|
تفسير نمونه جلد ۳
جمعي از فضلا
- ۳ -
آيه و ترجمه
|
اءن الذين كفروا لن تغنى عنهم اءمولهم و لا اءولدهم من الله شيا و اءولئك اءصحاب
النار هم فيها خلدون
(116)
مثل ما ينفقون فى هذه الحيوة الدنيا كمثل ريح فيها صر اءصابت حرث قوم ظلموا اءنفسهم
فاءهلكته و ما ظلمهم الله و لكن اءنفسهم يظلمون
(117)
|
ترجمه :
116 - كسانى كه كافر شدند هرگز نميتوانند در پناه اموال و فرزندانشان از مجازات خدا
در امان بمانند و آنها اصحاب دوزخند و جاودانه در آن خواهند ماند.
117 - آنچه آنها در اين زندگى دنيا انفاق مى كنند همانند باد سوزانى است كه به
زراعت قومى كه بر خود ستم كرده اند (و در غير محل يا وقت مناسب كشت نموده اند) بوزد
و آنرا نابود سازد، خدا به آنها ستم نكرده بلكه آنها خودشان ستم به - خويشتن كرده
اند.
تفسير :
نقطه مقابل افراد با ايمان و حق جوئى كه وصف آنها در آيه قبل آمد افراد بى ايمان و
ستمگرى هستند كه در اين دو آيه توصيف شده اند: نخست مى فرمايد: آنها كه راه كفر را
پيش گرفتند هرگز نمى توانند در پناه ثروت و فرزندان متعدد خويش از مجازات خدا در
امان بمانند ان الذين كفروا لن تغنى عنهم اموالهم و لا اولادهم من الله شيئا...
زيرا در روز رستاخيز تنها اعمال پاك و نيات خالص و ايمان صادق بدرد مى خورد، نه
امتيازات مادى اين جهان ... يوم لا ينفع مال و لا بنون الا من اتى الله بقلب
در آن روز نه ثروت سودى مى دهد و نه فرزندان مگر آنها كه با قلب سليم در پيشگاه خدا
حاضر شوند (شعراء آيه 89).
اما چرا در آيه از امكانات مادى تنها اشاره به ثروت و فرزندان شده است اين بخاطر آن
است كه مهمترين سرمايه هاى مادى يكى نيروى انسانى است كه به عنوان فرزندان ذكر شده
است ، و ديگرى سرمايه هاى اقتصادى مى باشد. و بقيه امكانات مادى از اين دو سرچشمه
مى گيرند.
قرآن با صراحت مى گويد: امتيازهاى مالى ، و قدرت جمعى ، به تنهائى نمى تواند در
برابر خداوند، امتيازى محسوب شود، و تكيه كردن بر آنها اشتباه است ، مگر هنگامى كه
در پرتو ايمان و نيت پاك در مسيرهاى صحيح بكار گرفته شوند در غير اين صورت سرنوشت
صاحبان آنها عذاب جاويدان خواهد بود، (اولئك اصحاب النار هم فيها خالدون ).
در آيه بعد اشاره به وضع بذل و بخشش ها و انفاق هاى رياكارانه آنها شده و ضمن يك
مثال جالب سرنوشت آن را تشريح كرده ، مى گويد: (آنچه
آنها در اين زندگى دنيا انفاق مى كنند همانند باد سوزانى است كه به زراعت قومى كه
بر خود ستم كرده اند (و در غير محل يا وقت مناسب كشت نموده اند) بوزد و آن را نابود
سازد)
(مثل ما ينفقون فى هذه الحيات الدنيا كمثل ريح فيها صر اصابت حرث قوم ظلموا انفسهم
فاهكته ).
(صر)
و (اصرار)
از يك ريشه هستند و به معنى بستن چيزى توام با شدت مى آيد و در اينجا به معنى شدتى
است كه در باد باشد، خواه بشكل يك باد سوزان و يا سرد و خشك كننده .
قرآن انفاق كردن كفار را به باد شديد و سوزان و يا فوق العاده سرد و خشك كنندهاى
تشبيه نموده كه به كشت و زرعى بوزد و آنرا خشك كند، البته طبع باد و
نسيم ، احيا كننده است ، نسيم بهاران شكوفه هاى را نوازش مى دهد و غنچه ها را باز
مى كند، و روح در كالبد درختان مى دمد، و آنها را بارور مى سازد. انفاق نيز اگر از
سرچشمه اخلاص و ايمان بوجود آيد بسيار مفيد و سود بخش است ، هم مشكلات اجتماعى را
حل مى كند، و هم اثر اخلاقى عميقى در نهاد احسان كننده باقى مى گذارد و ملكات و
فضائل اخلاقى را در قلب او بارور مى سازد.
اما اگر باد و نسيم ملايم و احيا كننده تبديل به طوفان مرگبار و سوزنده و يا فوق
العاده سرد گرديد به هر گل و گياهى كه بوزد آنرا مى سوزاند و خشك مى كند. افراد بى
ايمان و آلوده نيز چون انگيزه صحيحى در انفاق خود ندارند روح خودنمائى و رياكارى
همچون باد سوزان و خشك كننده اى بر مزرعه انفاق آنها مى وزد و آن را بى اثر مى
سازد، اينگونه انفاقها نه از نظر اجتماعى مشكلى را حل مى كند (چون غالبا در غير
مورد مصرف مى شود) و نه نتيجه اخلاقى براى انفاق كننده خواهد داشت .
جالب توجه اينكه قرآن در آيه بالا مى گويد حرث قوم ظلموا انفسهم يعنى مركز وزش اين
باد سوزان و خشك كننده زراعت كسانى است كه به خود ستم كردند، اشاره به اينكه اين
زراعت كنندگان در انتخاب زمان و مكان زراعت ، دقت لازم را به عمل نياورده و بذر خود
را يا در سرزمينى پاشيده اند كه در معرض وزش چنين طوفانهائى بوده است ، يا از نظر
زمان ، وقتى را انتخاب كرده اند كه فصل وزش باد سموم بوده است ، و به اين ترتيب
بخود ستم كرده اند. افراد بى ايمان نيز در انتخاب زمان و محل انفاق بخود ستم مى
كنند و سرمايه هاى خود را بى مورد بر باد مى دهند.
از آنچه در بالا اشاره شد، با توجه به قرائنى كه در آيه وجود دارد معلوم مى شود كه
اين تشبيه در حقيقت در ميان دو چيز است يكى تشبيه انفاق آنها بزراعت بى موقع و در
غير محل مناسب ، و ديگرى تشبيه انگيزه هاى انفاق به
بادهاى سرد و سوزان ، و بنابر اين آيه خالى از تقدير نيست و معنى جمله مثل ما
ينفقون اين است كه مثال انگيزه انفاقهاى آنها همچون باد خشك و سرد يا سوزانى است
(دقت كنيد).
جمعى از مفسران گفته اند كه اين آيه اشاره به اموالى مى كند كه دشمنان اسلام در راه
كوبيدن اين آئين صرف مى كردند، و بوسيله آن دشمنان را بر ضد پيامبر اسلام تحريك مى
نمودند، و يا اموالى كه يهوديان به دانشمندان خود در برابر تحريف آيات كتب آسمانى
مى دادند.
ولى روشن است كه آيه يك معنى وسيع دارد كه اينها و غير اينها را شامل مى شود.
