|
تفسير نمونه جلد ۱۸
جمعي از فضلا
- ۵ -
2 - تعبير به (واحدة
) (تنها يك چيز) مخصوصا با تاكيد به وسيله انما اشاره گويائى است به اين
واقعيت كه ريشه تمام اصلاحات فردى و جمعى به كار انداختن انديشه هاست ، مادام كه
فكر ملتى در خواب است مورد هجوم دزدان و سارقان دين و ايمان و آزادى و استقلال قرار
ميگيرند، اما هنگامى كه افكار بيدار شد راه بر آنها بسته ميشود.
3 - تعبير به (قيام
) در اينجا به معنى ايستادن روى دو پا نيست بلكه به معنى آمادگى براى
انجام كار است ، چرا كه انسان به هنگامى كه روى پاى خود ميايستد آماده براى انجام
برنامه هاى مختلف زندگى ميشود، بنا بر اين انديشه كردن نياز به آمادگى قبلى دارد،
كه انگيزه و حركتى در انسان به وجود آيد كه با اراده و تصميم به تفكر بپردازد.
4 - تعبير (لله
) بيانگر اين معنى است كه قيام و آمادگى بايد انگيزه الهى داشته باشد، و
تفكرى كه از چنين انگيزه اى سرچشمه ميگيرد ارزنده است ، اصولا اخلاص در كارها و حتى
در انديشيدن خميرمايه نجات و سعادت و بركت است .
جالب اينكه ايمان به (الله
) در اينجا مسلم گرفته شده بنا بر اين تفكر
به خاطر مسائل ديگر است اشاره به اينكه توحيد يك امر فطرى است كه حتى بدون انديشه
نيز روشن است .
5 - تعبير به (مثنى و فرادى
) (دو دو، يا يك يك ) اشاره به اين است كه انديشه و تفكر بايد دور از
غوغا و جنجال باشد، مردم به صورت تكنفرى ، يا حداكثر دو نفر دو نفر قيام كنند، و
فكر و انديشه خود را به كار گيرند، چرا كه تفكر در ميان جنجال و غوغا عميق نخواهد
بود، به خصوص اينكه عوامل خود خواهى و تعصب در راه دفاع از اعتقاد خود در حضور جمع
بيشتر پيدا ميشود.
بعضى از مفسران نيز احتمال داده اند كه اين دو تعبير به منظور اين است كه افكار
فردى و جمعى يعنى آميخته با مشورت را فرا گيرد، انسان بايد هم به تنهائى بينديشد، و
هم از افكار ديگران بهره گيرد كه استبداد در فكر و راى مايه تباهى است ، و همفكرى و
تلاش براى حل مشكلات علمى به كمك يكديگر - در آنجا كه به جنجال و غوغا نكشد مطمئنا
اثر بهترى دارد و شايد به همين دليل مثنى بر فرادى مقدم داشته است .
6 - جالب اينكه قرآن در اينجا مى گويد تتفكروا (بينديشيد) اما در چه چيز؟ از اين
نظر مطلق است و به اصطلاح حذف متعلق دليل بر عموم ، است يعنى در همه چيز، در زندگى
معنوى ، در زندگى مادى ، در مسائل مهم ، در مسائل كوچك ، و خلاصه در هر كار بايد
نخست انديشه كرد، ولى از همه مهمتر، انديشه براى پيدا كردن پاسخ اين چهار سوال است
: از كجا آمده ام ؟ آمدنم بهر چه بوده ؟ به كجا ميروم ؟ و اكنون در كجا هستم ؟ ولى
بعضى از مفسران معتقدند كه متعلق تفكر در اين جا جمله بعد از آن است (ما بصاحبكم من
جنة ) يعنى اگر كمى تفكر كنيد به خوبى در مييابيد
كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) از اتهام واهى شما در مورد جنون پاك و منزه
است .
معنى اول روشنتر به نظر ميرسد.
اما مسلما از امورى كه بايد در آن انديشيد همين مساله نبوت و صفات برجسته اى است كه
در شخص پيامبر اسلام و عقل و درايت او بود بى آنكه منحصر به آن باشد.
