به زندان افتادن يوسف

* آيات (33 ـ 35) قال ربّ السّجن احبّ الىّ ... : ديديم كه زليخا يوسف را تهديد كرد كه او را به زندان خواهد انداخت. يوسف در معرض آزمونى بزرگ قرار گرفته بود، او يا بايد از هوا و هوس آن زن پيروى مى كرد كه از نظر مادى لذت آور بود ولى كار خلاف و معصيتى بزرگ بود و يا بايد زندان را مى پذيرفت كه كار سخت و ناراحت كننده اى بود ولى همراه با پاكدامنى و ايمان و تقوا بود.
يوسف پيامبر خدا و معصوم است، پيداست كه او پاكى را انتخاب مى كند و لذا يوسف كه خود را در برابر تهديد زليخا ديد، با خداى خود چنين مناجات كرد كه پروردگارا رفتن به زندان براى من خوشتر است از آن چيزى كه اين زنها مرا به سوى آن مى خوانند.
توجه كنيم اينكه يوسف مى گويد: زندان براى من خوشتر و محبوبتر است، بدان معنا نيست كه يوسف طرف ديگر قضيه را هم دوست مى داشت ولى زندان بيشتر از آن براى او محبوبتر بود، بلكه در اينجا يوسف يكى از دو شرّ را انتخاب مى كند كه مفسده كمترى دارد. اگر بناست يكى از دو شرّ انتخاب شود طبعا براى يوسف انتخاب شرّى كه همراه با تقوا و پاكى است و ايمان او را حفظ مى كند دوست داشتنى مى شود.

يوسف مناجات خود را ادامه داد و گفت: خدايا اگر نيرنگ و حيله آن زنان را از من نگردانى، من به سوى آنها ميل مى كنم و از جاهلان مى شوم. يعنى اگر لطف تو نباشد، من به سبب شهوت و نفسى كه دارم شايد به دام آنها بيفتم و اسير هواى نفس باشم.
به طورى كه پيشتر نيز گفتيم، پيامبران هم، شهوت و ميل جنسى دارند و چنين نيست كه آنها طبعا از اِعمال غريزه جنسى بدشان بيايد; آنها مجبور به ترك گناه نيستند ولى ايمان و تقواى آنها به حدى است كه آنان را از ارتكاب گناه باز مى دارد، آنها هميشه با توسل به خدا و با در خواست كمك از او، ايمان و تقواى خود را تقويت مى كنند و البته لطف الهى شامل همه است ولى پيامبران و پرهيزگاران لطف بيشترى دريافت مى كنند و ضمناً بايد بدانيم كه گاهى لطف خاص خدا به شرطى شامل يك بنده مى شود كه دعا كند و از خدا درخواست لطف و كمك نمايد، همانگونه كه يوسف كرد.
ديديم كه يوسف از نيرنگ آن زنان به خدا پناه برد، معلوم مى شود كه تنها زليخا نبود كه او را به سوى خود دعوت مى كرد بلكه همه زنان حاضر در مجلس عاشق جمال يوسف شده بودند و در همان مجلس اظهار عشق و علاقه كردند و اين پس از آن بود كه راز زليخا فاش شد و خود از عشق سوزانش خبر داد و ديوار حجب و حيا برداشته شد.
يوسف كه در تنگناى سختى قرار گرفته بود از خدا كمك خواست و خدا پاسخ او را داد و نيرنگ آن زنان را از او بگردانيد، چون خدا شنوا و داناست و مناجات يوسف را مى شنيد و از قلب او خبر داشت.

وَ دَخَلَ مَعَهُ السِّجْنَ فَتَيانِ قالَ أَحَدُهُمآ اِنّى أَرانى أَعْصِرُ خَمْرًا وَ قالَ الاْخَرُ اِنّى أَرانى أَحْمِلُ فَوْقَ رَأْسى خُبْزًا تَأْكُلُ الطَّيْرُ مِنْهُ نَبِّئْنا بِتَأْويلِه اِنّا نَراكَ مِنَ الْمُحْسِنينَ (36 )
قالَ لا يَأْتيكُما طَعامٌ تُرْزَقانِه اِلاّ نَبَّأْتُكُما بِتَأْويلِه قَبْلَ أَنْ يَأْتِيَكُما ذلِكُما مِمّا عَلَّمَنى رَبّى اِنّى تَرَكْتُ مِلَّةَ قَوْم لا يُؤْمِنُونَ بِاللّهِ وَ هُمْ بِالْآخِرَةِ هُمْ كافِرُونَ (37 )
وَ اتَّبَعْتُ مِلَّةَ آبآئى اِبْراهيمَ وَ اِسْحاقَ وَ يَعْقُوبَ ما كانَ لَنآ أَنْ نُشْرِكَ بِاللّهِ مِنْ شَىْء ذلِكَ مِنْ فَضْلِ اللّهِ عَلَيْنا وَ عَلَى النّاسِ وَ لكِنَّ أَكْثَرَ النّاسِ لا يَشْكُرُونَ (38 )

و همراه با او دو جوان وارد زندان شدند، يكى از آن دو گفت: همانا من در خواب ديدم كه (انگورى براى) شراب مى فشارم و ديگرى گفت: همانا من در خواب ديدم كه بالاى سر خود نانى را حمل مى كنم و پرندگان از آن مى خورند. ما را ازتعبير آن خبر بده كه تو را از نيكوكاران مى بينيم (36)
گفت: غذايى كه مى خوريد نزد شما نمى آيد مگر اينكه پيش از آن من شما را از تعبير آن آگاه مى كنم، اينها از چيزهايى است كه پروردگارم به من آموخته است، همانا من آيين مردمى را ترك كردم كه به خدا ايمان نداشتند و هم به آخرت كافر بودند (37)
و از آيين پدرانم ابراهيم و اسحاق و يعقوب پيروى كردم. بر ما شايسته نبود كه چيزى را بر خدا شريك قرار بدهيم. اين از فضل خدا بر ما و بر مردم است ولى بيشتر مردم سپاسگزارى نمى كنند(38)