در پايان مى فرمايد خداوند به آنها ستمى نكرده ، اين خود آنها هستند كه بر خويش ستم
مى كنند، و سرمايه هاى خود را، بيهوده از بين مى برند، زيرا عمل فاسد جز اثر فاسد
چه نتيجه اى مى تواند داشته باشد؟ و ما ظلمهم الله و لكن انفسهم يظلمون
آيه و ترجمه
|
ياءيها الذين اءمنوا لا تتخذوا بطانة من دونكم لا ياءلونكم خبالا ودوا ما عنتم قد
بدت البغضاء من اءفوههم و ما تخفى صدورهم اءكبر قد بينا لكم الايت اءن كنتم تعقلون
(118)
هاءنتم اءولاء تحبونهم و لا يحبونكم و تؤ منون بالكتب كله و اءذا لقوكم قالوا اءمنا
و اءذا خلوا عضوا عليكم الا نامل من الغيظ قل موتوا بغيظكم اءن الله عليم بذات
الصدور
(119)
اءن تمسسكم حسنة تسؤ هم و اءن تصبكم سيئة يفرحوا بها و اءن تصبروا و تتقوا لا يضركم
كيدهم شيا اءن الله بما يعملون محيط
(120)
|
ترجمه :
118 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد محرم اسرارى از غير خود انتخاب نكنيد، آنها از
هر گونه شر و فسادى درباره شما كوتاهى نمى كنند، آنها دوست دارند شما در زحمت و رنج
باشيد (نشانه هاى ) دشمنى از دهان آنها آشكار است و آنچه در دل پنهان دارند از آن
هم مهمتر است ، ما آيات (و راههاى پيشگيرى از شر آنها) را براى شما بيان كرديم اگر
انديشه كنيد.
119 - شما كسانى هستيد كه آنها را دوست مى داريد، اما آنها شما را دوست ندارند، در
حالى كه شما به همه كتابهاى آسمانى ايمان داريد (اما آنها به كتاب آسمانى شما ايمان
ندارند) و هنگامى كه شما را ملاقات مى كنند (به دروغ ) مى گويند ايمان آورده ايم ،
اما هنگامى كه تنها مى شوند از شدت خشم بر شما سر انگشتان خود را به دندان مى گزند،
بگو: بميريد با همين خشمى كه داريد، خدا از (اسرار) درون سينه ها آگاه است .
120 - اگر نيكى به شما برسد ناراحت مى شوند، و اگر حادثه ناگوارى براى شما رخ دهد
خوشحال مى گردند، (اما) اگر (در برابر آنها) استقامت و پرهيزگارى پيشه كنيد نقشه
هاى (خائنانه ) آنها به شما زيانى نمى رساند خداوند به آنچه آنها انجام مى دهد
شاءن نزول
از ابن عباس نقل شده اين آيات هنگامى نازل شده كه عده اى از مسلمانان با يهوديان ،
به سبب قرابت ، يا همسايگى ، يا حق رضاع ، و يا پيمانى كه پيش از اسلام بسته بودند،
دوستى داشتند و بقدرى با آنها صميمى بودند كه اسرار مسلمانان را به آنان مى گفتند،
بدينوسيله قوم يهود كه دشمن سرسخت اسلام و مسلمين بودند و به ظاهر خود را دوست
مسلمانان قلمداد مى كردند، از اسرار مسلمانان مطلع مى شدند، آيه نازل شد و به آن
عده از مسلمانان هشدار داد كه چون آنان در دين شما نيستند، نبايد آنها را محرم
اسرار خود قرار دهيد، زيرا آنان درباره شما از هيچ شر و فسادى كوتاهى نمى كنند،
آنان مى خواهند شما هميشه در رنج و عذاب باشيد.
تفسير
بيگانگان را محرم اسرار خود نسازيد
اين آيه به دنبال آياتى كه مناسبات مسلمانان را با كفار بيان كرد، به يكى از مسائل
حساس اشاره كرده و ضمن تشبيه لطيفى به مؤ منان هشدار مى دهد، مى گويد: غير از هم
مسلكان خود براى خود، دوست و همرازى انتخاب نكنيد و بيگانگان را از اسرار و رازهاى
درونى خود با خبر نسازيد يا ايها الذين آمنوا لا تتخذوا بطانة من دونكم ...
بطانة در لغت به معنى لباس زيرين است ، و مقابل آن ظهارة به - معنى
لباس روئين مى باشد. و در اينجا كنايه از محرم اسرار است .
و خبال در اصل به معنى از بين رفتن چيزى است ، غالبا به زيانهائى كه در عقل انسان
اثر مى گذارد، گفته مى شود. يعنى كفار شايستگى دوستى شما را ندارند، و نبايد آنان
دوست و محرم اسرار شما باشند. كفار در رساندن شر و فساد نسبت به مسلمانان كوتاهى
نمى كنند (لا يالونكم خبالا). هرگز سوابق دوستى و رفاقت آنها با شما مانع از آن
نيست كه به خاطر جدائى در مذهب و مسلك آرزوى زحمت و زيان شما را در دل خود
نپرورانند، بلكه پيوسته علاقه آنها اين است كه شما در رنج و زحمت باشيد. (ودوا ما
عنتم )
آنها براى اينكه شما از مكنونات ضميرشان آگاه نشويد، و رازشان فاش نگردد، معمولا در
سخنان و رفتار خود مراقبت مى كنند، و با احتياط و دقت حرف مى زنند، ولى با وجود اين
، آثار عداوت و دشمنى از لابلاى سخنان آنها آشكار است و گاه بطور نا خودآگاه سخنانى
بر زبان مى آورند، كه مى توان گفت همانند جرقه ايست از آتش پنهانى دلهاى آنها، و مى
توانيد از آن ، به ضمير باطن آنان پى ببريد (قد بدت البغضاء من افواههم ).
اين آيه به دنبال آياتى كه مناسبات مسلمانان را با كفار بيان كرد، به يكى از مسائل
حساس اشاره كرده و ضمن تشبيه لطيفى به مؤ منان هشدار داده است ، كه غير از هم
مسلكان خود براى خود، دوست و همرازى انتخاب نكنند، و بيگانگان را از اسرار و رازهاى
درونى خود با خبر نسازند. اين آيه حقيقتى را بيان مى كند كه امير مؤ منان (عليه
السلام ) در سخنان خود توضيح فرموده است ، آنجا كه مى فرمايد: ما اضمر احد شيئا الا
ظهر فى صفحات وجهه او فلتات لسانه . هيچ كس در ضمير باطن ، رازى را پنهان نمى دارد،
مگر اينكه از رنگ چهره و لابلاى سخنان پراكنده و خالى از توجه او آشكار مى شود.
خلاصه اينكه خداوند بدين وسيله طريقه شناسائى باطن دشمنان را نشان داده ، و از ضمير
باطن و راز درونيشان خبر مى دهد و مى فرمايد: آنچه از عداوت و دشمنى در دل خود
پنهان كرده اند، بمراتب از آنچه بر زبان مى آورند بزرگتر است . (و ما تخفى صدورهم
اكبر).
سپس اضافه نموده : ما براى شما اين آيات را بيان كرديم ، كه اگر در آن تدبر
كنيد، بوسيله آن مى توانيد دوست خود را از دشمن تميز دهيد، و راه نجات را از شر
دشمنان پيدا كنيد (قد بينا لكم الايات ان كنتم تعقلون ).
در اين آيه مى فرمايد: (شما اى جمعيت
مسلمانان آنان را روى خويشاوندى و يا همجوارى و يا به علل ديگر دوست مى داريد، غافل
از اينكه آنها شما را دوست نمى دارند، در حاليكه شما به تمام كتابهايى كه از طرف
خداوند نازل شده (اعم از كتاب خودتان و كتابهاى آسمانى آنها) ايمان داريد، ولى آنان
به كتاب آسمانى شما ايمان ندارند) (ها
انتم اولاء تحبونهم و لا يحبونكم و تؤ منون بالكتاب كله ).
