|
تفسير نمونه جلد ۵
جمعي از فضلا
- ۱۱ -
نكته ها
در اينجا به چند نكته بايد توجه كرد:
1 - در نخستين آيه مورد بحث كلمه
(كذلك )(اينچنين ...)
جلب توجه مى كند و مفهوم آن اين است : همانطور كه زيانهاى بت پرستى را براى عقل و
خرد ابراهيم روشن ساختيم ، حكومت و مالكيت خدا را بر آسمان و زمين نيز به او نشان
داديم ، بعضى از مفسران گفته اند: معنى آن اين است كه همانطور كه آثار قدرت و حكومت
خود را بر آسمانها به تو نشان داديم به ابراهيم نيز نشان داديم تا بوسيله آنها به
خدا آشناتر شود.
2 - جن (از ماده جن بر وزن فن ) به معنى پوشانيدن چيزى است و در آيه مورد بحث معنى
جمله اين است هنگامى كه شب ، چهره موجودات را از ابراهيم پوشانيد... و اينكه به
ديوانه مجنون گفته مى شود بخاطر اين است كه گويا پرده اى بر عقل او كشيده شده است و
اطلاق جن بر موجود نا پيدا نيز به همين ملاحظه است و جنين نيز به خاطر پوشيده بودن
در درون رحم مادر است و اطلاق جنت بر بهشت و بر باغ به خاطر آن است كه زمينش زير
درختان پوشيده است ، و قلب را جنان (بر وزن زمان ) مى گويند چون در ميان سينه نهفته
است و يا اينكه اسرار انسان را نهفته مى دارد.
3 - در اينكه منظور از كوكبا (ستاره اى ) كدام ستاره
بود است ؟ ميان مفسران گفتگو است ، ولى بيشتر مفسران ستاره زهره يا مشترى را ذكر
كرده اند، و از پاره اى از تواريخ استفاده مى شود كه اين هر دو ستاره در زمانهاى
قديم مورد پرستش بوده ، و جزء آلهه (خدايان ) محسوب مى شده است ، ولى در حديثى كه
از امام على بن موسى الرضا (عليهماالسلام ) در عيون الاخبار نقل شده تصريح گرديده
است
كه اين ستاره ، ستاره زهره بوده است ، در تفسير على بن ابراهيم نيز از امام صادق
(عليه السلام ) اين موضوع ، روايت شده است .
بعضى از مفسران گفته اند كه مردم كلده و بابل در آنجا مبارزات خود را با بت پرستان
شروع كرده هر يك از سيارات را خالق يا رب النوع موجوداتى مى شناختند،
(مريخ )
را رب النوع جنگ و (مشترى
) را رب النوع عدل و علم و (عطارد)
را رب النوع وزيران ... و (آفتاب
) را پادشاه همه مى دانستند!.
4 - بازغ از ماده (بزغ
) (بر وزن نذر) در اصل به معنى شكافتن و جارى ساختن خون است و لذا به
جراحى كردن بيطار (دامپزشك ) بزغ گفته مى شود و اطلاق اين كلمه بر طلوع آفتاب يا
ماه در حقيقت آميخته با يكنوع تشبيه زيبا است زيرا آفتاب و ماه به هنگام طلوع خود
گويا پرده تاريكى را مى شكافند، علاوه بر اين در كنار افق سرخى كمرنگى كه بى شباهت
به رنگ خون نيست در اطراف خود ايجاد مى كنند.
5 - فطر از ماده فطور به معنى شكافتن است ، و همانطور كه ذيل آيه 14 همين سوره
نوشتيم اطلاق اين كلمه بر آفرينش آسمان و زمين شايد به خاطر اين است كه طبق علم
امروز، روز اول جهان توده واحدى بوده و بعد از هم شكافته شده و كرات آسمانى يكى پس
از ديگرى به وجود آمده اند (براى توضيح بيشتر به تفسير آيه مزبور مراجعه فرمائيد).
6 - حنيف به معنى خالص است چنانكه شرح آن در ذيل آيه 67 سوره آل عمران جلد دوم
تفسير نمونه صفحه 461 بيان گرديد.
آيه و ترجمه
|
و حاجه قومه قال اء تحجونى فى الله و قد هدئن و لا اءخاف ما تشركون به إ لا اءن
يشاء ربى شيا وسع ربى كل شى ء علما اء فلا تتذكرون (80)
و كيف اءخاف ما اءشركتم و لا تخافون اءنكم اءشركتم بالله ما لم ينزل به عليكم سلطنا
فأ ى الفريقين اءحق بالا من إ ن كنتم تعلمون (81)
الذين ءامنوا و لم يلبسوا إ يمنهم بظلم اءولئك لهم الا من و هم مهتدون
(82)
و تلك حجتنا ءاتينها إ برهيم على قومه نرفع درجت من نشاء إ ن ربك حكيم عليم(83)
|
ترجمه :
80 - قوم او (ابراهيم ) با وى به گفتگو پرداختند، گفت چرا درباره خدا با من گفتگو
مى كنيد در حالى كه خداوند مرا (با دلايل روشن ) هدايت كرده و من از آنچه شما شريك
(خدا) قرار مى دهيد نمى ترسم (و به من زيانى نمى رسد) مگر پروردگارم چيزى را
بخواهد، آگاهى پروردگار من آنچنان وسيع است كه همه چيز را در بر مى گيرد آيا متذكر
(و بيدار) نمى شويد؟!
81 - چگونه من از بتهاى شما بترسم در حالى كه شما از اين نمى ترسيد كه براى خدا
شريكى قرار داده ايد كه هيچگونه دليلى درباره آن بر شما نازل نكرده ، (راست بگوئيد)
كداميك از اين دو جمعيت (بت پرستان و خدا پرستان ) شايسته تر به امنيت (از مجازات )
هستند اگر شما مى دانيد.
82 - (آرى ) آنها كه ايمان آوردند و ايمان خود را با شرك نياميختند امنيت مال آنها
است ،
و آنها هدايت يافتگانند.
83 - اينها دلايل ما بود كه به ابراهيم در برابر قومش داديم درجات هر كس را بخواهيم
(و شايسته باشد) بالا مى بريم ، پروردگار تو حكيم و دانا است .
تفسير:
به دنبال بحثى كه در آيات گذشته در زمينه استدلالهاى توحيدى ابراهيم گذشت در اين
آيات اشاره به بحث و گفتگوى ابراهيم با قوم و جمعيت بت پرست شده است ، نخست مى
گويد: (قوم ابراهيم با او به گفتگو و
محاجه پرداختند) (و
حاجه قومه ).
ابراهيم در پاسخ آنها گفت ، (چرا درباره
خداوند يگانه با من گفتگو و مخالفت مى كنيد، در حالى كه خداوند مرا در پرتو دلائل
منطقى و روشن به راه توحيد هدايت كرده است ؟)
(قال ا تحاجونى فى الله و قد هدان ).
از اين آيه به خوبى استفاده مى شود كه جمعيت بت پرستان قوم ابراهيم تلاش و كوشش
داشتند كه به هر قيمتى كه ممكن است او را از عقيده خود باز دارند، و به آئين بت
پرستى بكشانند ولى او با نهايت شهامت مقاومت كرد و با دلائل منطقى سخنان همه را
پاسخ گفت .
در اينكه آنها به چه منطقى در برابر ابراهيم متوسل شدند، در اين آيات صريحا چيزى
نيامده است ، ولى از پاسخ ابراهيم اجمالا روشن مى شود كه آنها او را تهديد به كيفر
و خشم خدايان و بتها كردند، و او را از مخالفت آنان بيم دادند، زيرا در دنباله آيه
از زبان ابراهيم چنين مى خوانيم : من هرگز از بتهاى شما نمى ترسم زيرا آنها قدرتى
ندارند كه به كسى زيان برسانند (و لا اخاف ما تشركون به ).