7 - تعبير (صاحبكم
) (همنشين و دوست شما) در مورد شخص پيغمبر (صلى الله عليه و آله و سلم )
اشاره به اين است كه او براى شما چهره ناشناخته اى نيست ، او ساليان دراز در ميان
شما بوده ، او را به امانت و درايت و صدق و راستى شناخته ايد، تاكنون نقطه ضعفى در
پرونده زندگى او مشاهده نكرده ايد، بنا بر اين انصاف دهيد اتهاماتى كه به او مى
بنديد همه بى اساس است .
8 - (جنة )
به معنى جنون در اصل از ماده (جن
) (بر وزن ظن ) به معنى ستر و پوشش است ، و از آنجا كه مجنون چنان است
كه گوئى عقلش پوشيده شده اين تعبير در باره او به كار ميرود، و به هر حال نكته قابل
ملاحظه اينجاست كه گويا ميخواهد اين حقيقت را بيان كند كه دعوت كننده به انديشه و
بيدارى فكر چگونه ممكن است خود مجنون باشد، و همينكه منادى تفكر است خود دليل بر
نهايت عقل و درايت اوست .
9 - جمله (ان هو الا نذير لكم
) رسالت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) را در مساله
(انذار) خلاصه ميكند يعنى بيم
دادن از مسئوليتها، از دادگاه و كيفر الهى ، درست است كه پيامبر رسالت بشارت هم
دارد، ولى آنچه بيشتر انسان را وادار به حركت ميكند مساله انذار است ، و لذا در
بعضى ديگر از آيات قرآن نيز به عنوان تنها وظيفه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم
) ذكر شده ، مانند آيه 9 سوره احقاف و ما انا الا نذير مبين من جز انذار كننده
آشكار نيستم نظير اين معنى در سوره ص آيه 65 و آيات ديگر نيز آمده است .
10 - تعبير بين يدى عذاب شديد اشاره به اين است كه قيامت چنان نزديك است كه گوئى
پيش روى شما است ، و به راستى در برابر عمر دنيا نيز چنين است ، اين تعبير در
روايات اسلامى نيز آمده است كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله و سلم ) فرمود:
بعثت انا و الساعة كهاتين (و ضم (صلى الله عليه و آله و سلم ) الوسطى و السبابة )
بعثت من و قيام قيامت مانند اين دو است - سپس انگشت اشاره و انگشت وسط خود را به هم
چسبانيد و نشان داد.
نكته ها:
زير بناى همه تحولها
مكتبهاى مادى و كمونيستى كه هميشه از ناحيه مذاهب راستين احساس خطر ميكنند هميشه
اصرار دارند كه دعوت اديان را دعوت به تخدير افكار توده ها معرفى كنند، تعبير رسواى
آنها كه دين افيون توده هاست معروف است .
همچنين استعمارگران شرق و غرب به خاطر هراسى كه از قيام تودههاى مومن در سايه افكار
مذهبى و استقبال از شهادت در راه خدا داشته اند سعى ميكردند كه به روانشناسان و
جامعه شناسان خود اين مطلب را تلقين كنند، تا در كتابهاى به اصطلاح علميشان منعكس
سازند كه مذهب زائيده جهل و نادانى بشر نسبت به عوامل طبيعت است !
البته اين بحثى است دامنه دار و در جاى خود جوابهاى قاطع و دندانشكن به آنها داده
شده كه اينجا جاى شرح همه آنها نيست ، ولى آياتى از قبيل آيات مورد بحث كه دعوت به
تفكر و انديشه ميكند، بلكه عصاره دين و خميرمايه تكامل و پيشرفت انسان را همين
انديشه و تفكر ميداند مشت اين دروغپردازان را باز ميكند.
چگونه ممكن است آئينى همچون اسلام وسيله تخدير يا مولود جهل باشد در حالى كه آورنده
اش به اعلا صوت خود همه انسانها را مخاطب ساخته و مى گويد قيام و نهضت كنيد براى
زنده كردن انديشهاى خفته ، آنهم در محيطى آرام و خالى از غوغا.