لغت واعراب

1 ـ «فتيان» تثنيه فتى، دو جوان ، دو برده.
2 ـ «قال احدهما» جمله مستأنفه است و محلى از اعراب ندارد.
3 ـ «ارانى» خواب ديدم، خودم را ديدم. در اينجا فاعل و مفعول هر دو ضمير متصل متكلم و براى يك نفر است. اين حالت فقط در اين فعل آن هم وقتى كه براى خواب ديدن باشد جايز است وگرنه بايد ميان دو ضمير فاصله انداخت و نمى توان گفت: اكرمتُنى بلكه بايد گفت: اكرمت نفسى.
4 ـ «خمر» شراب. منظور از آن انگور است و عربها گاهى چيزى را به نام چيز ديگرى كه در آينده به آن تبديل مى شود مى خوانند. برخى از قبايل عرب هم هستند كه به انگور خمر مى گويند. (به اعتبار مايؤول اليه)
5 ـ «ترزقانه» صفت براى طعام است.
6 ـ «الاّ نبأتكما» استثناى مفرّغ است و جمله بعد از آن يا حال است و محل آن نصب است و يا صفت دوم است و محل آن رفع است.
7 ـ «ملّة» آيين، دين، باور.
8 ـ «هم» در «هم كافرون» براى تأكيد است و براى همين تكرار شده است.
9 ـ «ابراهيم» و نامهاى پس از آن ، يا عطف بيان و يا بدل از «آبائى» هستند و حالت جرشان با فتحه آمده چون غير منصرفند و يا با تقدير اعنى منصوب به مدح هستند.

تفسير آيات

خواب ديدن دو جوانى كه با يوسف هم بند بودند

* آيه (36) و دخل معه السّجن فتيان ... : هنگامى كه يوسف را به زندان انداختند، هم زمان با او دو جوان ديگر را هم به زندان بردند آن دو نفر دو خادم و برده پادشاه مصر بودند كه يكى مسؤل تهيهّ شراب و ديگرى مسؤل تهيه غذا براى پادشاه بود و اتهام آنها اين بود كه آنها در صدد بر آمده بودند كه پادشاه را مسموم كنند.
يوسف در زندان با افرادى كه در آنچا بودند چه زندانيان و چه زندانبان، بسيار خوشرفتارى مى كرد و همه از علم و درايت وچهره زيباى او خوششان مى آمد. يك روز يكى از آن دو جوان كه مسئول شراب شاه بود به يوسف گفت: من در خواب ديدم كه براى درست كردن شراب، انگورى مى فشارم و ديگرى گفت: من در خواب ديدم كه بالاى سر خود طبق نانى را حمل مى كنم و پرندگان از آن مى خورند. پس از نقل اين دو خواب، هر دو نفر از يوسف خواستند كه خواب آنها را تعبير كند. گفتند: تعبير اين خوابها را بگو كه ما تو را از نيكان مى بينيم.
داورى آن دو جوان درباره يوسف از آنجا ناشى مى شد كه آنها در طول مصاحبت خود با يوسف كارهاى حكيمانه او را ديده بودند و به علم و حكمت او پى برده بودند و اين مى رساند كه آن دو نفر پس از مدتها كه با يوسف در زندان بودند اين خوابها را ديدند و لذا در آيه شريفه مى فرمايد: (قال احدهما) كه به اصطلاح جمله مستأنفه است و اگر آنها خوابهاى خود را در همان آغاز نقل كرده بودند مناسب بود عبارت چنين باشد: (فقال احدهما)
ظاهر اين است كه آن دو جوان واقعا اين خوابها را ديده بودند ولى برخى از مفسران احتمال داده اند كه آنها اين خوابها را نديده بودند بلكه آنها را براى امتحان كردن يوسف از خود ساخته بودند.
* آيه (37) قال لايأتيكما طعام ترزقانه الاّ نبأتكما بتأويله ... : در پاسخ آن دو جوان، يوسف يك شيوه تربيتى خاصى را به كار برد و آن اينكه چون آنها را آماده شنيدن سخنان خود يافت، از فرصت استفاده كرد و پيش از بيان تعبير آنها، آنان را به سوى توحيد دعوت كرد. معلوم است كه در چنين شرايطى، سخن گوينده در شنونده تأثير بيشترى دارد و جالب اينكه قبل از بيان هر مطلبى، به آنان گفت: پيش از آنكه غذايى براى شما آورده شود، تعبير خواب شما را خواهم گفت. اين سخن براى آن بود كه آنها در شنيدن تعبير خوابشان عجله نكنند و فرصت براى گفتن حقايق فراهم گردد.
همانگونه كه گفتيم، منظور از طعام، همان جيره روزانه و منظور از «تأويله» تعبير خواب آنهاست ولى برخى از مفسران گفته اند كه منظور يوسف اين بود كه پيش از آنكه طعامى براى شما آورده شود، من مى توانم مشخصات آن را براى شما بگويم و در واقع يوسف مى خواست از غيب دانى و علم سرشار خود به آنها خبر دهد تا براى شنيدن مطالب او، بيشتر رغبت كنند. طبق اين قول منظور از «تأويله» بيان صفت براى غذا و كيفيت آن است. ولى آنچه با سياق آيه مناسب تر است اين است كه تأويل را به همان تعبير معنا كنيم چون عين اين كلمه (تأويله) در آيه قبلى هم آمده و بدون شك در آنجا به معناى تعبير خواب است.
به هر حال يوسف پس از ذكر اين مطلب، براى اينكه توجه آنها را بيشتر به سوى خود جلب كند، گفت: اينكه من از تعبير خواب شما خبر خواهم داد، از چيزهايى است كه پروردگارم به من ياد داده است و از روى كهانت و نجوم و علوم بشرى نيست. اين سخن يوسف ناظر به وعده اى است كه پدرش يعقوب به او داده بود و خداوند نيز آن را عملى ساخته بود:
و كذلك يجبتبيك ربّك و يعلّمك من تأويل الاحاديث (يوسف/6)