(هيچكس و هيچ چيز نمى تواند به من زيانى
برساند مگر اينكه خدا بخواهد)
(الا ان يشاء ربى شيئا).
گويا ابراهيم با اين جمله مى خواهد يك پيشگيرى احتمالى كند و بگويد اگر در گيرودار
اين مبارزه ها فرضا حادثه اى هم براى من پيش بيايد هيچگونه ارتباطى به بتها
ندارد، بلكه مربوط به خواست پروردگار است براى اينكه بت بى شعور و بى جان مالك سود
و زيان خود نيست تا چه رسد به اينكه مالك سود و زيان ديگرى باشد.
سپس مى گويد: (علم و دانش پروردگار من
آنچنان گسترده و وسيع است كه همه چيز را در بر مى گيرد)
(وسع ربى كل شى ء علما).
اين جمله در حقيقت دليلى براى جمله سابق است و آن اينكه بتها هرگز نمى توانند منشاء
سود و زيانى باشند، زيرا هيچگونه علم و آگاهى ندارند و نخستين شرط براى رسانيدن سود
و زيان ، علم و شعور و آگاهى است ، تنها خدائى كه علم و دانشش همه چيز را احاطه
كرده است مى تواند منشاء سود و زيان باشد، پس چرا از خشم غير او بترسم ؟.
و سرانجام براى تحريك فكر و انديشه ، آنان را مخاطب ساخته مى گويد:
(آيا با اينهمه باز متذكر و بيدار نمى شويد؟)
(ا فلا تتذكرون ).
در آيه بعد منطق و استدلال ديگرى را از ابراهيم بيان مى كند كه به جمعيت بت پرست مى
گويد (چگونه ممكن است من از بتها بترسم و
در برابر تهديدهاى شما وحشتى به خود راه دهم با اينكه هيچگونه نشانه اى از عقل و
شعور و قدرت در اين بتها نمى بينم ، اما شما با اينكه به وجود خدا ايمان داريد و
قدرت و علم او را مى دانيد، و هيچگونه دستورى به شما درباره پرستش بتها نازل نكرده
است ،
با اين همه از خشم او نمى ترسيد من چگونه از خشم بتها بترسم ؟)
(و كيف اخاف ما اشركتم و لا تخافون انكم اشركتم بالله ما لم ينزل به عليكم سلطانا).
زيرا مى دانيم بت پرستان منكر وجود خداوندى كه خالق آسمانها و زمين است نبودند بلكه
بتها را شريك در عبادت او مى ساختند و آنها را شفيع بر در درگاه او مى پنداشتند.
(اكنون انصاف بدهيد من بايد احساس آرامش
كنم يا شما)؟! (فاى
الفريقين احق بالا من ان كنتم تعلمون ).
در واقع منطق ابراهيم در اينجا يك منطق عقلى بر اساس اين واقعيت است كه شما مرا
تهديد به خشم بتها مى كنيد در حالى كه تاءثير وجودى آنها موهوم است ، ولى از خشم
خداوند بزرگ كه من و شما هر دو او را پذيرفته ايم و بايد پيرو دستور او باشيم و
هيچگونه دستورى از طرف او در باره پرستش بتها نرسيده است ترس و وحشتى نداريد، يك
موضوع قطعى را رها كرده ايد و به يك موضوع موهوم چسبيده ايد؟
در آيه بعد پاسخى از زبان ابراهيم به سؤ الى كه خودش در آيه قبل مطرح نمود نقل شده
است (و اين يك شيوه جالب در استدلالات علمى است كه گاهى شخص استدلال كننده سؤ الى
از طرف مقابل مى كند و خودش بلافاصله به پاسخ آن مى پردازد اشاره به اينكه مطلب به
قدرى روشن است كه هر كس پاسخ آن را بايد بداند).
مى گويد: (آنها كه ايمان آوردند و ايمان
خود را با ظلم و ستم نياميختند امنيت براى آنها است ، و هدايت مخصوص آنان
) (الذين آمنوا و لم يلبسوا ايمانهم بظلم اولئك لهم
الامن و هم مهتدون ).
در روايتى كه از امير مؤ منان على (عليه السلام ) نقل شده نيز تاءكيد گرديده است كه
اين سخن دنباله گفتگوى ابراهيم با بت پرستان است .
بعضى از مفسران احتمال داده اند كه اين جمله بيان الهى بوده باشد نه گفتار ابراهيم
، ولى احتمال اول علاوه بر اينكه در روايت وارد شده با وضع و ترتيب آيات بهتر تطبيق
مى كند، اما اين احتمال كه اين جمله گفتار بت پرستان باشد كه پس از شنيدن قول
ابراهيم بيدار شده باشند بسيار بعيد به نظر مى رسد.
منظور از ظلم در اينجا چيست ؟
معروف ميان مفسران اين است كه به معنى
(شرك ) است و آنچه در
سوره لقمان (آيه 12) وارد شده ان الشرك لظلم عظيم :
(شرك ستم بزرگى است ) شاهد بر
اين معنى گرفته اند
در روايتى نيز از ابن مسعود نقل شده كه هنگامى كه اين آيه (آيه مورد بحث ) نازل شد
بر مردم گران آمد، عرض كردند: اى رسول خدا كيست كه لااقل به خود ستم نكرده باشد
(بنابراين همه مشمول اين آيه اند) پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود:
(منظور آنچه شما فكر مى كنيد نيست آيا گفته بنده صالح خدا (لقمان ) را
نشنيده ايد كه مى گويد: فرزندم براى خدا شريك قرار مده زيرا شرك ، ظلم بزرگى است
).
ولى از آنجا كه آيات قرآن در بسيارى از موارد دو يا چند معنى را در بر دارد كه ممكن
است يكى از ديگرى گسترده تر و عمومى تر باشد، اين احتمال در
آيه نيز هست ، كه (امنيت
) اعم امنيت از مجازات پروردگار و يا امنيت از حوادث دردناك اجتماعى
باشد.
يعنى جنگها، تجاوزها، مفاسد، جنايات ، و حتى امنيت و آرامش روحى تنها موقعى به دست
مى آيد كه در جوامع انسانى دو اصل حكومت كند، ايمان و عدالت اجتماعى ، اگر پايه هاى
ايمان به خدا متزلزل گردد و احساس مسئوليت در برابر پروردگار از ميان برود و عدالت
اجتماعى جاى خود را به ظلم و ستم بسپارد، امنيت در چنان جامعه اى وجود نخواهد داشت
، و به همين دليل با تمام تلاش و كوششى كه جمعى از انديشمندان جهان براى برچيدن
بساط ناامنيهاى مختلف در دنيا مى كنند روز به روز فاصله مردم جهان از آرامش و امنيت
واقعى بيشتر مى گردد، دليل اين وضع همان است كه در آيه فوق به آن اشاره شده : پايه
هاى ايمان لرزان و ظلم جاى عدالت را گرفته است .
مخصوصا تاءثير ايمان در آرامش و امنيت روحى براى هيچكس جاى ترديد نيست ، همانطور كه
ناراحتى وجدان و سلب آرامش روانى به خاطر ارتكاب ظلم بر كسى پوشيده نمى باشد.