در محيطى دور از هوا و هوس و امواج تبليغاتى مسموم .
دور از تعصبها، و دور از لجاجتها.
براى خدا قيام كنيد و انديشه كنيد.
كه تنها اندرز من به شما همين است و بس !
آيا چنين آئينى را كه نه تنها در اينجا بلكه در موارد بسيار زيادى همين دعوت را
تكرار كرده متهم به تخدير افكار ساختن مضحك نيست ؟!
به خصوص اينكه مى گويد نه فقط در حال تنهائى و انفرادى انديشه كنيد، بلكه به صورت
دو نفرى و با معاضدت يكديگر بتفكر پردازيد، محتواى دعوت انبياء را بشنويد، دلائل
آنها را مورد مطالعه قرار دهيد، اگر با عقل شما هماهنگ بود پذيرا شويد.
حوادثى كه در عصر و زمان ما به خاطر قيام مسلمانان انقلابى در كشورهاى مختلف در
برابر قدرتهاى جهنمى شرق و غرب روى داد، و دنيا را در نظر مستكبران تيره و تار كرد
و پايه هاى قدرتشان را لرزان ساخت نشان داد كه آنها اين نكته را درست فهميده بودند
كه عقائد اصيل مذهبى دشمن سرسخت آنها و خطر عظيمى است براى آنها، و نيز نشان داد كه
هدف اين اتهاماتى كه به مذهب بسته اند چيست ؟
راستى عجيب است در تحليل هاى به اصطلاح فلسفى جامعه شناسان غربى اين مساله را مسلم
ميگيرند كه جهانى ماوراء طبيعت نيست و دين يك پديده ساختگى بشر است ، سپس بر سر اين
مساله دعوا ميكنند كه عامل آن چيست ؟ مسائل
اقتصادى است ؟ترس انسانهاست ؟ عدم آگاهى بشر است ؟ عقده هاى روحى است و...؟
اما حاضر نيستند حتى يك لحظه خود را از اين پيشداورى غلط تهى كرده و احتمال دهند
ماوراى عالم طبيعت عالم ديگرى است و در دلائل روشن توحيد و نشانه هاى آشكار نبوت
پيامبرانى همچون محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) بينديشند.
اينها بى شباهت به مشركان عصر جاهليت نيستند با اين تفاوت كه آنها متعصب و لجوج
بودند و درس نخوانده ، اينها نيز متعصب و لجوجند اما درس خوانده ! و به همين دليل
خطرناكتر و اغوا كننده ترند!
جالب اينكه آخرين قسمت بسيارى از آيات قرآن دعوت به تفكر يا تعقل يا تذكر است :
گاه مى گويد: ان فى ذلك لاية لقوم يتفكرون (نحل - 11 و 69).
و گاه مى گويد: ان فى ذلك لايات لقوم يتفكرون (رعد - 3 و زمر - 42 و جاثيه - 13).
و گاه مى گويد: لعلهم يتفكرون (حشر - 21 و اعراف - 176).
و گاه همين جمله را به صورت رويارو مطرح ساخته مى فرمايد: كذلك يبين الله لكم
الايات لعلكم تتفكرون : (اينگونه خداوند
آياتش را براى شما بيان مى كند شايد انديشه كنيد)
(بقره 219 و 266).
و از اين قبيل در قرآن فراوان است ، مانند دعوت به فقه (فهم ) در آيات زيادى از
قرآن ، دعوت به (عقل و تعقل
) و مدح آنها كه عقل خويش را به كار مى گيرند، و مذمت شديد از آنها كه
فكر خود را به كار نمى اندازند كه در 46 آيه از قرآن مجيد وارد شده !
توصيف زيادى كه از علما و دانشمندان و مقام علم و دانش نموده كه اگر بخواهيم همه
آيات آن را گردآورى و تفسير كنيم خود كتاب مستقلى مى شود.