سپس قرآن چهره اصلى آنها را معرفى كرده ، مى گويد: (اين
دسته از اهل كتاب منافق هستند، چون با شما ملاقات كنند، مى گويند ما ايمان داريم و
آئين شما را تصديق مى كنيم ، ولى چون تنها شوند، از شدت كينه و عداوت و خشم سر
انگشتان خود را به دندان مى گيرند) (و اذا
لقوكم قالوا آمنا و اذا خلوا عضوا عليكم الانامل من الغيظ).
اى پيامبر! (بگو با همين خشمى كه داريد،
بميريد) و اين غصه تا روز مرگ دست از شما
بر نخواهد داشت . (قل موتوا بغيظكم ).
شما از وضع آنها آگاه نبوديد، و خدا آگاه است (زيرا
خداوند از اسرار درون سينه ها با خبر است ).(ان
الله عليم بذات الصدور).
در آخرين آيه مورد بحث ، يكى از نشانه هاى كينه و عداوت آنها بازگو شده است كه
(اگر فتح و پيروزى و پيش آمد خوبى براى
شما رخ دهد، آنها ناراحت مى شوند، و چنانچه حادثه ناگوارى براى شما رخ دهد خوشحال
مى شوند) (ان تمسسكم حسنة تسؤ هم و ان
تصبكم سيئة يفرحوا بها).
(اما اگر در برابر كينه توزيهاى آنها
استقامت كنيد، و پرهيزگار و خويشتن - دار باشيد، آنان نمى توانند بوسيله نقشه هاى
خائنانه خود به شما لطمهاى وارد كنند، زيرا خداوند به آنچه مى كنيد كاملا احاطه
دارد.
بنابراين از ذيل آيه استفاده مى شود كه در امنيت بودن مسلمانان در برابر نقشه هاى
شوم دشمنان مشروط به استقامت و هوشيارى و داشتن تقوى است ، و تنها در اين صورت است
كه امنيت آنها تضمين گرديده است .
هشدار به مسلمانان
خداوند در اين آيه به مؤ منان هشدار داده است ، تا دشمنان خود را جزء خاصان خويش
قرار ندهند و رازهاى مسلمانان و نيك و بد ايشان را، در برابر اين گروه آشكار
نسازند، اين اعلام خطر به صورت كلى و عمومى است و بايد در هر زمان و در هر حال
مسلمانان به اين هشدار توجه كنند.
ولى متاءسفانه بسيارى از پيروان قرآن از اين هشدار غفلت ورزيده اند، و در نتيجه
گرفتار نابسامانيهاى فراوان شده اند، هم اكنون در اطراف مسلمانان دشمنانى هستند كه
خود را به دوستى مى زنند، و به ظاهر از مسلمانان طرفدارى مى كنند، ولى با كارهائى
كه از خود نشان مى دهند، معلوم مى شود كه دروغ مى گويند، مسلمانان فريب ظاهر آنها
را خورده به آنان اعتماد مى كنند، در صورتى كه آنان براى مسلمانان جز پريشانى و
بيچارگى و تباهى چيزى نمى خواهند، و از ريختن خار بر سر راه آنها و به دشوارى
افكندن كار آنان كوتاهى ندارند.
راه دور نرويم ، در سالهاى اخير مسلمانان در دو جنگ بزرگ با دشمنان خود درگير شدند
در جنگ نخست شكست بسيار دردناكى خوردند، در حاليكه
در جنگ اخير پيروزى درخشانى نصيب آنها شد، و تقريبا همه حوادث جهانى به نفع آنها
تغيير يافت ، افسانه وحشتناك و رعب آور شكست ناپذيرى دشمن در همان روز نخست جنگ در
صحراى سينا و ارتفاعات جولان براى هميشه مدفون گشت ، و مسلمانان طعم پيروزى را براى
نخستين بار در سالهاى اخير چشيدند.
چه شد كه در اين مدت كوتاه اين دگرگونى روى داد؟ پاسخ اين سؤ ال نيازمند يك بحث
طولانى است ، ولى بطور قطع يكى از عوامل مؤ ثر آن شكست و اين پيروزى اين بود كه در
جنگ نخست بيگانگان كه حتى بعضى از آنها دم از دوستى مى زدند، از نقشه هاى آنان با
خبر بودند، ولى در جنگ اخير هيچ كس جز دو سه نفر از سران كشورهاى اسلامى از نقشه
هاى آنها آگاهى نداشتند، و اين خود يك رمز بزرگ پيروزى آنها و شاهد زنده اى بر عظمت
اين دستور آسمانى قرآن بود!.
آيه و ترجمه
|
و اءذ غدوت من اءهلك تبوئ المؤ منين مقعد للقتال و الله سميع عليم
(121)
اءذ همت طائفتان منكم اءن تفشلا و الله وليهما و على الله فليتوكل المؤ منون
(122)
|
ترجمه :
121 - و (به يادآور) زمانى را كه صبحگاهان از ميان خانواده خود براى انتخاب اردوگاه
جنگ براى مؤ منان ، بيرون رفتى ، و خداوند شنوا و دانا است (گفتگوهاى مختلفى را كه
درباره طرح جنگ گفته مى شد مى شنيد و انديشه هائى را كه بعضى در سر مى پرورانيدند
مى دانست ).
122 - (و نيز به يادآور) زمانى را كه دو طايفه از شما تصميم گرفتند سستى نشان دهند
(و از وسط راه باز گردند) و خداوند پشتيبان آنها بود (و به آنها كمك كرد كه از اين
فكر باز گردند) و افراد با ايمان بايد تنها بر خدا توكل كنند
تفسير:
از اينجا آياتى شروع مى شود كه درباره يك حادثه مهم و پر دامنه اسلامى يعنى جنگ احد
نازل شده است زيرا از قرائنى كه در آيات فوق وجود دارد استفاده مى شود كه اين دو
آيه بعد از جنگ احد نازل شده و اشاره به گوشهاى از جريانات اين جنگ وحشتناك مى كند
و بيشتر مفسران نيز بر همين عقيده اند.
در آغاز اشاره به بيرون آمدن پيامبر از مدينه براى انتخاب لشكرگاه در دامنه احد
كرده و مى گويد: بخاطر بياور اى پيامبر آن روز را كه صبحگاهان از مدينه از ميان
بستگان و اهل خود بيرون آمدى تا براى مؤ منان پايگاههائى براى نبرد با دشمن آماده
سازى . و اذ غدوت من اهلك تبوى ء المؤ منين مقاعد للقتال و الله سميع عليم
در آن روز گفتگوهاى زيادى در ميان مسلمانان بود و همانطور كه در شرح حادثه احد
بزودى اشاره خواهيم كرد درباره انتخاب محل جنگ و اينكه داخل مدينه يا بيرون مدينه
بوده باشد، در ميان مسلمانان اختلاف نظر شديد بود، و پيامبر پس از مشورت كافى نظر
اكثريت مسلمانان را كه جمع زيادى از آنان را جوانان تشكيل مى دادند انتخاب كرد و
لشكرگاه را به بيرون شهر و دامنه كوه احد منتقل ساخت ، و طبعا در اين ميان افرادى
بودند كه در دل مطالبى پنهان مى داشتند و به جهاتى حاضر باظهار آن نبودند جمله و
الله سميع عليم گويا اشاره به همه اينها است يعنى خداوند هم سخنان شما را مى شنيد و
هم از اسرار درون شما آگاه بود.
سپس به گوشه ديگرى از اين ماجرا اشاره كرده مى فرمايد: در آن هنگام دو طايفه از
مسلمانان (كه طبق نقل تواريخ بنو سلمه از قبيله اوس و بنو حارثه از قبيله خزرج
بودند) تصميم گرفتند كه سستى بخرج دهند و از وسط راه به مدينه بازگردند. اذ همت
طائفتان منكم ان تفشلا...
