه طليعه و مخزن الاءسرار چنين سروده است :
ز نام خدا سازد آن را كليد
|
همان ناخردمند را چاره ساز
|
البته بينش توحيدى همه سرايندگان ادب پرور يكسان نيست . از اين رو آنچه جناب حكيم
ابوالقاسم فردوسى فرموده است :
كزين برتر انديشه بر نگذرد
|
با آنچه جناب شيخ محمود شبسترى فرموده است ، همتاى هم نيست :
به نام آنكه جان را فكرت آموخت
|
چراغ دل به نور جان بر افروخت
|
زيرا گرچه فردوسى خداوند را خالق جان و خالق خرد ناميد، اما مطلب سوم كه تنظيم
رابطه بين جان انديشور و بين انديشه است در نظم دلپذير وى نيامد؛ ليكن عارف شبستر
گذشته از اشاره ضمنى به خالقيت خداوند نسبت به مطلب اول و دوم يعنى آفرينش جان و
آفرينش فكرت و انديشه ، به مطلب سوم ، يعنى ربوبيت خداوند در تعليم انسان و ايجاد
فروغ انديشه در جان انديشور توجه كرد، تا كسى نپندارد كه گرچه خداوند اصل جان و اصل
علم را آفريد، ليكن فراگيرى علم از ناحيه خود روح انسانى انجام مى شود و دانشمند در
فراگيرى دانش نيازمند افاضه علم از خداوند نيست . خلاصه آن كه ، فردوسى (رحمه الله
) به دو جعل بسيط اشاره كرد و شبسترى (رحمه الله ) به دو جعل بسيط و يك جعل تاءليفى
اشاره كرد . به هر تقدير، عرفان گلشن راز
مشهود صاحبدلان است ، چنانچه حماسه شاهنامه معلوم صاحب
نظران و هر دو در ساحت توحيد الهى ، به نظم منضود مى پردازند؛ گرچه امتياز بصر از
نظر را نبايد از نظر دور داشت و رجحان بصر بر نظر را بايد مقتضاى بصيرت دانست .
مناسب است عنان كلام از مسير مشهود عدول نكند و به معبر مستور وارد نگردد كه
كاميابان از آن اندكى از راهيان طريق معرفت و قليلى از سالكان صراط عبادت شكرى و
مسافت حبى هستند . آرى حريت از غير صمد بهره بندگان اجوف نخواهد شد و شهود شهيد
مطلق نصيب هر اءكمه و اءعور و اءحول و اءعمى نيست .
526-آيه 30 .
527-نور الثقلين ، ج 1، ص 6.
528-مراد از مشترك لفظى در اين جا، اشتراك لفظى
مصطلح حكيمان است ، نه اديبان . توضيح اين كه ، عنوان مشترك
لفظى بين حكيم و اديب ، خود مشترك لفظى است ؛ زيرا اشتراك لفظى نزد اهل ادب
تابع وضع است ؛ لفظى كه در موارد گوناگون به كار مى رود، اگر وضع واحد داشته باشد
مشترك معنوى و گرنه مشترك لفظى است . از اين رو اگر واژه اى براى يك جامع انتزاعى
ذهنى ( و نه خارجى و داراى حقيقت عينى ) وضع شده باشد، اديب به لحاظ وحدت وضعش ، آن
را مشترك معنوى مى داند .
اما اشتراك لفظى نزد حكيمان تابع برهان و بر مدار واقعيت خارجى است ، نه وضع واضعان
؛ اگر چيزى فاقد جامع مشترك خارجى بود و آنچه در خارج است انواع گوناگونى بود كه
تنها به يك نام ناميده مى شود، حكيم آن را مشترك لفظى مى داند؛ چنانكه واژه
نفس كه بر نفس نباتى ، حيوانى و انسانى اطلاق مى شود، اديب آن را مشترك
معنوى و حكيم مشترك لفظى مى داند؛ زيرا اديب به وحدت وضع اين واژه نظر مى كند، ولى
حكيم كه براى آن جامع مشترك خارجى نمى يابد، گر چه جامع انتزاعى مفهومى و ذهنى
دارد، آن را مشترك لفظى مى داند و از اين رو از نفوس نباتى ، حيوانى و انسانى در
فصولى مستقل بحث مى كند .