و اين چنين پروردگارت تو را برمى گزيند و تو را از تعبير خوابها آگاه مى كند.
مكّنّا ليوسف فى الارض و لنعلّمه من تأويل الاحاديث (يوسف /21)
يوسف را در زمين قدرت داديم و تا او را از تعبير خوابها آگاه كنيم.
پس از آنكه يوسف از علم تعبير خواب كه خدا به او داده بود، سخن گفت، علت آن را نيز بيان كرد و اظهار داشت كه اين لطف خدا درباره من از آنجاست كه من آيين قومى را كه به خدا ايمان نداشتند و به آخرت كافر بودند، رها كردم. معلوم مى شود كه بريدن از كافران و روى آوردن به خدا باعث پيدايش بصيرت و بينش خاص در انسان مى شود.
منظور از اين قوم، همان قوم مصر است و يوسف كه به عنوان برده در خانه عزيز مصر زندگى مى كرد، مى ديد كه آنان نه به خداوند و نه به آخرت ايمان ندارند و يكى از نشانه هاى بى ايمانى آنها اين بود كه با اينكه بى گناهى يوسف براى آنها ثابت شده بود، او را به زندان انداختند. همچنين درخواست نامشروع همسر عزيز مصر از يوسف دليل بى ايمانى بود. در روايتها آمده كه آنان بت پرست بودند و زليخا وقتى با يوسف خلوت كرد پرده اى روى بت خود انداخت.
احتمال اينكه منظور از اين قوم كافر، مردم كنعان باشد، بعيد به نظر مى رسد چون يوسف در كنعان با يعقوب و برادران خود زندگى مى كرد و آنان خداپرست بودند، ديگر اينكه يوسف مى گويد من آيين اين قوم را ترك كردم و اين نشان مى دهد كه او از روى اراده و اختيار اين كار را كرده در حالى كه جدايى او از قوم كنعان از روى اراده و اختيار نبود.
* آيه (28) و اتبعت ملة آبائى ابراهيم و اسحاق و يعقوب ... : يوسف در دنباله سخنان خود ادامه داد كه من از آيين پدرانم ابراهيم و اسحاق و يعقوب پيروى كردم آيين پدران يوسف همان توحيد ناب بود كه ابراهيم قهرمان توحيد آن را تعليم داده بود و اسحاق و يعقوب نيز دعوت كننده به سوى آن بودند.
يوسف در اينجا ضمن بيان آيين خود، پدرانش را نيز معرفى مى كند و در روايتى از پيامبر اسلام(ص) آمده كه درباره يوسف فرمود: يوسف بن يعقوب بن اسحاق بن ابراهيم، كريم بن الكريم بن الكريم.
يوسف افزود: اساساً براى ما كه از خاندان وحى هستيم، شايسته نيست كه چيزى را به خدا شريك قرار دهيم و اين از فضل و رحمت خدا بر ما و مردم است. بر ما از آنجهت كه شايسته دريافت وحى الهى شده ايم و بر مردم از آنجهت كه از ما پيروى كنند و هدايت شوند ولى متأسفانه بسيارى از مردم سپاسگزار نيستند و به جاى استفاده از اين نعمت و ايمان آوردن به پيامبران الهى، آنان را انكار مى كنند و در گمراهى خود باقى مى مانند.

چند روايت

لغت واعراب

1 ـ «صاحبى السجن» دو رفيق هم زندان، دو هم بند. اين تركيب يا از باب اضافه به سوى ظرف است و اصل آن يا صاحبىّ فى السجن است و يا از باب اضافه به سوى چيزى است كه شبيه مفعول به است و معناى آن يا ساكنى السجن است مانند «اصحاب النار»
2 ـ «ارباب» جمع ربّ، خدايان.
3 ـ «القهّار» بسيار غلبه كننده، صاحب قهر و غضب.
4 ـ «اسماء» نامها. در اينجا منظور از اسماء، مسمّيات است و يا مضاف آن حذف شده و تقدير چنين است: ذوات اسماء و شايد هم از آن نظر اسماء گفته شده كه بتها فقط نامهايى هستند و حقيقت وجودى به عنوان خدا ندارند.
5 ـ «سمّيتموها» فعلى است كه دو مفعول مى گيرد و در اينجا مفعول دوم حذف شده و اصل آن:«سميتموها آلهة» مى باشد .
6 ـ «ما انزل» حال است.
7 ـ «من» در «من سلطان» براى تأكيد در تقليل است يعنى هيچ برهانى نفرستاده است.
8 ـ «ان» در «ان الحكم» نافيه است و مكسور بودن نون جهت التقاء ساكنين است.
9 ـ «القيّم» استوار، پابرجا، ماندنى.