در بعضى از روايات نيز از امام صادق (عليه السلام ) نقل شده كه :
(منظور از آيه فوق اين است كه آنهائى كه به دستور پيامبر اسلام (صلى
اللّه عليه و آله و سلّم ) در زمينه ولايت و رهبرى امت اسلامى بعد از او ايمان
بياورند، و آن را با ولايت و رهبرى ديگران مخلوط نكنند امنيت از آن آنها است
).
اين تفسير در حقيقت ناظر به ملاك و روح مطلب در آيه شريفه است زيرا در اين آيه سخن
از رهبرى و ولايت خداوند و آميخته نكردن آن با رهبرى غير او است و از آنجا كه رهبرى
على (عليه السلام ) به مقتضاى انما وليكم الله و رسوله .
پرتوى از رهبرى خدا و پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است و رهبريهاى تعيين
نشده از طرف
خداوند چنين نيست ، آيه فوق با يك ديد وسيع همه را شامل مى شود، بنابراين منظور از
اين حديث اين نيست كه مفهوم آيه منحصرا اين باشد، بلكه اين تفسير پرتوى از مفهوم
اصلى آيه است .
و لذا در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم كه اين آيه خوارج را كه
از ولايت ولى خدا بيرون رفتند و در ولايت و رهبرى شيطان قرار گرفتند شامل مى شود.
آيه بعد يك اشاره اجمالى به تمام بحثهاى گذشته كه در زمينه توحيد و مبارزه با شرك
از ابراهيم نقل شد كرده ، مى گويد: (اينها
دلائلى بود كه ما به ابراهيم در برابر قوم و جمعيتش داديم
) (و تلك حجتنا آتيناها ابراهيم على قومه ).
درست است كه اين استدلالات جنبه منطقى داشت ، و ابراهيم به نيروى عقل و الهام فطرت
به آنها رسيده بود، ولى چون اين نيروى عقل و آن الهام فطرت همه از ناحيه خدا است ،
خداوند همه اين استدلالات را از مواهب خويش مى شمرد كه در دلهاى آماده همچون دل
ابراهيم منعكس مى شود.
قابل توجه اينكه (تلك
) در لغت عرب اسم اشاره براى بعيد است ولى گاهى اهميت موضوع و
بلند پايه بودن آن سبب مى شود كه حتى يك موضوع نزديك با اسم اشاره بعيد ذكر شود،
مانند آن را در آغاز سوره بقره مى خوانيم : ذلك الكتاب لا ريب
فيه : (اين كتاب بزرگ شك و ترديدى
در آن راه ندارد).
سپس براى تكميل اين بحث مى فرمايد: (درجات
هر كس را بخواهيم بلند مى كنيم )
(نرفع درجات من نشاء)
اما براى اينكه اشتباهى پيش نيايد كه گمان كنند خداوند در اين ترفيع درجه تبعيضى
قائل مى شود مى فرمايد: (پروردگار تو،
حكيم و عالم است ) و درجاتى را كه مى دهد
روى آگاهى به شايستگى آنها و موافق موازين حكمت است و تا كسى شايسته نباشد از آن
برخوردار نخواهد شد (ان ربك حكيم عليم ).
آيه و ترجمه
|
و وهبنا له إ سحق و يعقوب كلا هدينا و نوحا هدينا من قبل و من ذريته داود و سليمن و
اءيوب و يوسف و موسى و هرون و كذلك نجزى المحسنين(84)
و زكريا و يحيى و عيسى و إ لياس كل من الصلحين(85)
و إ سمعيل و اليسع و يونس و لوطا و كلا فضلنا على العلمين(86)
و من ءابائهم و ذريتهم و إ خونهم و اجتبينهم و هدينهم إ لى صرط مستقيم(87)
|
ترجمه :
84 - و اسحاق و يعقوب را به او (ابراهيم ) بخشيديم و هر كدام را هدايت كرديم و نوح
را (نيز) قبلا هدايت نموديم و از فرزندان او داود و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و
هارون را (هدايت كرديم ) و اينچنين نيكوكاران را پاداش مى دهيم .
85 - و (همچنين ) زكريا و يحيى و عيسى و الياس هر كدام از صالحان بودند.
86 - و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط و هر يك را بر جهانيان برترى داديم .
87 - و از پدران آنها و فرزندان آنها و برادران آنها افرادى را برگزيديم و هدايت به
راه راست نموديم .
تفسير:
در اين آيات به قسمتى از مواهبى كه خداوند به ابراهيم داده است اشاره شده ، و آن
موهبت فرزندان صالح و نسل لايق و برومند است كه يكى از بزرگترين مواهب الهى محسوب
مى شود.
نخست مى گويد: (ما به ابراهيم ، اسحاق و
يعقوب (فرزند اسحاق ) را بخشيديم )
(و وهبنا له اسحاق و يعقوب ).
و اگر در اينجا اشاره به فرزند ديگر ابراهيم ، اسماعيل نشده بلكه در لابلاى بحث
آمده است شايد به خاطر آن است كه تولد اسحاق از مادر عقيمى همچون
(ساره ) آنهم در سن پيرى موضوع
بسيار عجيب و موهبتى غير منتظره بود.
سپس براى بيان اينكه افتخار اين دو تنها در جنبه پيغمبرزادگى نبود، بلكه شخصا در
پرتو فكر صحيح و عمل صالح نور هدايت را در قلب خود جاى داده بودند، مى گويد:
(هر يك از آنها را هدايت كرديم
) (كلا هدينا).
و به دنبال آن براى اينكه تصور نشود، در دورانهاى قبل از ابراهيم ، پرچمدارانى براى
توحيد نبودند، و اين موضوع از زمان او شروع شده اضافه مى كند،
(نوح را نيز پيش از آن هدايت و رهبرى كرديم
) (و نوحا هدينا من قبل ).
و مى دانيم نوح نخستين پيامبر اولو العزم است كه داراى آئين و شريعت بود و سر سلسله
پيامبران اولوا العزم مى باشد.
در حقيقت با اشاره به موقعيت نوح كه از اجداد ابراهيم است و موقعيت جمعى از
پيامبران كه از دودمان و فرزندان او هستند، موقعيت ممتاز ابراهيم را از نظر وراثت و
ريشه و ثمره وجودى مشخص مى سازد.
و در تعقيب آن نام جمع كثيرى از پيامبران را كه از دودمان ابراهيم بودند مى برد،
نخست مى گويد: (از دودمان ابراهيم ، داود
و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و هارون هستند)
(و من ذريته داود و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و هارون ).
سپس با اين جمله كه (اين چنين نيكوكاران
را پاداش مى دهيم ) روشن مى كند كه مقام و
موقعيت آنها در پرتو اعمال و كردار آنها بود (و كذلك نجزى
المحسنين ).
در اينكه ضمير من ذريته (از دودمان او) به چه كسى بر مى گردد؟ به ابراهيم يا نوح ؟
در ميان مفسران گفتگوى زيادى است ، ولى غالب مفسران آن را به ابراهيم باز گردانيده
اند و ظاهرا نبايد ترديد داشت كه مرجع ضمير ابراهيم است ، زيرا بحث آيه درباره
مواهب خدا نسبت به ابراهيم مى باشد، نه درباره نوح پيغمبر، به علاوه از روايات
متعددى كه بعدا نقل خواهيم كرد اين موضوع نيز استفاده مى شود.
تنها مطلبى كه سبب شده بعضى از مفسران ضمير را به نوح باز گردانند ذكر نام
(يونس )
و (لوط)
در آيات بعد است ، زيرا مشهور در تواريخ آن است كه يونس از فرزندان ابراهيم نبوده ،
و لوط هم برادرزاده يا خواهرزاده ابراهيم است . ولى در مورد
(يونس )،
مورخان اتفاق نظر ندارند، بعضى او را از دودمان ابراهيم دانسته اند و بعضى او را از
پيامبران بنى اسرائيل شمرده اند.