آيه كريمه (بسم الله الرحمن الرحيم ) مشتمل بر اسماى حسناى
الله ، الرحمن
و الرحيم است و چون خداى سبحان با نامهاى الله
و الرحمن ، در جهان هستى تجليات و ظهورات گوناگونى دارد: الحمد
لله المتجلى لخلقه بخلقه (نهج البلاغه ، خطبه 108)؛ گاهى در چهره قهار
منتقم مجرمان را كيفر مى دهد: (انا من الجرمين منتقمون ) (سوره سجده ، آيه 22 ) و
گاهى در چهره لطيف و رحيم ، پرهيزكاران را به بهشت مى رساند: (تلك الجنة التى نورث
من عبادنا من كان تقيا) (سوره مريم ، آيه 63 ) و نامهاى تدوينى
خداى سبحان مبين تجليات گوناگون تكوينى اوست ؛ پس اين
الفاظ در همه جا به يك معنا نيست ؛ مثلا بسم الله در سوره مباركه حمد با بسم الله
سوره مسد در معنا و تفسير متفاوت و مشترك لفظى است .
529-تبيين اين مطلب در بخش لطايف و اشارات همين
آيه در ص 307 خواهد آمد .
530- بنابراين ، عدم ذكر بسم الله در آغاز سوره
توبه براى آن نيست كه محتواى آن سوره با بسم الله سازگار و هماهنگ نيست ؛ زيرا بر
اساس اين توجيه ، آيه كريمه (بسم الله ...) با سوره مسد (تبت ) نيز ناهماهنگ است ،
بلكه احتمالا از آن روست كه سوره توبه ادامه سوره انفال است و اگر سوره مستقلى مى
بود با آيه كريمه (بسم الله الرحمن الرحيم ) ناهماهنگ نبود . در قرآن كريم برخى
آيات با قهر آغاز مى شود و با مهر پايان مى پذيرد؛ مانند: (فقطع دابر القوم الذين
ظلموا و الحمد لله رب العالمين ) (سوره انعام ، آيه 45 ) و اين قهر و مهر هماهنگ
است ؛ زيرا قهر بر ظالم همان مهر به مظلوم است و اين قهر از مصاديق و مظاهر رحمت
مطلق خداى سبحان است .
531-سوره اعراف ، آيه 156 .
532-سوره غافر، آيه 7 .
533-مفاتيح الجنان ، دعاى كميل .
534-همان ، دعاى جوشن كبير .
535- مراد از تناهى ، محدوديت نسبت به رحمت مطلق
است و گرنه رحمت خاص نيز از نظر دوام و استمرار نامتناهى است .
536-چون توفيق يارى دين از بهترين مظاهر رحمت خاص
الهى است و گروهى بر اثر ناشايستگى از آن محرومند، خداى سبحان با خطابى عتاب آميز
به آنان مى گويد: بنشينيد ( كه دين خود را به دست ديگران يارى مى كنم ): ( و لكن
كره الله انبعاثهم فثبطهم و قيل اقعدوا مع القاعدين ) ( سوره توبه ، آيه 46 ) .
537-سوره عنكبوت ، آيه 21 .
538-سوره اعراف ، آيه 56 .
539-سوره يس ، آيه 23 .
540-سوره الرحمن ، آيات 1 2 .
541-سوره الرحمن ، آيات 43 45 .
542-سوره انعام ، آيه 147 .
543-محتمل نيز هست كه اين آيه ناظر به رحمت خاص و
مفادش اين باشد كه رحمتهاى الهى فراوان است و در برابر تكذيب دشمنان دين بايد بر
رحمتهاى خاص خدا تكيه كرد .
544-سوره اعراف ، آيه 156 . ضميرها
در (فساءكتبها) كه حاكى از رحمت خاص است ، به نحو استخدام
به همان رحمت مطلق كه در كلمه (رحمتى ) مطرح است ، بر مى گردد . بنابراين ، مقصود
از ضمير مؤ نث (ها) در (فساءكتبها)، قسم خاصى از رحمت است .
545-تفسير ابن عربى ، ج 1، ص 26 27 .
546- بحارالانوار، ج 73، ص 305 . نيز ر.ك در
المنثور، ج 1، ص 26، با اندكى تفاوت .
547-سوره اسراء، آيه 80 .