علت اين تصميم شايد اين بود كه آنها از طرفداران نظريه جنگ در شهر بودند و پيامبر
با نظر آنها مخالفت كرده بود، به علاوه چنانكه خواهيم گفت : عبد الله بن ابى سلول
با سيصد نفر از يهوديانى كه به لشكر اسلام پيوسته بودند بر اثر مخالفت پيامبر به
ماندن آنها در اردوگاه اسلام ، به مدينه بازگشتند، و همين موضوع تصميم آن دو طايفه
مسلمان را بر ادامه راهى كه در پيش گرفته بودند سست كرد. اما چنانكه از ذيل آيه
استفاده مى شود آن دو طايفه به زودى از تصميم خود بازگشتند، و به همكارى با
مسلمانان ادامه دادند، لذا قرآن مى گويد: خداوند ياور و پشتيبان اين دو طايفه بود و
افراد با ايمان بايد بر خدا تكيه كنند. و الله وليهما و على الله فليتوكل المؤ منون
:
ضمنا بايد توجه داشت كه ذكر ماجراى احد به دنبال آياتى كه قبلا درباره عدم اعتماد
به كفار بود اشاره به يك نمونه زنده از اين واقعيت است زيرا همانطور كه گفتيم و نيز
بعدا مشروحا خواهيم گفت پيغمبر اجازه نداد يهوديانى كه به ظاهر به حمايت او برخاسته
بودند، در لشكرگاه اسلام بمانند، زيرا هر چه بود آنها بيگانه بودند و بيگانگان
نبايد محرم اسرار و تكيه گاه مسلمانان در آن شرايط حساس شوند.
غزوه احد
سرچشمه وقوع جنگ
در اينجا لازم است قبلا اشارهاى به مجموع حوادث احد گردد: از روايات و تواريخ
اسلامى چنين استفاده مى شود، هنگامى كه قريش در جنگ بدر شكست خوردند و با دادن
هفتاد كشته ، و هفتاد اسير به مكه مراجعت كردند، ابو سفيان به مردم مكه اخطار كرد
نگذارند زنان بر كشته هاى بدر گريه كنند، زيرا اشك چشم ، اندوه را از بين مى برد، و
عداوت و دشمنى را نسبت به محمد از قلبهاى آنان زايل مى كند، ابو سفيان خود عهد كرده
بود ما دام كه از قاتلان جنگ بدر انتقام نگيرد، با همسر خود همبستر نشود!
به هر حال طايفه قريش با هر وسيلهاى كه در اختيار داشتند، مردم را به - جنگ با
مسلمانان تحريك مى كردند و فرياد انتقام ، انتقام در شهر مكه طنينانداز بود.
در سال سوم هجرت ، قريش به عزم جنگ با پيامبر، با سه هزار سوار و دو هزار پياده ،
با تجهيزات كافى از مكه خارج شدند، و براى اينكه در ميدان جنگ
بيشتر استقامت كنند، بتهاى بزرگ و زنان خود را نيز با خود حركت دادند.
گزارش به موقع عباس
عباس عموى پيامبر هنوز اسلام نياورده بود، و در ميان قريش به كيش و آئين آنان باقى
بود، ولى از آنجا كه به برادرزاده خود، زياد علاقمند بود، هنگامى كه ديد لشكر
نيرومند قريش به قصد جنگ با پيامبر از مكه بيرون آمد، بى درنگ نامهاى نوشت ، و به
وسيله مردى از قبيله بنى غفار به مدينه فرستاد. پيك عباس به سرعت بسوى مدينه روان
شد، هنگامى كه پيامبر از جريان مطلع شد با سعد بن ابى ملاقات كرد و گزارش عباس را
به او رساند، و حتى المقدور سعى مى شد اين موضوع مدتى پنهان بماند.
پيغمبر صلى اللّه عليه و آله با مسلمانان مشورت مى كند
در همان روز كه نامه عباس به پيامبر صلى اللّه عليه و آله رسيده بود، چند نفر از
مسلمانان را دستور داد كه براه مكه و مدينه بروند و از اوضاع لشكر قريش اطلاعاتى
بدست آورند.
دو بازرس محمد صلى اللّه عليه و آله كه براى كسب اطلاع رفته بودند، طولى نكشيد
برگشتند، و چگونگى قواى قريش را به پيغمبر (صلى اللّه عليه و آله رساندند، و گفتند
كه اين سپاه نيرومند تحت فرماندهى خود ابو سفيان است .
پيامبر صلى اللّه عليه و آله پس از چند روز، همه اصحاب و اهل مدينه را دعوت كرد و
براى رسيدگى به اين وضع جلسهاى تشكيل داد، و موضوع دفاع را آشكارا با آنها در ميان
گذاشت ، سپس در اينكه در داخل مدينه به پيكار دست زنند، و يا اينكه از شهر خارج
شوند، با مسلمانان به مذاكره پرداخت ، عدهاى گفتند كه از مدينه خارج نشويم ، و در
كوچه هاى تنگ شهر با دشمن بجنگيم ، زيرا در اين صورت حتى مردان
ضعيف و زنان و كنيزان نيز به لشكر مى توانند كمك كنند.
عبد الله بن ابى بعد از گفتن اين سخنان اضافه كرد: اى رسول خدا! تا كنون هيچ ديده
نشده است ما داخل حصارها و درون خانه خود باشيم ، و دشمن بر ما پيروز شود!.
اين راى بخاطر وضع خاص مدينه در آن روز مورد توجه پيغمبر صلى اللّه عليه و آله هم
بود، او نيز مى خواست در مدينه توقف كنند و در داخل شهر با قريش به مقابله پردازند،
ولى گروهى از جوانان و جنگجويان با اين راى مخالف بودند، سعد بن معاذ و چند نفر از
قبيله اوس ، برخاسته گفتند: اى پيامبر! در گذشته كسى از عرب قدرت اينكه در ما طمع
كند نداشته است ، با اينكه در آن موقع ما مشرك و بتپرست بوديم ، و هم اكنون كه تو
در ميان ما هستى ، چگونه مى توانند در ما طمع كنند، نه ، حتما بايد از شهر خارج شده
با دشمن بجنگيم ، اگر كسى از ما كشته شود شربت شهادت نوشيده است ، و اگر هم كسى
نجات يافت به افتخار جهاد در راه خدا نائل شده است .
اينگونه سخنان و حماسه ها طرفداران خروج از مدينه را بيشتر كرد بطورى كه طرح عبد
الله بن ابى در اقليت افتاد.
خود پيغمبر صلى اللّه عليه و آله با اينكه تمايل بخروج از مدينه نداشت به اين مشورت
احترام گذاشت و نظريه طرفداران خروج از مدينه را انتخاب كرد و با يك نفر از اصحاب
براى مهيا كردن اردوگاه از شهر خارج شد و محلى را كه در دامنه كوه احد از جهت شرائط
نظامى موقعيت حساسى داشت براى اردوگاه انتخاب فرمود.
مسلمانان براى دفاع آماده مى شوند
آن روز، روز جمعه بود كه پيامبر صلى اللّه عليه و آله اين مشورت را به عمل آورد، پس
از آن براى اداى خطبه نماز جمعه ايستاد، بعد از حمد و ثناى خداوند يكتا، مسلمانان
را
از نزديك شدن سپاه قريش آگاه ساخت و فرمود:
اگر شما با جان و دل براى جنگ آماده باشيد و با چنين روحيهاى با دشمنان بجنگيد
خداوند بطور يقين پيروزى را نصيبتان مى كند و در همان روز با هزار نفر از مهاجر و
انصار رهسپار اردوگاه شدند.
پيغمبر صلى اللّه عليه و آله شخصا فرماندهى لشكر را به عهده داشت ، و قبل از آنكه
از مدينه خارج شوند دستور داد سه پرجم ترتيب دهند، يكى را به مهاجران و دو تا را به
انصار اختصاص داد.