تفسير آيات

دعوت يوسف از آن دو جوان به توحيد

1 ـ «فيسقى» مى نوشاند. اين فعل متعدى است و مجرد و مزيد فيه آن به يك معناست و يَسقى با يُسقى از نظر معنا تفاوتى ندارد. ولذا هر دوجه در قرائتها آمده اگرچه قرائت معروف همان يَسقى است.
2 ـ «فيصلب» به دار آويخته مى شود. به چوبه دار هم «صليب» گفته مى شود.
3 ـ «الامر» آن كار معهود. الف و لام آن براى عهد است و منظور همان تعبير خواب است و اينكه امر را مفرد آورده در حالى كه آنها از دو امر پرسيده بودند براى آن است هر كدام از آنها يك امر را مطرح كرده بودند.
4 ـ «تستفتيان» نظر خواهى مى كرديد، طلب فتوا مى كرديد.
5 ـ فاعل«ظنّ» يا يوسف است و در اين صورت ظنّ به معناى يقين است چون تعبير او از راه وحى بود و يا متصدى شراب است و در اين صورت ظن به معناى خودش است.
6 ـ ضمير «انساه» به متصدى شراب برمى گردد. و احتمال ضعيفى هم وجود دارد كه به يوسف برگردد.
7 ـ «بضع سنين» به خاطر ظرف بودن منصوب است و «بضع» به قطعه اى از زمان گفته مى شود و شامل سه تا نه سال مى باشد و اصل بضع به معناى قطع است. بضع قطعه اى از زمان و بضاعة قطعه اى از مال التجارة.

تفسير آيات

تعبير خواب هاى آن دو جوان توسط يوسف

* آيه (41) يا صاحبى السجن اما احدكما فيسقى ربّه خمرا ... : پس از آنكه يوسف آن دو نفر هم زندانى خود را به سوى توحيد دعوت كرد، به پرسش آنها درباره خوابهايى كه ديده بودند پاسخ داد.

يوسف گفت: اى دو رفيق زندانى من! اما يكى از شما به آقا و سرور خود شراب مى نوشاند و ساقى او مى شود. اين همان كسى بود كه در خواب ديده بود براى درست كردن شراب، انگور مى فشارد. او پيش از آنكه به زندان بيفتد ساقى پادشاه بود و طبق اين تعبير كه يوسف كرد، او از زندان آزاد مى شد و دوباره ساقى پادشاه مى گشت.
و اما ديگرى، يعنى همان كسى كه در خواب ديده بود كه بالاى سرش نانى را حمل مى كند و پرندگان از آن مى خورند، تعبير خواب او چنين است كه او را بر دار مى زنند و پرندگان از گوشت سر او مى خورند. اين همان كسى بود كه پيش از افتادن به زندان، مسئول تهيّه غذاى پادشاه و آشپز او بود. اين دو نفر متهم بودند كه در غذاى پادشاه سمّ ريخته اند و قصد كشتن پادشاه را داشتند. پس از تحقيق، بى گناهى ساقى و مجرم بودن آشپز معلوم شد و لذا ساقى بار ديگر به كار گمارده شد و آشپز را بر دار زدند و مرغان هوا با منقارهاى خود از كاسه سر او خوردند.
يوسف پس از تعبير خواب اين دو نفر گفت: آنچه شما درباره آن از من نظر مى خواستيد انجام يافت، يعنى آنچه من گفتم تقدير حتمى شماست و چاره اى جز آن نيست. يوسف اين جمله را براى آن گفت كه آشپز پس از شنيدن تعبير خواب خود، از ترس گفت من شوخى مى كردم و اصلا چنين خوابى را نديده بودم ولى يوسف به او خاطــر نشان كرد كه تقدير او چنيــن رقم زده شده و جاى برگشت وجود ندارد.

درخواست يوسف از يكى از آن دو جوان كه اورا به ياد پادشاه بياورد

* آيه (42) و قال للذى ظنّ انّه ناج منهما اذكرنى عند ربّك ... : طبق تعبير يوسف، يكى از آن دو نفر يعنى ساقى پادشاه از زندان آزاد مى شد و مجددا به خدمت پادشاه در مى آمد. يوسف از اين موقعيت استفاده كرد و به او گفت كه مرا نزد پادشاه ياد كن. يعنى بى گناهى مرا به پادشاه بگو، شايد من از زندان آزاد شوم.
توجه كنيم كه «ظنّ» در اينجا به معناى علم است و استعمال ظنّ در يقين و علم در قرآن بسيار است مانند (انى ظننت انى ملاق حسابيه) و اينكه در اين آيه كلمه ظن به كار رفته، معناى يقين دارد و يوسف از طريق وحى يقين پيدا كرده بود كه ساقى شاه نجات مى يابد، به دليل اينكه پيش از اين جمله گفته بود: (قضى الامر الذى فيه تستفتيان)