548-سوره طلاق ، آيات 2 3 .
549- سوره كوثر، آيه 3.
550-سوره مؤ منون ، آيه 101 .
551-سوره نمل ، آيات 29 30 .
552-نورالثقلين ، ج 1 ص 6.
553-سوره نمل ، آيه 31.
554- شايسته است در مكاتبات رسمى حكومتى نيز ذكر
مبداء و مقصد ( از ... به ...) پس از آيه كريمه بسم الله قرار گيرد .
555-سوره الرحمن ، آيات 26 27 .
556-سوره قصص ، آيه 88.
557-كلمه هالك و
فانى مشتق است و استعمال مشتق در مورد آينده ، به اتفاق ، مجاز و نيازمند
قرينه است و اما اختلاف در حقيقت يا مجاز بودن مشتق ، نسبت به گذشته (ما انقضى عنه
التلبس ) است .
558-سوره بقره ، آيه 115 .
559- سوره نور، آيه 39 . تعبير لطيف اين كريمه
(لم يجده شيئا) است ، نه وجده لا شى ء؛ زيرا لا شى ء،
قابل وجدان و يافتن نيست .
560-سوره فرقان .
561-سوره بقره ، آيه 264 .
562-سوره واقعه ، آيات 74 و 96 .
563- سوره اعلى ، آيه 1 .
564-وسائل الشيعه ، ج 6، ص 328 .
565-سوره الرحمن ، آيه 78 . مرحوم فيض كاشانى
قرائت
ذوالجلال را نيز نقل مى كند . در اين صورت
ذوالجلال نعت مقطوع براى اسم خواهد بود و بدين معناست
كه اسم خدا داراى جلال و اكرام است (تفسير صافى ، ج 5، ص 117 ) .
566-سوره يس ، آيه 82 .
567- تقديم (بسم الله ) بر (مجريها) و (مرسيها)
همانند تقديم (اياك ) بر (نعبد) و (نستعين ) مفيد حصر است ؛ حضرت نوح (عليه السلام
) نگفت مجريها و مرسيها بسم الله ، بلكه (بسم الله ) را
مقدم داشت تا مفيد حصر باشد .
568- سوره هود، آيه 41 .
569-نور الثقلين ، ج 1، ص 8 .
570-مثنوى ، دفتر دوم ، بيت 147 .
571-ديوان حافظ .
572-روضه كافى ، ص 170،ح 251 .
573-بحار، ج 88، ص 187 .
574-همان ، ج 55، ص 36 .
575-توحيد صدوق ، ص 219 .
576- نور الثقلين ، ص 219 .
577-تفسير عياشى ، ج 1، ص 22 .
578-اين مطلب در لطيفه بعد بيان خواهد شد .
579-سوره بقره ، آيه 40 .
580-مفاتيح الجنان ، زيارت اءمين الله .
581-سوره نحل ، آيه 78 .
582-سوره حج ، آيه 5 .
583-سوره انسان ، آيه 9 .
584-بحار، ج 4، ص 83 .
585-سوره زمر، آيه 7 .
586- اين ضابطه دقيق ، در تشخيص و بازشناسى صفات
ذات از صفات فعل را مرحوم كلينى با عنوان جملة القول فى صفات
الذات و صفات الفعل چنين بيان كرده است : ان كل شيئين
و صفت الله بهما و كانا جميعا فى الوجود فذلك صفة الفعل (اصول كافى ، ج 1،
باب حدوث الاءسماء) . بحث مبسوط در معيار تشخيص صفات ذات و صفات فعل در سوره مباركه
حشر خواهد آمد .
587-سوره حج ، آيه 36 .
588-سوره انعام ، آيه 121 .
589-منهج الصادقين ، ج 1، ص 95 .
590-نورالثقلين ، ج 1، ص 11 .
591-تفسير عياشى ، ج 1، ص 22 .
592-نورالثقلين ، ج 1، ص 11 .
593-همان ، ص 13 .
594-نورالثقلين ، ج 1، ص 9 .
595-تفسير صافى ، ج 1، ص 70 .
596-در المنثور، ج 1، ص 20 .
597-نور الثقلين ، ج 1، ص 12 .
598- همان ، ص 14 .
599-مجمع البيان ، ج 1 2، ص 93 .
600-نور الثقلين ، ج 1، ص 14 .