به علاوه مورخان معمولا نسب را از طرف پدر حفظ مى كنند، چه مانعى دارد كه يونس
همانند عيسى كه نامش را نيز در آيات فوق مى خوانيم از طرف مادر، به ابراهيم منتهى
شود.
و اما لوط گرچه فرزند ابراهيم نبود ولى از خاندان و دودمان او بود و همانطور كه در
لغت عرب گاهى به عمو، (اب
) گفته مى شود، به برادرزاده يا خواهرزاده نيز
(ذريه )
و فرزند اطلاق مى گردد، و به اين ترتيب نمى توانيم دست از ظاهر آيات كه درباره
ابراهيم است برداريم و ضمير را به نوح كه در اينجا موضوع سخن نيست باز گردانيم .
و در آيه بعد نام (زكريا و يحيى و عيسى و
الياس را مى برد و اضافه مى كند كه همه اينها از صالحان بودند)،
يعنى مقامات آنها جنبه تشريفاتى و اجبارى نداشت ، بلكه در پرتو عمل صالح در پيشگاه
خدا شخصيت و عظمت يافتند. (و زكريا و يحيى و عيسى و الياس كل
من الصالحين ).
در آيه بعد نيز نام چهار نفر ديگر از پيامبران و رهبران الهى آمده و مى فرمايد:
(و اسماعيل و اليسع و يونس و لوط و هر كدام را بر مردم عصر خود برترى
بخشيديم )
(و اسماعيل و اليسع و يونس و لوطا و كلا فضلنا على العالمين ).
در اينكه (اليسع
) چگونه نامى است و اشاره به كدام يك از پيامبران است در ميان
مفسران و ادباى عرب گفتگو است ، بعضى آن را يك نام عبرى مى دانند كه در اصل
(يوشع ) بوده ، سپس الف و لام
به آن داخل شده و شين تبديل به سين گرديده است ، و بعضى معتقدند يك اسم عربى است كه
از يسع (فعل مضارع از ماده وسعت ) گرفته شده است ، اين احتمال را نيز داده اند كه
به همين صورت نام يكى از انبياى پيشين بوده است و در هر حال از پيامبرانى است كه از
نسل ابراهيم مى باشند.
و در آخرين آيه يك اشاره كلى به پدران و فرزندان و برادران صالح پيامبران نامبرده
كه به طور تفصيل اسم آنها در اينجا نيامده است كرده ، مى گويد:
(از ميان
پدران آنها و فرزندانشان و برادرانشان ، افرادى را فضيلت داديم و برگزيديم و به راه
راست هدايت كرديم )
(و من آبائهم و ذرياتهم و اخوانهم و اجتبيناهم و هديناهم الى صراط مستقيم ).
نكته ها
در اينجا به چند موضوع بايد توجه داشت :
1 - فرزندان پيامبر - در آيات فوق ، عيسى از فرزندان
ابراهيم (و به احتمالى از فرزندان نوح ) شمرده شده ، با اينكه مى دانيم تنها از طرف
مادر به آنها مربوط مى شود، و اين دليل بر آن است كه سلسله نسب از طرف پدر و مادر
به طور يكسان پيش مى رود و به همين دليل نوه هاى پسرى و دخترى هر دو ذريه و
فرزندزاده انسان محسوب مى شوند.
روى همين جهت امامان اهل بيت كه همه از طرف دختر به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) مى رسند، ابناء رسول الله (فرزندان پيغمبر) خوانده مى شوند.
اگر چه در دوران جاهليت كه براى زن هيچگونه اهميتى قائل نبودند، تنها نسب را از طرف
پدر مى دانستند، ولى اسلام قلم بطلان بر اين فكر جاهلى كشيده اما متاءسفانه بعضى از
نويسندگانى كه علاقه درستى به ائمه اهل بيت نداشتند كوشش مى كردند اين موضوع را
انكار كنند و از گفتن ابن رسول الله به آنها خود دارى نمايند و سنن جاهلى را زنده
كنند.
اتفاقا اين موضوع در زمان خود ائمه مطرح بوده است ، و آنها با همين آيه كه دليل
دندان شكنى محسوب مى شود به آنها پاسخ مى گفتند.
از جمله در كافى و در تفسير عياشى از امام صادق (عليه السلام ) روايت شده كه فرمود:
خداوند متعال در قرآن مجيد، نسب عيسى را كه از طرف مادر به ابراهيم منتهى مى شود،
به عنوان ذريه (فرزندزاده ) بيان كرده آنگاه آيه و من ذريته داود و سليمان را تا
آخر و آيه بعد را هم تا لفظ عيسى تلاوت كرد.
و نيز در تفسير عياشى از ابو الاسود روايت شده كه مى گويد: روزى حجاج كسى را به نزد
يحيى بن معمر كه از علاقمندان خاندان پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) بود
فرستاد كه من شنيدم تو حسن و حسين را فرزندان رسول خدا مى دانى و در اين باره به
آيات قرآن استدلال مى كنى ، در حالى كه من قرآن را از اول تا به آخر خواندم و به
چنين آيه اى برنخوردم ، يحيى بن معمر در پاسخ او گفت : آيا در سوره انعام به اين
آيه برخورده اى كه مى گويد: (و من ذريته
داود و سليمان ... و يحيى و عيسى ) گفت
آرى خوانده ام ، گفت : مگر نه اينست كه در اين آيات عيسى ذريه ابراهيم شمرده شده ،
با اينكه از طرف پدر به او نمى رسيد؟!
در عيون الاخبار در ضمن يك حديث طولانى در زمينه گفتگوى امام موسى بن جعفر (عليه
السلام ) با هارون الرشيد و موسى بن مهدى ، چنين نقل مى كند كه او يعنى به امام
كاظم (عليه السلام ) گفت : چگونه شما مى گوئيد ما ذريه پيامبريم ، در حالى كه
پيامبر، پسرى نداشت و نسل از طريق پسر است نه دختر و شما فرزندان دختر او هستيد؟
امام در پاسخ از او خواست كه از اين سؤ ال صرفنظر كند، ولى هارون اصرار كرد و گفت
به هيچوجه صرف نظر نمى كنم ، زيرا شما معتقديد به اينكه همه چيز در قرآن مجيد است و
بايد از قرآن آيه اى در اين باره بياوريد، امام فرمود: اعوذ بالله من الشيطان
الرجيم بسم الله الرحمن الرحيم و من ذريته داود و سليمان و ايوب و يوسف و موسى و
هارون و كذلك نجزى المحسنين ، و زكريا و يحيى و عيسى ، سپس سؤ ال كرد اى هارون !
پدر عيسى كه بود؟ گفت : عيسى پدر نداشت ، فرمود: بنابراين اگر او ملحق به ذريه
پيامبران است از طريق مريم مى باشد، ما نيز ملحق به ذريه رسول خدا از طريق مادرمان
فاطمه هستيم .
جالب توجه اينكه بعضى از متعصبين اهل تسنن نيز، اين موضوع را در تفسير خود ذيل همين
آيه آورده اند، از جمله فخر رازى در تفسير كبير خود
مى گويد: اين آيه دلالت دارد بر اينكه حسن و حسين از ذريه پيامبرند زيرا خداوند
عيسى را از ذريه ابراهيم شمرده است با اينكه تنها از طريق مادر به او مربوط مى شود.