مشروعيّت وسيله قرار دادن افراد

مطلب ديگر اينكه توسل يوسف به غير خدا و واسطه قرار دادن ساقى كه او را نزد پادشاه به ياد آورد، هرگز با مقام توكل منافاتى ندارد و مؤمن مى تواند در عين توكل و انقطاع به خدا از وسايل و ابزار موجود هم در رسيدن به هدفهاى زندگى استفاده كند با اين ذهنيت كه همين اسباب و ابزار را هم خدا قرار داده است. اين حقيقتى است كه قرآن خود مردم را به سوى آن خوانده است:
يا ايها الذين آمنوا اتقوا الله و ابتغوا اليه الوسيلة (مائده/ 35)
اى كسانى كه ايمان آورده ايد از خدا پروا كنيد و به سوى او وسيله طلب كنيد.
اين وسيله يا عبادت و اطاعت و يا اولياء خدا و يا حتى ابزار مادى است و در هر حال مؤمن بايد بداند كه مؤثر حقيقى خداوند است.
در عين حال كه يوسف در اينجا كار خلافى نكرد، ولى مقام مقامى بود كه بايد بيشتر بر خدا توكل مى كرد و كار خود را به خدا وا مى گذاشت چون او همواره لطف عنايت خدا را در زندگى خود لمس كرده بود و مى توان اين كار يوسف را يك ترك اولى يعنى ترجيح يك كار خوب بر يك كار خوبتر دانست و از آنجا كه يوسف از مقربان و مخلصان درگاه بود، تاوان ترك اولى را به اين صورت داد كه شيطان او را از ياد آن ساقى برد و ساقى پادشاه به كلّى يوسف را فراموش كرد و نزد پادشاه از او يادى نكرد و در نتيجه يوسف چندين سال در زندان ماند، گفته شده است كه پس از جريان تعبير خواب، هفت سال ديگر يوسف در زندان بود و مدت زندان او جمعاً دوازده سال طول كشيد. در روايتى از پيامبر اسلام(ع) نقل شده كه فرمود: اگر يوسف اين جمله را به ساقى نمى گفت، اين مقدار در زندان نمى ماند.(5)

همانگونه كه گفتيم، منظور از (فانساه الشيطان ذكر ربه) اين است كه ساقى فراموش كرد كه يوسف را نزد سرور خود به ياد آورد. برخى از مفسران گمان كرده اند منظور آيه اين است كه شيطان در آن لحظه ياد خدا را از خاطر يوسف برد. اين سخن قابل قبول نيست زيرا كه به شهادت آيات قبلى، يوسف از «مخلصين» بود و طبق بعضى از آيات قرآنى (آيه 40 از سوره حجر) شيطان را راهى بر مخلصان درگاه الهى نيست. ديگر اينكه در آيه بعدى آمده است: (و ادّكر بعدامّة = پس از مدتى به ياد آورد) و اين قطعا مربوط به ساقى پادشاه است و قرينه خوبى است بر اينكه منظور از كسى كه فراموش كرد نيز همان ساقى است.

چند روايت

وَ قالَ الْمَلِكُ اِنّى أَرى سَبْعَ بَقَرات سِمان يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعَ سُنْبُلات خُضْر وَ أُخَرَ يابِسات يآ أَيُّهَا الْمَلَأُ أَفْتُونى فى رُؤْياىَ اِنْ كُنْتُمْ لِلرُّؤْيا تَعْبُرُونَ (43) قالُوا أَضْغاثُ أَحْلام وَ ما نَحْنُ بِتَأْويلِ الْأَحْلامِ بِعالِمينَ (44 )
وَ قالَ الَّذى نَجا مِنْهُما وَ ادَّكَرَ بَعْدَ أُمَّة أَنَا أُنَبِّئُكُمْ بِتَأْويلِه فَأَرْسِلُونِ (45 )
يُوسُفُ أَيُّهَا الصِّدّيقُ أَفْتِنا فى سَبْعِ بَقَرات سِمان يَأْكُلُهُنَّ سَبْعٌ عِجافٌ وَ سَبْعِ سُنْبُلات خُضْر وَ أُخَرَ يابِسات لَعَلّى أَرْجِعُ اِلَى النّاسِ لَعَلَّهُمْ يَعْلَمُونَ (46 )
قالَ تَزْرَعُونَ سَبْعَ سِنينَ دَأَبًا فَما حَصَدْتُمْ فَذَرُوهُ فى سُنْبُلِه اِلاّ قَليلاً مِمّا تَأْكُلُونَ (47 )
ثُمَّ يَأْتى مِنْ بَعْدِ ذلِكَ سَبْعٌ شِدادٌ يَأْكُلْنَ ما قَدَّمْتُمْ لَهُنَّ اِلاّ قَليلاً مِمّا تُحْصِنُونَ (48 )
ثُمَّ يَأْتى مِنْ بَعْدِ ذلِكَ عامٌ فيهِ يُغاثُ النّاسُ وَ فيهِ يَعْصِرُونَ (49 )

و پادشاه گفت: همانا من هفت گاو چاق را در خواب ديدم كه هفت گاو لاغر آنها را مى خورند و نيز هفت سنبل سبز و هفت سنبل خشك، اى درباريان مرا درباره رؤيايم نظر بدهيد، اگر تعبير خواب مى كنيد (43)
گفتند: پراكنده و پريشان است و ما به تعبير چنين خوابهايى آگاه نيستيم(44)
و كسى كه از آن دو نفر نجات يافته بود، و پس از مدتى به يادش آمد، گفت: من تعبير آن را به شما خبر مى دهم پس مرا (پيش آن زندانى) بفرستيد (45)
يوسف! اى مرد بسيار راستگو! ما را درباره هفت گاو چاق كه هفت گاو لاغر آنها را مى خورد و نيز هفت سنبل سبز و هفت سنبل خشك، نظر بده; باشد كه من به سوى مردم بازگردم شايد آنان (تعبير اين خواب را) بدانند (46)
گفت: هفت سال با كوشش زراعت مى كنيد پس هرچه درو كرديد، آن را در سنبل خود كنار بگذاريد جز اندكى كه مى خوريد (47)
آنگاه پس از آن، هفت سال سخت مى آيد كه آنچه را كه براى آن سالها ذخيره كرده بوديد مى خورند، جز اندكى از آنچه نگهداشته ايد (48)
آنگاه پس از آن سالى مى آيد كه به مردم باران مى بارد و در آن سال (ميوه ها و دانه ها را) مى فشارند(49)