پيامبر فاصله ميان مدينه و احد را پياده پيمود، و در طول راه از صفوف لشكر سان مى
ديد و به دست خود صفوف لشكر را مرتب و منظم مى ساخت ، تا در يك صف راست و مستقيم
حركت كنند.
مورخ معروف حلبى در كتاب خود مى نويسد: پيغمبر اكرم صلى اللّه عليه و آله هنوز به
احد نرسيده بود كه ضمن بازديد لشكر گروهى را در ميان آنها ديد كه هرگز نديده بود،
پرسيد اينها كيستند؟ عرض كردند عدهاى از يهودند كه با عبد الله ابن ابى هم پيمان
بوده اند، و بدين مناسبت به يارى مسلمانان آمده اند، حضرت تاملى كرد و فرمود: براى
جنگ با مشركان از مشركان نتوان يارى گرفت ، مگر اينكه مسلمان شوند يهود اين پيشنهاد
را قبول نكردند، و همگى به مدينه باز گشتند، و به اين ترتيب از قواى يكهزار نفرى
پيامبر صلى اللّه عليه و آله سيصد تن كم شد.
ولى مفسران نوشته اند چون با پيشنهاد عبد الله ابن ابى موافقت نشد، او در اثناى راه
از همراهى پيامبر خوددارى نمود، و با جمعى كه تعدادشان بالغ بر سيصد نفر بود به
مدينه بازگشتند.
بهر حال پيامبر پس از تصفيه لازم ، با قواى خود كه هفتصد نفر بودند به
پاى كوه احد رسيد، بعد از اداى نماز صبح صفوف مسلمانان را آراست .
عبد الله ابن جبير را با پنجاه نفر از تيراندازان ماهر، مامور ساخت در دهانه شكاف
كوه قرار گيرند، و به آنها اكيدا توصيه كرد كه در هر حال از جاى خود تكان نخورند و
پشت سر سپاه را حفظ كنند، و فرمود حتى اگر ما دشمن را تا مكه تعقيب كنيم و يا اگر
دشمن ما را شكست داد و ما را تا مدينه مجبور به عقب - نشينى كرد، باز هم از سنگرگاه
خود دور نشويد.
از آنطرف ابو سفيان ، خالد بن وليد را با دويست سرباز زبده ، مراقب اين گردنه كرد و
دستور داد در كمين باشيد تا وقتى كه سربازان اسلام از اين دره كنار بكشند، آنگاه
بلافاصله لشكر اسلام را از پشت سر مورد حمله قرار دهيد.
جنگ شروع شد
دو لشكر در مقابل يكديگر صف آرائى كرده ، مهياى جنگ شدند. اين دو سپاه هر كدام به
نوعى مردان خود را بجنگ تشويق مى كردند.
ابو سفيان ، بنام بتهاى كعبه و جلب توجه زنان زيبا، جنگجويان خود را بر سر ذوق و
شوق مى آورد!
اما پيامبر اسلام صلى اللّه عليه و آله بنام خدا و مواهب الهى مسلمانان را بجنگ
تشويق مينمود.
اينك ، صداى الله اكبر الله اكبر مسلمانان تمام جلگه و دامنه احد را پر كرده است .
و در طرف ديگر ميدان ، زنان و دختران قريش ، براى تحريك عواطف و احساسات جنگجويان
قريش ، اشعارى را گويا با دف و نى ميخوانند.
پس از شروع جنگ ، مسلمانان با يك حمله شديد توانستند، لشگر قريش را در هم بشكنند،
آنها پا به فرار گذاردند، و سربازان اسلام به تعقيب آنها پرداختند.
خالد بن وليد كه شكست قريش را قطعى دانست خواست از راه دره
خارج شود و مسلمانان را از پشت سر مورد حمله قرار دهد ولى تيراندازان آنها را مجبور
بعقبنشينى كردند.
اين عقبنشينى قريش باعث شد جمعى از تازه مسلمانان بخيال اينكه دشمن شكستخورده است
براى جمع آورى غنائم يكمرتبه پستهاى خود را ترك كنند، و حتى تيراندازانيكه در بالاى
كوه ايستاده بودند، سنگر خود را ترك گفتند و به - ميدان جنگ ريختند، و هر قدر عبد
الله بن جبير دستور پيغمبر صلى اللّه عليه و آله را متذكر شد به جز عده كمى كه
عددشان حدود ده نفر بود، در جايگاه حساس خود نايستادند.
نتيجه مخالفت دستور پيامبر صلى اللّه عليه و آله اين شد كه خالد بن وليد با دويست
نفر ديگر كه در كمين بودند چون شكاف كوه را از پاسداران خالى ديدند، به سرعت بر سر
عبد الله ابن جبير تاختند و او را با يارانش كشتند، و از پشت سر به لشكر اسلام حمله
آوردند.
ناگهان مسلمانان از هر طرف خود را زير شمشير دشمن ديدند، نظم و هماهنگى آنها از
ميان رفت ، فراريان لشكر قريش همينكه اوضاع را چنين ديدند، برگشتند و مسلمانان را
دايرهوار در ميان گرفتند. در همين موقع افسر شجاع اسلام حمزه سيد الشهداء با بعضى
ديگر از ياران شجاع پيامبر شربت شهادت نوشيدند، و جز عده معدودى كه پروانهوار اطراف
رهبر خود را گرفته بودند بقيه از وحشت پا بفرار گذاشتند.
در اين جنگ خطرناك آنكه بيش از همه فداكارى مى كرد و هر حملهاى كه از جانب دشمن به
پيغمبر مى شد دفع مينمود، على ابن ابى طالب (عليه السلام ) بود.
على (عليه السلام ) با كمال رشادت ميجنگيد، تا اينكه شمشيرش شكست ، پيغمبر صلى
اللّه عليه و آله شمشير خود را كه موسوم به ذو الفقار بود، به على (عليه السلام )
داد. سرانجام پيغمبر صلى اللّه عليه و آله در جائى سنگر گرفت ، و على (عليه السلام
) همچنان از او دفاع مى كرد، تا آنكه طبق نقل بعضى از
مورخان بيش از شصت زخم به سر، صورت و بدن او وارد آمد، و در همين موقع بود كه پيك
وحى به پيامبر عرضه داشت : اى محمد صلى اللّه عليه و آله ! معناى مواسات همين است ،
پيغمبر فرمود: على عليه السلام ) از من است و من از اويم و جبرئيل افزود: و منهم از
هر دوتاى شما!
امام صادق (عليه السلام ) مى فرمايد: پيامبر صلى اللّه عليه و آله پيك وحى را ميان
زمين و آسمان مشاهده كرد كه مى گويد: لا سيف الا ذو الفقار و لا فتى الا على . در
اين اثنا فريادى برخاست كه محمد كشته شد!
چه كسى با صداى بلند گفت محمد صلى اللّه عليه و آله كشته شد؟
بعضى از سيره نويسان مى گويند: ابن قمعه كه مصعب سرباز اسلامى را بگمان اينكه
پيغمبر است با ضربه سختى از پاى در آورد و سپس با صداى بلند فرياد زد به - لات و
عزى سوگند كه محمد كشته شد!
اين شايعه خواه از طرف مسلمانان بوده ، يا از طرف دشمن ، بى گمان بنفع اسلام و
مسلمين بود، زيرا دشمن به گمان اينكه محمد صلى اللّه عليه و آله كشته شد احد را
بقصد مكه ترك گفت ، و گر نه قشون فاتح قريش كه شديدترين كينه و دشمنى را نسبت به
پيامبر صلى اللّه عليه و آله داشتند و بدين قصد هم آمده بودند كه اين دفعه از او
انتقام بگيرند بدون كشتن آن حضرت احد را ترك نمى كردند.