نويسنده المنار كه در تعصب در بعضى از مباحث خاص مذهبى دست كمى از فخر رازى ندارد،
بعد از نقل كلام فخر رازى مى گويد: در اين باب حديثى از ابوبكر در صحيح بخارى از
پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) نقل شده است كه به امام حسن (عليه السلام )
اشاره كرد و گفت : ان ابنى هذا سيد: اين پسرم آقا است (يعنى كلمه پسرم بر امام حسن
اطلاق كرد) در حالى كه در نزد عرب (جاهلى ) لفظ ابن بر دختر زاده اطلاق نميشد...
سپس اضافه مى كند به همين جهت مردم اولاد فاطمه (عليهاالسلام ) را اولاد رسول و
عترت و اهل بيت او مى دانستند.
در هر حال شك نيست كه فرزندزاده ها از طرف دختر و پسر هر دو فرزند انسان محسوب مى
شوند و هيچگونه تفاوتى در اين زمينه نيست ، و نه اين موضوع از مختصات پيغمبر ما
ميباشد و مخالفت با اين مساله سر چشمهاى جز تعصب و يا افكار جاهلى ندارد، و لذا در
تمام احكام اسلامى از قبيل ازدواج و ارث و مانند آن هيچگونه تفاوتى ميان اين دو
نيست ، تنها استثنائى كه به موضوع خورده مساله خمس است كه روى عنوان سيادت است و به
جهت خاصى كه در كتاب خمس در فقه آمده اين موضوع استثناء شده است .
2 - چرا نام اين پيامبران در سه گروه در سه آيه بيان شده است ؟
بعضى از مفسران احتمال داده اند كه گروه اول يعنى داود و سليمان و ايوب و يوسف و
موسى و هارون ، اين شش نفر، از پيامبرانى بودند كه علاوه بر مقام نبوت و رسالت
داراى حكومت و زمامدارى نيز بودند و شايد جمله كذلك نجزى المحسنين كه بعد از ذكر
نام اينها آمده است به خاطر نيكيهاى فراوانى بوده كه در دوران
حكومت خود بر مردم كردند.
و اما گروه دوم يعنى زكريا و يحيى و عيسى و الياس از پيامبرانى بودند كه در زهد و
بى اعتنائى به دنيا - علاوه بر مقام نبوت و رسالت - نمونه بودند جمله كل من
الصالحين بعد از ذكر نام آنها ميتواند اشاره به همين حقيقت بوده باشد.
درباره گروه سوم يعنى اسماعيل و اليسع و يونس و لوط اين امتياز را داشتند كه دست به
مهاجرت دامنه دارى زدند و براى تحكيم آئين خدا برنامه هجرت را عملى ساختند، و ذكر
جمله كلا فضلنا على العالمين (بنا بر اينكه اشاره به اين چهار نفر باشد نه به تمام
پيامبرانى كه در اين سه آيه گفته شده است ) نيز ميتواند اشاره به همين سير آنها در
جهان و در ميان اقوام مختلف بوده باشد.
3 - اهميت فرزندان صالح در معرفى شخصيت انسان
موضوع ديگرى كه از آيات فوق استفاده مى شود همين مساله است زيرا خداوند براى معرفى
مقام والاى ابراهيم قهرمان بتشكن ، شخصيتهاى بزرگ انسانى كه از دودمان او در اعصار
مختلف به وجود آمدند با شرح و تفصيل بيان ميكند به طورى كه از ميان 25 نفر از
پيامبران كه نامشان در مجموع قرآن آمده است در اين آيات نام 16 نفر از فرزندان و
بستگان ابراهيم و نام يك نفر از اجداد او آمده است ، و اين در حقيقت درس بزرگى براى
عموم مسلمانان است كه بدانند شخصيت فرزندان و دودمان آنها جزئى از شخصيت آنها محسوب
مى شود و مسائل تربيتى و انسانى مربوط به آنها فوق العاده اهميت دارد.
4 - پاسخ به يك ايراد
ممكن است كسانى از آيه اخير كه مى گويد: بعضى از پدران و فرزندان و برادران آنها را
برگزيديم و هدايت به راه راست كرديم اين چنين استفاده كنند كه پدران انبياء همگى
افراد با ايمانى نبوده اند و در ميان آنها غير موحد نيز وجود داشته است - آنچنانكه
بعضى از مفسران اهل تسنن در ذيل اين آيه گفته اند - ولى با توجه به اينكه منظور از
اجتبيناهم و هديناهم به قرينه تعبيرى كه در همين سلسله
آيات وجود دارد، مقام نبوت و رسالت است ، مشكل حل ميشود، يعنى مفهوم آيه چنين خواهد
بود كه بعضى از آنها را به مقام نبوت برگزيديم و اين منافاتى با موحد بودن سايرين
ندارد.
در آيه 90 همين سوره (چند آيه بعد از اين آيه ) نيز هدايت به مقام نبوت اطلاق شده
است .
آيه و ترجمه
|
ذلك هدى الله يهدى به من يشاء من عباده و لو اءشركوا لحبط عنهم ما كانوا يعملون
(88)
اءولئك الذين ءاتينهم الكتب و الحكم و النبوة فإ ن يكفر بها هؤ لاء فقد وكلنا بها
قوما ليسوا بها بكفرين (89)
اءولئك الذين هدى الله فبهدئهم اقتده قل لا اءسلكم عليه اءجرا إ ن هو إ لا ذكرى
للعلمين(90)
|
ترجمه :
88 - اين هدايت خدا است كه هر كس از بندگان خود را بخواهد با آن راهنمائى ميكند، و
اگر آنها مشرك شوند آنچه را عمل مى كردند نابود ميگردد.
89 - آنها كسانى هستند كه كتاب و حكم و نبوت به آنان داديم و اگر نسبت به آن كفر
ورزند (مهم نيست زيرا) كسانى را نگاهبان آن ساخته ايم كه نسبت به آن كافر نيستند.
90 - آنها كسانى هستند كه خداوند هدايتشان كرده پس به هدايت آنان اقتدا كن (و) بگو
در برابر اين (رسالت و تبليغ ) پاداشى از شما نمى طلبم . اين رسالت چيزى جز يك
يادآورى براى جهانيان نيست (و آگاه ساختن و بيدار كردن وظيفه من است و در برابر
انجام وظيفه مزد معنى ندارد).
تفسير:
سه امتياز مهم
به دنبال ذكر نام گروههاى مختلفى از پيامبران الهى در آيات گذشته ، در اينجا اشاره
به خطوط كلى و اصلى زندگانى آنها شده ، نخست ميفرمايد: اين هدايت خدا است كه بوسيله
آن هر كس از بندگانش را بخواهد هدايت و رهبرى ميكند
(ذلك هدى الله يهدى به من يشاء من عباده ).
يعنى گرچه آنها مردان صالحى بودند و با نيروى عقل و انديشه و با تمام وجود خود در
طريق هدايت گام بر مى داشتند، ولى باز اگر توفيق الهى شامل حال آنها نمى شد و دست
پر مهر او، زير بازوى آنها را نمى گرفت ، امكان لغزش درباره همه آنها و هر كس ،
وجود داشته و دارد.
سپس براى اينكه كسى تصور نكند آنها به اجبار در اين راه گام گذاشتند و همچنين كسى
تصور نكند كه خداوند نظر خاص و استثنائى و بى دليل در مورد آنها داشته است ، مى
فرمايد: اگر فرضا اين پيامبران با آنهمه مقام و موقعيتى كه داشتند مشرك ميشدند،
تمام اعمالشان بر باد ميرفت (و لو اشركوا لحبط عنهم ما كانوا
يعملون ).
يعنى آنها نيز مشمول همان قوانين الهى هستند كه درباره ديگران اجرا ميگردد و تبعيضى
در كار نيست .