لغت واعراب

1 ـ «سمان» جمع «سمينه» چاق و فربه. صفت براى «بقرات» است.
2 ـ «عجاف» جمع «عجفاء» لاغر. عجفاء مؤنث اعجف است و جمع آن قاعدتا بايد بر وزن «فُعل» باشد مانند حمراء و حمر و اين مورد تنها موردى است كه فعلاء بر وزن فعال جمع بسته شده و شايد براى مقابله آن با «سمان» باشد كه نقيض آن است.

3 ـ «اُخر» به جهت وزن فعل و عدول غير منصرف است. در تعبير «اخريابسات» هر چند كه به عدد هفت تصريح نشده ولى لفظ «اخر» به آن دلالت دارد.
4 ـ «الملاء» اشراف، درباريان. مهتران قوم.
5 ـ لام در «للرؤيا» براى تبيين است و تعبرون بدون لام هم متعدى مى شود مى گويند: تعبرون الرؤيا و تعبرون للرؤيا. چنين مى نمايد كه اگر مفعول مقدم بر فعل باشد همانگونه كه در اين آيه مقدم شده ، آوردن لام بهتر باشد.
6 ـ «اضغاث» جمع «ضغث» دسته، يك قبضه از گياه و در اينجا به معناى خوابهاى پراكنده و پريشان است كه گويا يك دسته از وقايع غير مرتبط را در خواب ديده است. ضمناً «اضغاث» خبر براى مبتداى محذوف است و به سوى احلام اضافه شده: «هذه اضغاث احلام».
7 ـ «احلام» جمع «حُلم» خواب. اصل آن از حلم به معناى سكون و آرامش است و چون در موقع خواب انسان به نوعى آرامش مى رسد، به آن حُلم گفته شد.
8 ـ «ادّكر» به ياد آورد. افتعال از ذكر است و اصل آن «اذتكر» مى باشد، طبق يك قاعده صرفى تاء افتعال و ذال هر دو به دال قلب شد و درهم ادغام گرديد.
9 ـ «امّة» مدت، زمان. اين واژه در اصل به معناى گروهى از مردم است و چون يك مدت طولانى هم از گروهى از لحظه ها و دقيقه ها تشكيل مى شود به مدت زمان طولانى هم امت گفته شد. بعضى ها گفته اند كه آن از «اِمّة» به كسر همزه به معناى نعمت است يعنى آن شخص پس از نعمتى كه از يوسف ديده بود او را به ياد آورد. در نوشته اى از يكى از مستشرقان غربى خواندم كه «امة» را در اين آيه تصحيف «امد» دانسته است ولى چون در هيچ قرائتى حتى قرائتهاى شاذ ديده نشد كه آن را «امد» بخوانند، سخن اين مستشرق بى دليل و مجرد استحسان است.
10 ـ «تزرعون» مضارع ولى در حكم امر است مانند : «والمطلّقات يتربّصن»
11 ـ «يأكلن» مى خورند. در اينجا به سال نسبت اكل داده شده و از باب مجاز در اسناد است يعنى مردم در آن سالها مى خورند. مانند : والنهار مبصرا، روز كه نمى بيند بلكه مردم در روز مى بينند.
12 ـ «دأب» مطابق عادت ، پياپى، مجدّانه.
13 ـ «تحصنون» آنها را حفظ كرده ايد. از احصان به معناى نگهدارى و حفظ در محل خاص.
14 ـ «يغاث» يا از غوث است به معناى نجات پيدا كردن و يا از غيث است به معناى برخوردارى از باران.
15 ـ «يعصرون» مى فشارند. كنايه از فراوانى ميوه و دانه هاى روغنى كه آنها را مى فشارند و از آب آنها استفاده مى كنند. گفته شده يعصرون به معناى ينجون است يعنى نجات پيدا كنند.

تفسير آيات

خواب ديدن پادشاه مصر و ناتوانى خوابگزاران از تعبير آن

* آيات (43 ـ 45) و قال الملك انّى ارى سبع بقرات سمان ... : يوسف همچنان در زندان به سر مى برد تا اينكه لطف خدا شامل حال او گرديد و خدا وسيله اى براى آزادى او از زندان فراهم كرد. روزى پادشاه مصر كه نامش وليدبن ريّان بود خواب عجيبى ديد و پس از آنكه از خواب بيدار شد خواب خود را به اطرافيانش نقل كرد، او گفت: در خواب ديدم كه هفت گاو لاغر هفت گاو چاق را خوردند و نيز هفت خوشه گندم سبز و هفت خوشه گندم خشكيده را ديدم كه خوشه هاى خشكيده برخوشه هاى سبز تنيده و آنها را از بين مى بردند.
پادشاه كه مضمون خواب خود را نگران كننده مى ديد، از اطرافيان و اشراف قوم خود خواست كه اگر تعبير خواب مى دانند خواب او را تعبير كنند.
درباريان و خوابگزاران دربار گفتند: اين خواب پريشان و پراكنده است و ما تعبير چنين خوابهايى را نمى دانيم. منظور آنها اين نبود كه ما تعبير خواب نمى دانيم بلكه منظورشان اين بود كه خواب پادشاه خواب درست و رؤياى صادقه نيست و اى بسا آن را به پرخورى پادشاه و پريشانى افكار او نسبت مى دادند و خوابهايى كه ناشى از چنين حالتى باشد رؤياى صادقه نيست و تعبير ندارد.