نيروى پنج هزار نفرى قريش حتى يكشب هم نخواست پس از پيروزى در ميدان جنگ بصبح
برساند هماندم راه مكه را پيش گرفت و حركت كرد!
خبر كشته شدن پيامبر صلى اللّه عليه و آله تزلزل بيشترى در جمعى از مسلمانان بوجود
آورد، و آن عده از مسلمانان كه در ميدان جنگ بودند براى اينكه بقيه پراكنده
نگردند و تزلزل و اضطراب آنان بر طرف شود پيغمبر صلى اللّه عليه و آله را بالاى كوه
بردند تا به - مسلمانان نشان دهند كه پيغمبر زنده است ، فراريان برگشتند و بدور
حضرت جمع شدند. پيغمبر صلى اللّه عليه و آله فراريان را ملامت مى كرد كه چرا در
چنان وضع خطرناك فرار كرديد، مسلمانان با اينكه شرمنده بودند زبان عذر گشودند و
گفتند: اى پيغمبر خدا، ما آوازه قتل تو را شنيديم و از شدت ترس فرار كرديم .
بدين ترتيب در جنگ احد نسبت به مسلمانان خسارات مالى و جانى فراوانى وارد شد و
هفتاد تن از مسلمانان در ميدان جنگ كشته شدند و عدهى زيادى مجروح افتادند، اما
مسلمانان از شكست درس بزرگى آموختند كه ضامن پيروزى آنها در ميدانهاى آينده شد، و
در آيات آينده بررسى وسيعى روى اثرات گوناگون اين حادثه بزرگ - بخواست خدا - انجام
خواهد شد.
آيه و ترجمه
|
و لقد نصركم الله ببدر و اءنتم اءذلة فاتقوا الله لعلكم تشكرون
(123)
اءذ تقول للمؤ منين اء لن يكفيكم اءن يمدكم ربكم بثلثة اءلف من الملئكة منزلين
(124)
بلى اءن تصبروا و تتقوا و ياءتوكم من فورهم هذا يمددكم ربكم بخمسة اءلف من الملئكة
مسومين (125)
و ما جعله الله اءلا بشرى لكم و لتطمئن قلوبكم به و ما النصر اءلا من عند الله
العزيز الحكيم (126)
ليقطع طرفا من الذين كفروا اءو يكبتهم فينقلبوا خائبين
(127)
|
ترجمه :
123 - خداوند شما را در بدر يارى كرد (و بر دشمنان خطرناك پيروز شديد) در حالى كه
شما (نسبت به آنها) ناتوان بوديد پس از خدا بپرهيزيد (و در برابر دشمن مخالفت فرمان
پيامبر نكنيد) تا شكر نعمت او را بجا آورده باشيد.
124 - در آن هنگام كه تو، به مؤ منان ميگفتى آيا كافى نيست پروردگارتان شما را به -
سه هزار نفر از فرشتگان كه (از آسمان ) فرود آيند يارى كند ؟!.
125 - آرى (امروز هم ) اگر استقامت و تقوا پيشه كنيد - و دشمن به همين زودى به سراغ
شما بيايد - خداوند شما را به پنجهزار نفر از فرشتگان كه نشانه هاى مخصوصى دارند
مدد خواهد داد.
126 - ولى اينها (همه ) فقط براى بشارت و اطمينان خاطر شماست و گر نه پيروزى تنها
از جانب خداوند تواناى حكيم است .
127 - (اين وعده را كه خدا به شما داده ) براى اين است كه قسمتى از پيكر لشكر
كافران را قطع كند، يا آنها را با زور ذلت باز گرداند، تا مايوس و نا اميد (به وطن
خود بازگردند
تفسير :
مرحله خطرناك جنگ
پس از پايان جنگ احد لشكر پيروز مشركان به سرعت بسوى مكه بازگشت . ولى در اثناى راه
اين فكر براى آنها پيدا شد كه چرا پيروزى خود را ناقص گذاردند؟ چه بهتر كه به مدينه
بازگردند و شهر را غارت كنند، و مسلمانان را در هم بكوبند، و اگر محمد صلى اللّه
عليه و آله هم زنده باشد بقتل برسانند، و براى هميشه فكر آنها از ناحيه اسلام و
مسلمين راحت شود، به همين جهت فرمان بازگشت صادر شد و در حقيقت اين خطرناكترين
مرحله جنگ احد بود، زيرا مسلمانان بقدر كافى كشته و زخمى داده بودند، و طبعا
هيچگونه آمادگى در آن حال براى تجديد جنگ در آنها نبود، و بعكس دشمن با روحيه
نيرومندى ميتوانست اين بار جنگ را از سر گيرد و نتيجه نهائى آنرا پيشبينى كند.
اين خبر بزودى به پيامبر رسيد و اگر شهامت فوق العاده و ابتكار بينظير او كه از وحى
آسمانى مايه ميگرفت نبود شايد تاريخ اسلام در همانجا پايان مييافت .
آيات فوق درباره اين مرحله حساس نازل گرديده است ، و بتقويت روحيه مسلمانان پرداخته
، و به دنبال آن يك فرمان عمومى از ناحيه پيامبر براى حركت به سوى مشركان داده شد،
و حتى مجروحان جنگ (و در ميان آنها على (عليه السلام ) را كه بيش از شصت زخم بر تن
داشت ) آماده پيكار با دشمن شدند و از مدينه حركت كردند.
اين خبر بگوش سران قريش رسيد و از اين روحيه عجيب مسلمانان سخت بوحشت افتادند! آنها
فكر مى كردند شايد جمعيت تازه نفسى از مدينه به
مسلمانان پيوستهاند، و ممكن است برخورد جديد نتيجه نهائى جنگ را بزيان آنها تغيير
دهد، لذا فكر كردند براى حفظ پيروزى خود بهتر اين است كه به مكه باز گردند همين كار
انجام شد و بسرعت راه مكه را پيش گرفتند.
گفتيم اين آيات در حقيقت براى تقويت روحيه ، شكستخورده مسلمانان نازل گرديد، و نخست
در آن اشاره به پيروزى چشمگير مسلمانان در ميدان بدر شده تا با يادآورى آن خاطره ،
به آينده خويش دلگرم شوند و لذا مى فرمايد: خداوند شما را در بدر پيروزى داد در
حاليكه نسبت به دشمن ضعيف ، و از نظر عده و تجهيزات قابل مقايسه با آنها نبوديد
(عدد شما 313 نفر با تجهيزات كم ، و مشركان بيش از هزار نفر و با تجهيزات فراوان
بودند). و لقد نصركم الله ببدر و انتم اذلة
حال كه چنين است ، از خدا بپرهيزيد، و از تكرار مخالفت فرمان پيشواى خود، يعنى
پيامبر اجتناب كنيد تا شكر نعمتهاى گوناگون او را بجاى آورده باشيد. (فاتقوا الله
لعلكم تشكرون )
سپس خاطره يارى مسلمانان را در ميدان بدر بوسيله فرشتگان يادآورى كرده و مى گويد:
فراموش نكنيد كه در آن روز پيغمبر به شما گفت آيا كافى نيست كه سه هزار نفر از
فرشتگان به يارى شما بشتابند. اذ تقول للمؤ منين ا لن يكفيكم ان يمدكم ربكم بثلثة
آلاف من الملائكة ...
آرى امروز هم اگر استقامت بخرج دهيد و به استقبال سپاه قريش بشتابيد، و تقوى را
پيشه كنيد، و مانند روز گذشته ، با فرمان پيمبر مخالفت ننمائيد، اگر در اين حال
مشركان به سرعت بسوى شما برگردند، خداوند بوسيله پنج هزار نفر از فرشتگان كه همگى
داراى نشانه هاى مخصوصى هستند شما را يارى خواهد كرد. بلى ان تصبروا و تتقوا و
ياتوكم من فورهم هذا يمددكم ربكم بخمسة آلاف من الملائكة مسومين .