در آيه بعد به سه امتياز مهم كه پايه همه امتيازات انبياء بوده اشاره كرده اينها
كسانى بودند كه كتاب آسمانى به آنان داده ايم و هم مقام حكم و هم نبوت
(اولئك الذين آتينا هم الكتاب و الحكم و النبوة ).
البته منظور اين نيست كه همه آنها داراى كتاب آسمانى بودند بلكه چون سخن از مجموع
آنها در ميان است كتاب به مجموع نسبت داده شده ، درست مثل اين است كه ميگوئيم : در
فلان كتاب دانشمندان و كتب آنها معرفى شده است ، يعنى كتب آنهائيكه كتابى تاليف
كرده اند.
ضمنا در اينكه منظور از حكم چيست ، سه احتمال وجود دارد:
1 - حكم به معنى عقل و فهم و درك يعنى علاوه بر اينكه كتاب آسمانى در اختيار آنها
گذاشتيم قدرت درك و فهم آن را به آنها بخشيديم زيرا وجود كتاب بدون وجود درك و فهم
قوى و كامل ، اثرى نخواهد داشت . 2 - مقام داورى ، يعنى آنها در پرتو قوانين آسمانى
كه از كتاب الهى استفاده مى كردند ميتوانستند در ميان مردم قضاوت كنند و شرائط يك
قاضى و دادرس عادل همگى در آنها بطور كامل جمع بود.
3 - حكومت و زمامدارى ، زيرا آنها علاوه بر مقام نبوت و رسالت ، داراى مقام حكومت
نيز بودند. شاهد بر معانى فوق علاوه بر اينكه معنى لغوى حكم با تمام اين معانى
تطبيق مى كند اين است كه در آيات مختلف قرآن نيز حكم در اين معانى بكار رفته است .
و هيچ مانعى ندارد كه حكم در آيه فوق در يك معنى جامع كه همه مفاهيم سه گانه فوق را
شامل شود، استعمال شده باشد، زيرا حكم در اصل - آنچنان كه
راغب در كتاب مفردات ميگويد به معنى منع و جلوگيرى است ، و از آنجا كه عقل جلو
اشتباهات و خلافكاريها را ميگيرد، همچنين قضاوت صحيح مانع از ظلم و ستم است ، و
حكومت عادل جلو حكومتهاى نارواى ديگران را ميگيرد، در هر يك از اين سه معنى استعمال
مى شود.
البته همان گونه كه اشاره كرديم كه همه انبياء داراى اين همه مقامات نبودند ولى
هنگامى كه احكامى به جمعى اسناد داده ميشود، لزومى ندارد كه همه افراد آن جمع داراى
تمام آن احكام باشند، بلكه ممكن است بعضى از آنها فقط داراى بعضى از آن احكام باشند
و لذا موضوع كتاب آسمانى كه تنها براى عده اى از انبياى نامبرده وجود داشته مشكلى
براى ما در فهم آيه فوق ايجاد نميكند.
سپس مى فرمايد: اگر اين جمعيت ، يعنى مشركان و اهل مكه و مانند آنها، اين حقايق را
نپذيرند، دعوت تو بدون پاسخ نمى ماند، زيرا ما جمعيتى را ماموريت داده ايم كه نه
تنها آن را بپذيرند بلكه آن را محافظت و نگهبانى كنند جمعيتى كه در راه كفر گام بر
نميدارند و در برابر حق تسليمند (فان يكفر بها هؤ لاء فقد
وكلنا بها قوما ليسوا بها بكافرين ).
در تفسير المنار و تفسير روح المعانى از بعضى از مفسران نقل شده كه منظور از اين
جمعيت ، ايرانيان هستند، (كه به زودى اسلام را پذيرفتند و در پيشرفت آن با تمام قوا
كوشيدند و دانشمندان آنها در فنون مختلف اسلامى كتابهاى فراوان تاليف كردند).
در آخرين آيه ، برنامه اين پيامبران بزرگ را يك سرمشق عالى هدايت به پيامبر اسلام
(صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) معرفى كرده ، و مى گويد: اينها كسانى هستند كه
مشمول هدايت الهى شده اند و به هدايت آنها اقتدا كن (اولئك
الذين هدى الله فبهداهم اقتده ).
اين آيه بار ديگر تاكيد مى كند كه اصول دعوت همه پيامبران الهى يكى است ، اگر چه از
نظر ويژگيها و خصوصيات ، به تناسب نيازمنديهاى مختلف هر زمان تفاوتهاى قابل ملاحظه
اى داشته اند، و آئينهاى بعدى كاملتر از آئينهاى قبلى بوده اند كلاسهاى علمى و
تربيتى ، تا به آخرين آنها كه برنامه نهائى است ، يعنى اسلام ، رسيده است .
در اينكه منظور از اين هدايت كه بايد سرمشق پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) قرار گيرد چيست ؟ بعضى از مفسران احتمال داده اند كه همان صبر و پايدارى در
مقابل مشكلات ، و بعضى گفته اند مقصود توحيد و تبليغ رسالت است ، ولى ظاهرا هدايت
مفهوم وسيعى دارد كه هم توحيد و ساير اصول اعتقادى را شامل مى شود و هم صبر و
استقامت ، و هم ساير اصول اخلاق و تعليم و تربيت .
از آنچه گفتيم روشن مى شود كه آيه فوق هيچ منافاتى با اين ندارد كه اسلام ناسخ
اديان و شرايع پيشين باشد، زيرا نسخ تنها شامل قسمتى از احكام ميشود،
نه اصول كلى دعوت آنها.
سپس به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دستور داده مى شود كه به مردم بگويد:
من هيچگونه اجر و پاداشى در برابر رسالت خود از شما تقاضا نمى كنم ، همانطور كه
پيامبران پيشين چنين درخواستى نكردند، من هم از اين سنت هميشگى پيامبران پيروى كرده
و به آنها اقتدا ميكنم (قل لا اسئلكم عليه اجرا).
نه تنها اقتداء به پيامبران و سنت جاويدان آنها ايجاب مى كند كه پاداشى مطالبه نكنم
بلكه از آنجا كه اين آئين پاك كه براى شما آورده ام يك وديعه الهى است كه در اختيار
شما قرار ميدهم ، در برابر رساندن وديعه الهى به شما اجر و پاداش ، مفهومى ندارد.
به علاوه اين قرآن و رسالت و هدايت يك بيدار باش و يادآورى به همه جهانيان است
(ان هو الا ذكرى للعالمين ).
و چنين نعمت عمومى و همگانى ، همانند نور آفتاب و امواج هوا و بارش باران است كه
جنبه عمومى و جهانى دارد، و هيچگاه خريد و فروش نمى شود و كسى در برابر آن اجر و
پاداشى نمى گيرد، اين هدايت و رسالت نيز جنبه خصوصى و اختصاصى ندارد كه بتوان براى
آن پاداش قائل شد، (با توجه به آنچه در تفسير اين جمله گفته شد پيوند آنها با
يكديگر و با آيات قبل كاملا روشن ميگردد).
ضمنا از جمله اخير به خوبى استفاده مى شود كه آئين اسلام جنبه قومى و و منطقهاى
ندارد و يك آئين جهانى و همگانى است .