در ميان اطرافيان پادشاه، ساقى او يعنى همان كس كه چند سال پيش به زندان افتاده بود و يوسف خواب او را تعبير كرده بود، ناگهان به يادش آمد كه يوسف خواب او و رفيقش را در زندان تعبير كرد و تعبير او درست درآمد. اين بود كه به پادشاه و اطرافيانش گفت: من مى توانم از تعبير اين خواب شما را خبر بدهم، آنگاه داستان خود را تعريف كرد و گفت: مرا پيش يوسف بفرستيد تا تعبير اين خواب را از او بپرسم. پادشاه با اين پيشنهاد موافقت كرد و قرار شد كه او نزد يوسف بيايد و از او نظر خواهى كند.

تعبير خواب پادشاه توسط يوسف

7 ـ ضمير غايب در «لم اخنه» به عزيز مصر برمى گردد و طبق احتمال ديگر به يوسف برمى گردد.

تفسير آيات

درخواست يوسف از پادشاه كه درباره تهمتى كه به او زده اند تحقيق شود

* آيات (50 ـ 51) و قال الملك ائتونى به فلما جاء الرسول قال ... : دنباله داستان يوسف است كه با حذف بعضى از قسمتهاى داستان كه معلوم است ادامه مى يابد و اين يكى از شيوه هاى قرآن در نقل داستانهاست كه براى اختصار، قسمتهايى را كه خواننده مى تواند خودش آنها را حدس بزند حذف مى كند و اين يكى از وجوه بلاغت قرآنى است.
در آيات پيش، سخنان يوسف در تعبير خواب پادشاه در خطاب به ساقى پادشاه نقل شد. مسلم است كه فرستاده پادشاه اين مطالب را به او نقل مى كند و پادشاه از اين سخنان شگفت زده مى شود و مى خواهد درباره اين امر مهم با يوسف ملاقات كند. اين قسمتها را قرآن نمى آورد و پس از نقل سخنان يوسف مى فرمايد: پادشاه گفت او را نزد من آوريد.
فرستاده پادشاه پيش يوسف رفت و پيام او را به يوسف رسانيد. يوسف به فرستاده گفت: پيش آقاى خود برگرد و از او بپرس آن زنان را كه دستان خود را بريدند چه شده بود؟ از اين سخن يوسف فهميده مى شود كه اولا نظر پادشاه آزاد كردن او از زندان بود و لذا يوسف قبول اين مرحمت را مشروط به روشن شدن بى گناهى خود كرد و چنين نبود كه فقط توضيحى از يك زندانى بخواهند، چون در آن حالت يوسف در مقامى نبود كه شرطى تعيين كند. ثانيا هر چند كه يوسف به آزادى خود علاقه شديدى داشت ولى نمى خواست پس از آزادى همواره به او به عنوان يك خيانتكار نگاه كنند اين بود كه او خواست نخست بى گناهى خود را ثابت كند آنگاه از زندان آزاد گردد.
همانگونه كه پيشتر گفتيم، معلوم مى شود كه تنها همسر عزيز مصر نبود كه از يوسف كام خواست بلكه همه آن زنان پس از ديدن يوسف عاشق او شدند و دستهاى خود را بريدند و از يوسف كام دل خواستند. اين است كه يوسف فقط همسر عزيز مصر را در قفس اتهام قرار نمى دهد بلكه همه آن زنان را متهم مى كند و از پادشاه مى خواهد كه از آنان در اين باره تحقيق كند.
بعضى ها گفته اند كه يوسف از باب احترام به ولىّ نعمت خود، از آن زنان نام برد وگرنه نظر او فقط زليخا بود در حالى كه چنين چيزى از يك پيامبر بعيد است كه به خاطر احترام به كسى، ديگران را متهم به كار زشت كند و از اين گذشته همسر عزيز مصر يك زن هوسبازى بود كه يوسف را به زندان انداخته بود و بنابراين، احترامى نداشت.

اعتراف زليخا وزنان مصر به بيگناهى يوسف

طبق پيشنهاد يوسف، پادشاه مصر آن زنان را به حضور خواست و از آنها پرسيد شما را چه شد كه از يوسف كام دل خواستيد؟ زنان در پاسخ گفتند: خدا منزه است كه ما بر او هيچ بدى نديديم.