اما توجه داشته باشيد كه آمدن فرشتگان به يارى شما، تنها براى تشويق و بشارت و
اطمينان خاطر و تقويت روحيه شما است ، و گرنه پيروزى تنها از ناحيه خداوندى است كه
بر همه چيز قادر و در همه كار حكيم است هم راه پيروزى را مى داند و هم قدرت بر
اجراى آن دارد. و ما جعله الله الا بشرى لكم و لتطمئن قلوبكم به و ما النصر الا من
عند الله ...
گر چه مفسران در تفسير اين آيه گفته هاى گوناگونى دارند، ولى با مسيرى كه ما در
تفسير آيات گذشته بكمك خود آيات و تواريخ موجود پيموديم ، تفسير اين آيه نيز روشن
است ، خداوند مى فرمايد: اينكه به شما وعده داده شده است كه فرشتگان را در برخورد
جديد با دشمن بيارى شما بفرستد، براى اين است كه قسمتى از پيكر لشكر مشركان را قطع
كند، و آنها را با ذلت و رسوائى باز گرداند. ليقطع طرفا من الذين كفروا او يكبتهم
فينقلبوا خائبين :
بايد توجه داشت كه طرف در آيه به معنى قطعه و يكبتهم از ماده كبت به معنى
بازگرداندن به زور و توام با ذلت است .
در اينجا سؤ الاتى در زمينه چگونگى يارى فرشتگان و حمايت آنها از مسلمانان و چگونگى
اين يارى پيش مى آيد، كه بخواست خداوند پاسخ مشروح آن را در سوره انفال ذيل آيات 7
- تا 12 خواهيم داد.
آيه و ترجمه
|
ليس لك من الا مر شى ء اءو يتوب عليهم اءو يعذبهم فإ نهم ظالمون
(128)
|
ترجمه :
128 - هيچ گونه اختيارى (درباره عفو كافران ، يا مؤ منان فرارى از جنگ ،) براى تو
نيست مگر اينكه (خدا) بخواهد آنها را ببخشد، يا مجازات كند؛ زيرا آنها ستمگرند.
تفسير
در تفسير اين آيه در ميان مفسران سخن بسيار زياد است ولى اين موضوع تقريبا مسلم است
كه آيه فوق پس از جنگ احد نازل شده ، و مربوط به - حوادث آن است ، آيات سابق نيز
اين حقيقت را تاءييد مى كند.
آيه مى فرمايد: (هيچ گونه اختيارى (درباره
عفو كافران ، يا مؤ منان فرارى از جنگ ،) براى تو نيست مگر اينكه (خدا) بخواهد آنها
را ببخشد، يا مجازات كند؛ زيرا آنها ستمگرند.(ليس لك من الا مر شى ء اءو يتوب عليهم
اءو يعذبهم فإ نهم ظالمون )
و اما در مورد تفسير آيه دو معنى بيش از همه جلب توجه مى كند:
نخست اينكه اين آيه جمله مستقلى را تشكيل مى دهد و بنابراين جمله
(او يتوب عليهم )
به معنى (الا ان يتوب عليهم
) است و معنى آيه روى هم رفته چنين مى شود: درباره سرنوشت آنها كارى از
دست تو ساخته نيست مگر اينكه خدا بخواهد آنها را ببخشد يا بخاطر ستمى كه كرده اند
مجازاتشان كند و منظور از آنها يا كفارى مى باشند كه در اين جنگ ضربه هاى سخت به
مسلمانان وارد ساختند و حتى دندان و پيشانى پيغمبر صلى اللّه عليه و آله را شكستند،
و يا مسلمانانى مى باشند كه از ميدان جنگ فرار كردند، و پس از پايان جنگ پشيمان
شدند و از پيغمبر تقاضاى عفو كردند، آيه مى گويد: (عفو
بخشش يا مجازات و عذاب آنها به دست خدا است و پيامبر هم
بدون اذن پروردگار كارى انجام نمى دهد.)
تفسير ديگر اينكه ليس لك من الامر شى ء جمله معترضه است و جمله
(او يتوب عليهم )
عطف به جمله (او يكبتهم
) مى باشد، و اين آيه دنباله آيه قبل محسوب مى شود، و در اين صورت مجموع
معنى دو آيه چنين خواهد بود: (خداوند
وسائل پيروزى را در اختيار شما قرار خواهد داد، و يكى از چهار سرنوشت را براى
كافران مقرر مى سازد: يا قسمتى از پيكر لشكر مشركان را از بين مى برد، يا آنها را
به اين وسيله مجبور به بازگشت مى كند، و يا آنها را در صورت شايستگى و توبه مى
بخشد، و يا آنها را بخاطر ظلمشان مجازات مى كند، و خلاصه با هر دستهاى از آنها بر
طبق حكمت و عدالت رفتار خواهد نمود، و تو درباره آنها پيش خود هيچ گونه تصميمى نمى
توانى بگيرى ).
درباره علت نزول اين آيه نيز روايات متعددى نقل شده است از جمله پس از آنكه دندان و
پيشانى پيامبر در جنگ احد شكست ، و آنهمه ضربات سخت بر پيكر مسلمين وارد شد، پيامبر
از آينده مشركان نگران گرديد و پيش خود فكر مى كرد چگونه اين جمعيت قابل هدايت
خواهند بود و فرمود: (كيف يفلح قوم فعلوا
هذا بنبيهم و هو يدعوهم الى ربهم ؛ چگونه چنين جمعيتى رستگار خواهند شد كه با
پيامبر خود چنين رفتار مى كنند در حالى كه وى آنها را به سوى خدا دعوت مى كند.)
در اينجا آيه فوق نازل شد و به پيامبر صلى اللّه عليه و آله دلدارى داد كه تو مسؤ
ول هدايت آنها نيستى بلكه تنها موظف به تبليغ آنها مى باشى .
رفع اشتباه در اينجا لازم است به دو نكته توجه شود:
1 - مفسر معروف نويسنده (المنار)
معتقد است كه اين آيه درس بزرگى در زمينه استفاده از وسايل طبيعى براى پيروزى ، به
مسلمانان ، مى آموزد، و آن اينكه اگر خدا به آنها وعده پيروزى مى دهد به اين معنى
نيست كه مسلمانان وسائل طبيعى و تجهيزات نظامى و نقشه هاى جنگى و مانند آن را
فراموش كنند و دست روى هم گذاشته هميشه در انتظار دعاى پيغمبر براى پيروزى باشند،
لذا به پيغمبر صلى اللّه عليه و آله خطاب كرده مى گويد:
(ليس لك من الامر شى ء) يعنى
پيروزى به دست تو واگذار نشده ، بلكه به فرمان خدا است ، و خداوند براى آن سننى
قرار داده است كه بايد از آنها استفاده كرد، (و دعا كردن پيغمبر اگر چه مؤ ثر و
مفيد است ، ولى جنبه استثنائى دارد و مخصوص موارد معينى است ).
گفتار اين نويسنده در اين قسمت اگر چه منطقى است ، ولى با ذيل آيه كه از توبه يا
مجازات كفار بحث مى كند به هيچ وجه سازگار نيست ، و بنابراين نمى توان آن را تفسير
آيه دانست .