آيه و ترجمه
|
و ما قدروا الله حق قدره إ ذ قالوا ما اءنزل الله على بشر من شى ء قل من اءنزل
الكتب الذى جاء به موسى نورا و هدى للناس تجعلونه قراطيس تبدونها و تخفون كثيرا و
علمتم ما لم تعلموا اءنتم و لا ءاباؤ كم قل الله ثم ذرهم فى خوضهم يلعبون(91)
|
ترجمه :
91 - آنها خدا را چنانكه بايد نشناختند كه گفتند هيچ چيز بر هيچ انسانى نفرستاده
بگو چه كسى كتابى را كه موسى آورد نازل گردانيد كتابى كه نور و هدايت براى مردم بود
(اما شما) آنرا به صورت پراكنده قرار ميدهيد قسمتى را آشكار و قسمت زيادى را پنهان
مى داريد و مطالبى به شما تعليم داده شده كه نه شما و نه پدرانتان از آن با خبر
نبوديد بگو: خدا... و سپس آنها را در گفتگوهاى لجاجت آميزشان رها كن تا بازى كنند !
شان نزول
:
خدانشناسان
از ابن عباس چنين نقل شده كه جمعى از يهوديان گفتند: اى محمد! آيا راستى خداوند
كتابى بر تو فرستاده است ؟! پيامبر گفت : آرى ، آنها گفتند: به خدا سوگند كه خداوند
هيچ كتابى از آسمان فرو نفرستاده است !. در شان نزول اين آيه ، روايات ديگرى نيز
نقل شده و چنانكه بعدا خواهيم دانست آنچه در بالا آورديم از همه بهتر و مناسبتر است
.
تفسير:
در اينكه اين آيه درباره يهود است يا مشركان در ميان مفسران گفتگو است ، ولى از
آنجا كه پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در مكه گفتگوئى با يهود نداشته و
آنچه بوده در مدينه بوده است و از طرفى سوره انعام كه اين آيه جزء آن است مكى است ،
بعضى معتقدند كه اين آيه استثنائا در مدينه نازل شده است و به دستور پيامبر به
تناسب خاصى در وسط اين سوره مكى قرار گرفته و اين موضوع در قرآن نمونه هاى فراوانى
دارد.
براى روشن شدن حقيقت مطلب ، نخست بايد تفسير اجمالى آيه را بدانيم و بعد در باره
اينكه آيه از چه اشخاصى سخن ميگويد و هدفش چيست بحث كنيم نخست ميگويد آنها خدا را
آنچنانكه شايسته است نشاختند زيرا گفتند: خدا هيچ كتابى بر هيچ انسانى نازل نكرده
است ! (و ما قدروا الله حق قدره اذ قالوا ما انزل الله على بشر
من شى ء).
خداوند به پيامبرش دستور مى دهد كه در جواب آنها بگو چه كسى كتابى را كه موسى آورد
و نور و هدايت براى مردم بود نازل گردانيد؟
(قل من انزل الكتاب الذى جاء به موسى نورا و هدى للناس ).
همان كتابى كه آن را به صفحات پراكندهاى تبديل كردهايد، بعضى را كه به سود شما است
آشكار ميكنيد و بسيارى را كه به زيان خود مى دانيد پنهان مى داريد(تجعلونه
قراطيس تبدونها و تخفون كثيرا).
و در اين كتاب آسمانى مطالبى به شما تعليم داده شد كه نه شما و نه پدرانتان از آن
با خبر نبوديد و بدون تعليم الهى نمى توانستيد با خبر شويد (و
علمتم ما لم تعلموا انتم و لا آبائكم )
در پايان آيه به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) دستور مى دهد كه تنها خدا
را ياد كند و آنها
را در اباطيل و لجاجت و بازيگرى خود رها سازد زيرا آنها جمعيتى هستند كه كتاب الهى
و آيات او را به بازى گرفته اند. (قل الله ثم ذرهم فى خوضهم
يلعبون )
اكنون اگر اين آيه در مدينه نازل شده باشد، و روى سخن به يهود باشد معنى آن چنين
است : كه جمعى از يهود منكر نزول كتاب آسمانى بر تمام پيامبران بودند آيا چنين چيزى
ممكن است ؟ كه يهود و پيروان تورات ، نزول كتاب آسمانى را انكار كنند؟ اگر تعجب
نكنيد آرى ، و با توجه به يك مطلب نكته اين موضوع روشن ميشود، زيرا چنانكه كتب عهد
جديد (اناجيل ) و عهد قديم (تورات و كتابهاى وابسته به آن ) را به دقت بررسى كنيم
خواهيم ديد كه اين كتابها هيچكدام لحن آسمانى ندارد، يعنى جنبه خطاب خداوند به بشر
در آنها نيست ، بلكه به خوبى از آنها استفاده مى شود كه اينها از زبان شاگردان و
غير شاگردان از پيروان آئين موسى (عليه السلام ) و مسيح (عليه السلام ) به شكل
تاريخ و شرح زندگى نوشته شده است و ظاهرا يهود و مسيحيان كنونى نيز اين مطلب را
انكار نمى كنند زيرا داستان مرگ موسى و عيسى و حوادث زيادى مربوط به زمانهاى بعد از
آن در اين كتابها آمده است ، نه به عنوان پيش بينى بلكه به عنوان خبرى از گذشته ،
آيا چنين كتابى امكان دارد بر موسى و عيسى نازل شده باشد.
منتها مسيحيان و يهوديان عقيده دارند كه اين كتابها چون به دست انسانهائى نوشته شده
كه از وحى آسمانى با خبر بودند كتاب مقدس و قابل اعتماد و خالى از اشتباه محسوب
ميشود.
با توجه به اين نكته روشن مى شود كه چرا آنها از لحن قرآن كه به شكل خطاب خدا به
پيامبر و بندگان است تعجب ميكردند، و در شان نزول فوق نيز خوانديم كه آنها با تعجب
از آن حضرت پرسيدند آيا خداوند كتاب آسمانى نازل كرده ؟ و سپس اين موضوع را بطور
كلى انكار كردند كه هيچ كتابى از ناحيه خدا بر هيچ انسانى حتى موسى نازل نشده است .
ولى خداوند در جواب آنها به اين موضوع اشاره مى كند كه خود شما عقيده داريد الواح و
مطالبى بر موسى نازل گرديد، يعنى اگر آنچه در دست شما است كتاب آسمانى نيست ، لا
اقل قبول داريد كه چنين چيزى از طرف خدا نازل شده است كه قسمتى از آن را آشكار و
قسمت زيادى را پنهان ميداريد، و به اين ترتيب اشكالى باقى نمى ماند كه چگونه ممكن
است يهود منكر نزول كتاب آسمانى شده باشند (دقت كنيد).
و اگر آيه همانند ساير آيات اين سوره درباره مشركان باشد معنى آن چنين مى شود كه
آنها منكر هر گونه كتاب آسمانى شدند تا دعوت پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) را انكار كنند، ولى خداوند براى آنها استدلال مى كند كه چگونه ممكن است چنين
ادعائى داشته باشند با اينكه خداوند تورات را بر موسى نازل كرد؟ و مشركان اگر چه
آئين يهود را قبول نداشتند ولى انبياء پيشين و ابراهيم و حتى موسى را احتمالا به
عنوان پيامبرى براى منطقه و عصر خاصى قبول داشتند، و خود را پيرو آئين ابراهيم
ميدانستند، و لذا هنگامى كه پيامبر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) ظهور كرد
و براى جستجوى علائم او به نزد اهل كتاب رفتند و از آنها خواستند كه در كتب خود
بررسى كنند، آيا خبر از چنين پيامبرى مى دهد و اگر آنها اين كتب را به هيچوجه قبول
نداشتند چگونه ممكن بود چنين درخواستى كنند؟ لذا بعد از سؤ ال از يهود آنچه به سود
آنها بود اظهار و آنچه به زيانشان بود مخفى مى كردند (مانند نشانه هاى پيامبر كه در
كتب پيشين آمده بود) و به اين ترتيب آيه قابل تطبيق بر گفتار مشركان مكه نيز مى
تواند باشد.