در اين مورد همين بس كه قرآن يكى از صفات دوزخيان را نداشتن تفكر و تعقل ذكر كرده
است : و قالوا لو كنا نسمع او نعقل ما كنا فى اصحاب السعير
(دوزخيان مى گويند: اگر ما گوش شنوا و عقل بيدارى داشتيم در ميان
دوزخيان نبوديم )! (كه جاى عاقلان در دوزخ
نيست ) (ملك - 10 ) .
و در جاى ديگر مى گويد: اصولا افرادى كه گوش دارند و نمى شنوند، چشم دارند و نمى
بينند و عقل دارند و انديشه نمى كنند، براى جهنم نامزد شده اند! و لقد ذرأ نا لجهنم
كثيرا من الجن و الانس لهم قلوب لا يفقهون بها و لهم اعين لا يبصرون بها و لهم آذان
لا يسمعون بها اولئك كالانعام بل هم اضل اولئك هم الغافلون :
(به طور مسلم گروه بسيارى از جن و انس را
براى دوزخ قرار داديم ، نشانه آنها اينست كه عقل دارند و با آن انديشه نمى كنند،
چشم دارند و با آن نمى بينند، و گوش دارند و با آن نمى شنوند، آنها همچون
چهارپايانند، بلكه گمراهتر! آنها همان غافلانند (اعراف - 179).
2 - گوشه اى از روايات اسلامى در زمينه فكر و انديشه
در روايات اسلامى - به پيروى از قرآن - مساله فكر و انديشه در درجه اول اهميت قرار
گرفته ، و تعبيرات بسيار گويا و جالبى در آن ديده مى شود كه نمونه هائى از آن را در
اينجا مى آوريم :
الف - تفكر بزرگترين عبادت است
در حديثى از امام على بن موسى الرضا (عليه السلام ) مى خوانيم ليس العبادة كثرة
الصلاة و الصوم انما العبادة التفكر فى امر الله عز و جل :
(عبادت به زيادى نماز و روزه نيست ، عبادت واقعى تفكر در كار خداوند
متعال و اسرار جهان آفرينش
است .
در روايت ديگرى مى خوانيم كان اكثر عبادة ابى ذر التفكر بيشترين عبادت ابو ذر تفكر
و انديشه بود).
ب - يكساعت تفكر از يك شب عبادت بهتر است .
در روايتى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم شخصى سؤ ال كرد اينكه مردم از
(پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) نقل مى كنند: تفكر ساعة خير من قيام ليلة :
(يكساعت انديشه كردن بهتر از يك شب عبادت نمودن است
) منظور از آن چيست ؟ و چگونه بايد تفكر كند؟
امام (عليه السلام ) در پاسخ فرمود: يمر بالخربة او بالدار فيقول اين ساكنوك اين
بانوك مالك لا تتكلمين : (هنگامى كه از
كنار ويرانه ، يا خانهاى (كه از ساكنان خالى شده ) مى گذرد بگويد: ساكنان تو كجا
رفتند؟ بنيان گزارانت چه شدند؟ چرا سخن نمى گوئى )؟.
ج - تفكر سرچشمه عمل است
امير مؤ منان على (عليه السلام ) مى فرمايد: ان التفكر يدعوا الى البر و العمل به :
(تفكر دعوت به نيكى و عمل به آن مى كند).
آيه و ترجمه
|
قل ما سأ لتكم من أ جر فهو لكم إ ن أ جرى إ لا على الله و هو على كل شى ء شهيد
(47)
قل ان ربى يقذف بالحق علم الغيوب
(48)
قل جاء الحق و ما يبدئ البطل و ما يعيد
(49)
قل إ ن ضللت فإ نما أ ضل على نفسى و إ ن اهتديت فبما يوحى إ لى ربى إ نه سميع قريب
(50)
|
ترجمه :
47 - بگو هر اجر و پاداشى از شما خواسته ام براى خود شماست ، اجر من تنها بر خداوند
است و او گواه بر هر چيزى است .
48 - بگو: پروردگار من حق را (بر دل پيامبران خود) مى افكند كه او علام الغيوب (و
از تمام اسرار نهان آگاه ) است . 49 - بگو: حق آمد و باطل (كارى از آن ساخته نيست )
نمى تواند آغازگر چيزى باشد و نه تجديد كننده آن .