2 - اين آيه كه هر گونه اختيارى را از پيامبر صلى اللّه عليه و آله درباره عفو و
بخشش يا مجازات مخالفان سلب مى كند هيچ گونه منافاتى با مؤ ثر بودن دعاى پيامبر صلى
اللّه عليه و آله و عفو و گذشت او، و شفاعت و مانند آن كه از آيات ديگر قرآن
استفاده مى شود، ندارد، زيرا منظور از آيه فوق اين است كه پيغمبر صلى اللّه عليه و
آله مستقلا هيچ كارى را نمى تواند انجام دهد، ولى به فرمان خدا و به اجازه او، مى
تواند ببخشد، و هم در جاى خود مجازات كند، و هم عوامل پيروزى را فراهم سازد، و حتى
به اجازه پروردگار و اذن او مى تواند هم چون مسيح (عليه السلام ) مردگان را زنده
كند.
كسانى كه جمله (ليس لك من الامر شى ء)
را گرفته ، و خواسته اند توانائى پيامبر را بر اين امر انكار كنند، در حقيقت آيات
ديگر قرآن را فراموش كرده اند.
قرآن مجيد در سوره نساء آيه 64 مى گويد: (و
لو انهم اذ ظلموا انفسهم جائوك فاستغفروا الله و استغفر لهم الرسول لوجدوا الله
توابا رحيما؛ اگر آنها هنگامى كه به خود ستم مى كردند به سراغ تو مى آمدند و
استغفار مى كردند و پيامبر نيز براى آنها از خدا طلب آمرزش مى كرد خدا را توبه
كننده (بخشنده ) و مهربان مى يافتند.)
طبق اين آيه استغفار پيامبر صلى اللّه عليه و آله يكى از عوامل بخشش گناه شمرده شده
، و در بحثهاى آينده در ذيل آيات مناسب باز هم در اين زمينه توضيح خواهيم داد.
آيه و ترجمه
|
و لله ما فى السموت و ما فى الا رض يغفر لمن يشاء و يعذب من يشاء و الله غفور رحيم(129)
|
ترجمه :
129 - و آنچه در آسمانها و زمين است از آن خدا است ، هر كس را بخواهد (و شايسته
بداند) مى بخشد؛ و هر كس را بخواهد، مجازات مى كند؛ و خداوند آمرزنده مهربان است .
تفسير
اين آيه در حقيقت تاءكيدى است براى آيه قبل ، و مى گويد:
(آمرزش و مجازات به دست پيامبر نيست ، بلكه به فرمان خداوندى است كه
حكومت آنچه در آسمانها و زمين است ، به دست او است ، آفرينش از او است ، مالكيت ، و
تدبير آنها نيز از آن او است .)(و لله ما
فى السموت و ما فى الا رض يغفر لمن يشاء و يعذب من يشاء و الله غفور رحيم )
بنابراين ، او است كه مى تواند گناهكاران را هر گاه صلاح ببيند ببخشد، و يا مجازات
كند.
در پايان آيه به رحمت واسعه خداوند اشاره كرده ، مى گويد: در عين حال كه مجازات او
شديد است (او آمرزنده و مهربان است
) و رحمت او بر غضب او پيشى مى گيرد.(و الله غفور رحيم )
بد نيست در اينجا به گفتار يكى از دانشمندان اسلامى كه در عين فشرده بودن پاسخى است
براى بعضى از سؤ الها، اشاره كنيم . مفسر عاليقدر، طبرسى در ذيل آيه نقل مى كند كه
از يكى از دانشمندان پرسيدند: خداوند با آن رحمت واسعه و بى پايانش چگونه بندگان را
بخاطر گناهان مجازات مى كند؟
او در پاسخ گفت : (رحمت
) خداوند، (حكمت
) او را از بين نمى برد، زيرا رحمت او هم چون حس ترحم ما از احساسات و
رقت قلب سرچشمه نمى گيرد،
بلكه رحمت او هميشه آميخته با حكمت است ، و حكمت ايجاب مى كند، كه گنهكاران (جز در
موارد خاصى ) به مجازات برسند.
آيه و ترجمه
|
يا ايها الذين آمنوا لا تاءكلوا الربوا اضعفا مضعفة و اتقوا الله لعلكم تفلحون
(130)
و اتقوا النار التى اعدت للكافرين
(131)
و اطيعوا الله و الرسول لعلكم ترحمون
(132)
|
ترجمه :
130 - اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ربا (و سود پول ) را چند برابر نخوريد! از خدا
بپرهيزيد تا رستگار شويد!
131 - و از آتشى بپرهيزيد كه براى كافران آماده شده است !
132 - و خدا و پيامبر را اطاعت كنيد، تا مشمول رحمت شويد!
تفسير :
تحريم رباخوارى
آيات گذشته - چنانكه دانستيم - درباره غزوه احد و حوادث مربوط به آن ، و درسهاى
گوناگونى است كه مسلمانان از آن حادثه فرا گرفتند، ولى اين سه آيه و شش آيه بعد از
آن محتوى يك سلسله برنامه هاى اقتصادى ، اجتماعى و تربيتى است .
در نخستين آيه روى سخن را به مؤ منان كرده و مى فرمايد:
(اى كسانى كه ايمان آورده ايد! ربا (و سود پول ) را چند برابر نخوريد).(يا
ايها الذين آمنوا لا تاءكلوا الربوا اضعافا مضافة ).
مى دانيم روش قرآن در مبارزه با انحرافات ريشه دار اجتماعى اين است كه تدريجا زمينه
سازى مى كند، و افكار عموم را تدريجا به مفاسد آنها آشنا مى سازد، و آنگاه كه
آمادگى براى پذيرفتن تحريم نهائى حاصل شد قانون را به صورت صريح
اعلام مى كند (مخصوصا در مواردى كه آلودگى به گناه زياد و وسيع باشد).
و نيز مى دانيم : عرب ، در زمان جاهليت آلودگى شديدى به رباخوارى داشت و مخصوصا
محيط مكه محيط رباخواران بود، و سرچشمه بسيارى از بدبختيهاى اجتماعى آنها نيز همين
كار زشت و ظالمانه بود، به همين دليل قرآن براى ريشه كن ساختن رباخوارى حكم تحريم
را در چهار مرحله بيان كرده است :
1 - در آيه 39 سوره روم نخست درباره (ربا) به يك پند اخلاقى قناعت شده آنجا كه مى
فرمايد: (و ما آتيتم من ربا ليربو فى
اموال الناس فلا يربو عند الله و ما آتيتم من زكوة تريدون وجه الله فاولئك هم
المضعفون ؛ آنچه به عنوان ربا مى پردازيد تا در اموال مردم فزونى يابد، نزد خدا
فزونى نخواهد يافت ، و آنچه را به عنوان زكات مى پردازيد و تنها رضاى خدا را مى
طلبد (مايه بركت است و) كسانى كه چنين كنند داراى پاداش مضاعفند).
و بدين طريق اعلام مى كند كه تنها از ديدگاه افراد كوته بين است كه ثروت رباخواران
از راه سود گرفتن افزايش مى يابد، اما در پيشگاه خدا چيزى بر آنها افزوده نمى شود
بلكه زكات و انفاق در راه خدا است كه ثروتها را افزايش مى دهد.
2 - در سوره نساء آيه 161 ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط يهود به عادت زشت
رباخوارى آنها اشاره كرده و مى فرمايد: (و
اخذهم الربا و قد نهوا عنه ؛ يكى ديگر از عادات بد آنها اين بود كه ربا مى خوردند
با اينكه از آن نهى شده بودند).
3 - در سوره بقره آيات 275 تا 279 هر گونه رباخوارى به شدت ممنوع اعلام شده و در
حكم جنگ با خدا ذكر گرديده است .
4 - و بالاخره در آيه مورد بحث چنانكه ضمن تفسير آن خواهيم گفت ، حكم تحريم ربا
صريحا ذكر شده ، اما تنها به يك نوع از انواع ربا و نوع شديد و فاحش آن اشاره شده
است .
در اين آيه اشاره به تحريم رباى فاحش شده و با تعبير
(اضعافا مضاعفة )
| 