ولى تفسير اول با لحن آيه و شان نزول ، و ضمائرى كه در آيه است ظاهرا سازگارتر مى
باشد.
نكته ها
در اينجا به چند موضوع بايد توجه كرد:
1 - قراطيس جمع قرطاس است و اصل آن بطورى كه بعضى گفته
اند از
يونانى گرفته شده و معنى آن چنانكه راغب در كتاب مفردات ميگويد هر چيزى است كه روى
آن مى نويسند بنابراين كاغذ معمولى و پوست حيوانات و درختان و مانند آن كه در قديم
الايام نامه و كتابها را روى آن مى نوشتند، نيز شامل ميشود، و منحصر به كاغذ معمولى
نيست .
2 - ممكن است سؤ ال شود كه چرا در آيه مذمت از يهود شده كه آنها وحى آسمانى را روى
كاغذها و مانند آن نوشته بودند اينكه مذمتى ندارد.
در پاسخ ميگوئيم : مذمت از اين نظر نيست ، بلكه از اين نظر است كه آنها مطالب تورات
را روى كاغذهاى پراكنده و مانند آن نوشته بودند كه آنچه را به سود آنها بود به مردم
ديگر نشان دهند و آنچه به زيانشان بود مخفى سازند.
3 - جمله و ما قدروا الله حق قدره (خدا را آنچنان كه
شايسته است نشناختند و اوصاف او را درك نكردند) در حقيقت اشاره به اين نكته است كه
هر كس خدا را درست بشناسد نمى تواند انكار كند كه از طرف او رهبران و راهنمايان
همراه با كتابهاى آسمانى براى بشر فرستاده شده است زيرا حكمت خدا ايجاب مى كند كه
اولا انسان را براى هدفى كه آفريده شده است (هدف تكامل ) در مسير پر پيچ و خمى كه
در پيش دارد كمك كند، و گر نه نقض غرض كرده است ، و اين هدف بدون فرستادن وحى و
كتاب آسمانى و تعليمات صحيح و خالى از هر گونه خطا و اشتباه ممكن نيست .
ثانيا چگونه ممكن است مقام رحمت عامه و خاصه خداوند اجازه دهد كه انسان را در مسير
سعادت كه با هزاران مانع روبرو است و پرتگاه هاى فراوان بر سر راه او كمين كرده اند
تنها بگذارد و رهبرانى با تعليمات جامع براى دستگيرى و راهنمائى آنها نفرستد.
(بنابراين هم حكمت او و هم رحمتش فرستادن كتب آسمانى را ايجاب ميكند).
شك نيست كه معرفت كنه ذات خدا و كنه صفات او براى هيچكس ممكن
نيست و آيه فوق هيچگونه نظر به اين مطلب ندارد بلكه مى خواهد بگويد آن مقدار معرفتى
از خداوند و صفات او كه براى انسان امكانپذير است اگر حاصل شود ترديدى باقى نخواهد
ماند كه چنين پروردگارى بندگان خود را بدون سرپرست و كتاب آسمانى باقى نخواهد گذاشت
.
آيه و ترجمه
|
و هذا كتب اءنزلنه مبارك مصدق الذى بين يديه و لتنذر اءم القرى و من حولها و الذين
يؤ منون بالاخرة يؤ منون به و هم على صلاتهم يحافظون(92)
|
ترجمه :
92 - و اين كتابى است كه آنرا نازل كرديم ، كتابى است پر بركت كه آنچه را پيش از آن
آمده تصديق ميكند، (آنرا فرستاديم تا مردم را به پاداشهاى الهى بشارت دهى ) و براى
اينكه (مردم ) ام القرى (مكه ) و آنها كه گرد آن هستند بترسانى ، آنها كه به آخرت
ايمان دارند به آن ايمان مى آورند و مراقب نمازهاى خويش مى باشند.
تفسير:
در تعقيب بحثى كه در باره كتاب آسمانى يهود در آيه گذشته عنوان شد در اينجا به قرآن
كه يك كتاب ديگر آسمانى است اشاره ميشود، و در حقيقت ذكر تورات مقدمهاى است براى
ذكر قرآن تا تعجب و وحشتى از نزول يك كتاب آسمانى ، بر يك بشر، نكنند.
نخست مى گويد: اين كتابى است كه ما آن را نازل كرديم (و هذا
كتاب انزلناه ).
كتابى است بسيار پر بركت ، زيرا سرچشمه انواع خيرات و نيكيها و پيروزيها
است (مبارك ).
به علاوه كتبى را كه پيش از آن نازل شده اند همگى تصديق مى كند
(مصدق الذى بين يديه ).
منظور از اينكه قرآن كتب مقدسه پيشين را تصديق مى كند آن است كه تمام نشانه هائى كه
در آنها آمده است بر آن تطبيق مى نمايد.
و به اين ترتيب دو نشانه بر حقانيت قرآن در دو جمله گذشته بيان گرديده يكى وجود
نشانه هائى كه در كتب پيشين از آن خبر داده شده ، و ديگر محتواى خود قرآن كه هر
گونه خير و بركت و وسيله سعادت در آن آمده است ، بنابراين هم از نظر محتوا و هم از
نظر اسناد و مدارك تاريخى نشانه هاى حقانيت در آن آشكار است . سپس هدف نزول قرآن را
چنين توضيح مى دهد كه آن را فرستاديم تا ام القرى (مكه ) و تمام آنها كه در گرد آن
هستند، انذار كنى و به مسؤ ليتها و وظائفشان آگاه سازى (و
لتنذر ام القرى و من حولها)
و از آنجا كه انذار يعنى توجه دادن به مسؤ ليتها و
ترساندن از ترك وظائف مهمترين برنامه قرآن مخصوصا در برابر اشخاص سركش و طغيانگر
است تنها به اين قسمت اشاره شده است .
و در پايان آيه مى گويد: كسانى كه به روز رستاخيز و حساب و پاداش اعمال ايمان دارند
به اين كتاب ايمان خواهند آورد و مراقب نمازهاى خود خواهند بود
(و الذين يؤ منون بالاخرة يؤ منون به و هم على صلوتهم يحافظون
)
نكته ها
در اينجا به چند مطلب بايد توجه داشت :
1 - اسلام يك آئين جهانى است
آيات مختلف قرآن به خوبى گواهى مى دهد كه اسلام يك آئين جهانى است ، تعبيراتى مانند
لانذركم به و من بلغ (هدف من اين است كه همه شما و كسانى را كه سخنم به آنها
ميرسد با قرآن انذار كنم ) (انعام - 19) و ان هو الا ذكرى
للعالمين (اين قرآن وسيله تذكر جهانيان است ) (انعام - 90)و
قل يا ايها الناس انى رسول الله اليكم جميعا (بگو اى مردم ! من رسول خدا به
سوى همه شما هستم ) (اعراف 158) و امثال آن كه در قرآن فراوان است گواه اين حقيقت
است و جالب اينكه بسيارى از اين آيات در مكه يعنى در آن موقع كه هنوز اسلام از محيط
اين شهر تجاوز نكرده بود نازل گرديد.
ولى با توجه به آيه مورد بحث اين سؤ ال پيش مى آيد كه چگونه هدف بعثت پيامبر (صلى
اللّه عليه و آله و سلّم ) انذار و هدايت مردم مكه و كسانى كه پيرامون آن هستند ذكر
شده ؟ آيا اين با جهانى بودن اسلام منافات ندارد؟
| 