اين زنان آشكارا به اينكه از يوسف كام دل بخواهند اعتراف نكردند ولى با اعتراف به پاكدامنى يوسف به طور ضمنى به هوسبازى خود اعتراف نمودند ولى در ميان آنها همسر عزيز مصر با صراحت كامل به هوسبازى خود اقرار نمود و گفت: اكنون حق آشكار شده است، آرى من از او كام دل خواستم و او از راستگويان است. و بدينگونه همگى آن زنان به بى گناهى يوسف اعتراف كردند و يوسف از آن اتهام تبرئه شد.
* آيه (52) ذلك ليعلم انّى لم اخنه بالغيب ... : اين آيه نقل سخن يوسف است كه به فرستاده پادشاه گفت و آن زمانى بود كه فرستاده نزد يوسف بازگشت و به او خبر داد كه پادشاه مصر آن زنان را خواست و با آنان صحبت كرد و آنان به بى گناهى تو اعتراف نمودند. اينجا بود كه يوسف به فرستاده گفت: اين پيشنهاد من براى آن بود كه عزيز مصر بداند كه من در نهان به او خيانت نكرده ام و بداند كه خداوند نيرنگ خائنان را به مقصد نمى رساند و خائن هر نيرنگى بزند، سرانجام رسوا مى شود و حق آشكار مى گردد. اين جمله يوسف نظير جمله ديگر اوست كه به هنگام كام دل خواستن زليخا از او به زبان آورد:
انّه لايفلح الظالمون (يوسف/ 23)
همانا ستمگران رستگار نمى شوند.
آنچه گفتيم نظر بيشتر مفسران است كه اين آيه و آيه بعدى را از كلام يوسف مى دانند و شاهد آن اين است كه در اين دو آيه مطالب بلندى ذكر شده كه نمى تواند از دهان همسر عزيز مصر كه زنى هوسباز و بت پرست بود بيرون آيد بلكه اين سخنان كه سرشار از معارف عميق و مطالب توحيدى است، از يك پيامبر و مربى الهى شايسته است و اينكه اين احتمال باسياق آيات تناسب ندارد، نمى تواند آن را منتفى كند، زيرا همانگونه كه در صفحات قبلى اشاره كرديم، شيوه قرآن در بيان قسمتهاى مختلف يك داستان شيوه خاصى است و مطابق با شيوه معمول نيست. قرآن گاهى قسمتهايى از داستان را حذف مى كند و آن را به فهم خواننده واگذار مى نمايد و يا گاهى دو سخن را در كنار هم نقل مى كند كه هر كدام مربوط به گوينده ديگرى است و اين همه براى آن است كه شنونده ذهن خود را به كار اندازد و با تدبر در آيات قرآنى مطالب ناگفته را نيز بفهمد.
احتمال ديگرى كه در مورد اين آيه داده شده اين است كه اين آيه و آيه بعدى دنباله سخنان زليخاست و او مى گويد كه من به پاكدامنى يوسف اعتراف كردم تا يوسف بداند كه من در غياب او به او خيانت نكرده ام اشاره به اينكه در مدتى كه يوسف در زندان بود من در جايى او را متهم نكرده ام و نيز يوسف بداند كه خداوند نيرنگ خائنان را به مقصد نمى رساند.
آنگاه زليخا به طورى كه در آيه بعدى خواهد آمد، مى گويد: من نفس خود را تبرئه نمى كنم چون نفس همواره انسان را به سوى بدى فرمان مى دهد مگر اينكه پروردگارم رحم كند كه پروردگارم آمرزنده مهربان است.
احتمال اينكه اين سخنان از زليخا باشد با اينكه باسياق آيات مناسب تر است، بعيد به نظر مى رسد، زيرا طرح اين حقايق و معارف والا و بيان صفات برجسته الهى از مانند او دور از انتظار است، البته درست است كه در آن زمان سنّى از او گذشته بود و تجربه هايى به دست آورده بود ولى رسيدن او به اين درجه از رشد فكرى بعيد است. جالب اينكه طبق اين تفسير زليخا در اينجا به يوسف درس توحيد مى دهد و مى گويد من اعتراف كردم تا يوسف بداند كه خداوند نيرنگ خائنان را به مقصد نمى رساند! و اين بر استبعاد مطلب مى افزايد.
بنابراين، احتمال قوى همان است كه در آغاز نقل كرديم و آن اينكه اين آيه و آيه بعدى مضمون كلام يوسف است.

وَ مآ أُبَرِّىُ نَفْسى اِنَّ النَّفْسَ لَأَمّارَةٌ بِالسُّوءِ اِلاّ ما رَحِمَ رَبّى اِنَّ رَبّى غَفُورٌ رَحيمٌ (53 )
وَ قالَ الْمَلِكُ ائْتُونى بِه أَسْتَخْلِصْهُ لِنَفْسى فَلَمّا كَلَّمَهُ قالَ اِنَّكَ الْيَوْمَ لَدَيْنا مَكينٌ أَمينٌ (54)
قالَ اجْعَلْنى عَلى خَزآئِنِ الْأَرْضِ اِنّى حَفيظٌ عَليمٌ (55 )
وَ كَذلِكَ مَكَّنّا لِيُوسُفَ فِى الْأَرْضِ يَتَبَوَّأُ مِنْها حَيْثُ يَشآءُ نُصيبُ بِرَحْمَتِنا مَنْ نَشآءُ وَ لا نُضيعُ أَجْرَ الْمُحْسِنينَ (56 )
وَ لَأَجْرُ الْآخِرَةِ خَيْرٌ لِلَّذينَ آمَنُوا وَ كانُوا يَتَّقُونَ (57 )

و من خود را تبرئه نمى كنم، همانا نفس، همواره به بدى فرمان مى دهد مگر آنكه پروردگارم رحم كند، همانا پروردگار من آمرزنده بخشايشگر است (53)
و پادشاه گفت: او را نزد من آوريد تا او را براى خود برگزينم، پس چون با او صحبت كرد، گفت: تو امروز نزد ما قدرتمند و امانتدار هستى (54)
گفت: مرا بر گنجينه هاى اين سرزمين بگمار، همانا من نگهبان و دانا هستم (55)
و اين چنين يوسف را در آن سرزمين قدرت داديم كه در آن هر جا كه بخواهد مسكن گزيند، رحمت خود را به هر كس كه بخواهيم مى رسانيم و پاداش نيكوكاران را تباه نمى كنيم (56)
و البته پاداش آخرت براى كسانى كه ايمان آورده اند و تقوا پيشه كرده اند، بهتر است(57)