50 - بگو: اگر من گمراه شوم از ناحيه خود گمراه مى شوم ، و اگر هدايت يابم به وسيله
آنچه پروردگارم به من وحى مى كند هدايت مى يابم ، او شنوا و نزديك است .
تفسير:
از باطل كارى ساخته نيست !
گفتيم خداوند در اين سلسله آيات پنج بار به پيامبرش دستور مى دهد
از طرق مختلف با اين گمراهان بى ايمان سخن بگويد و راه عذر را از هر سو بر آنها
ببندد.
در آيه گذشته سخن از دعوت به تفكر، و نفى هر گونه عدم تعادل روحى از پيامبر (صلى
الله عليه و آله و سلم ) بود.
در نخستين آيه مورد بحث سخن از عدم مطالبه اجر و مزد در برابر رسالت است .
مى گويد: (بگو هر اجر و پاداش از شما
خواستم براى شماست )
(قل ما سالتكم من اجر فهو لكم ).
(اجر و پاداش من تنها بر خداست
) (ان اجرى الا على الله ).
اشاره به اينكه انسان عاقل هر كارى را مى كند بايد انگيزه اى داشته باشد، وقتى كمال
عقل من بر شما ثابت شد، و مى بينيد انگيزه مادى ندارم ، بايد بدانيد محرك الهى و
معنوى مرا به اين كار واداشته است .
به تعبير ديگر: من شما را دعوت به تفكر كردم ، اكنون بينديشيد، و از وجدان خود سؤ
ال كنيد، چه چيز سبب شده كه من شما را از عذاب شديد الهى انذار كنم ؟ چه سودى از
اين كار عائد من مى شود؟ و چه فايده مادى براى من دارد؟
اضافه بر اين اگر بهانه شما در اين اعراض و رويگردانى از حق اين است كه بايد بهاى
گزافى براى آن بپردازيد، من اصولا از شما اجر و پاداشى نخواست ام .
چنانكه همين معنى با صراحت در آيه 46 سوره قلم آمده : ام تسالهم اجرا فهم من مغرم
مثقلون
(آيا تو از آنها پاداشى بر اداى رسالت
خواسته اى كه بر دوش آنها سنگينى مى كند)؟!
در اينكه جمله (فهو لكم چه مفهومى دارد؟
دو تفسير وجود دارد: نخست اينكه كنايه باشد از عدم مطالبه هر گونه اجرت بطور مطلق
مثل
اينكه ما مى گوئيم : (هر چه از تو خواسته
ام مال خودت كنايه از اينكه چيزى از تو نخواسته ام ، شاهد اين سخن جمله بعد از آن
است كه مى گويد: ان اجرى الا على الله (پاداش
من تنها بر خداست ).
دوم اينكه اگر مى بينيد من در بعضى از سخنانم كه از سوى پروردگار آورده ام به شما
گفته ام : لا اسالكم عليه اجرا الا المودة فى القربى :
(من از شما پاداشى نمى طلبم جز دوستى خويشاوندانم
) (شورى - 23).
اين نيز سودش به خود شما بازگشت مى كند چرا كه مودت ذى القربى بازگشت به مساله
(امامت و ولايت ) و
(تداوم خط نبوت ) است كه آن
نيز براى ادامه هدايت شما ضرورى است .
شاهد اين سخن شان نزولى است كه بعضى در اينجا نقل كرده اند كه وقتى آيه قل لا
اسالكم عليه اجرا الا المودة فى القربى نازل شد، پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم
) به مشركان مكه فرمود: خويشاوندان مرا ناراحت نكنيد، آنها نيز اين پيشنهاد را
پذيرفتند، اما هنگامى كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) از بتهاى آنها بدگوئى
كرد گفتند محمد (صلى الله عليه و آله و سلم ) منصفانه با ما رفتار نمى كند، از يكسو
از ما مى خواهد خويشاوندانش را آزار ندهيم ، ولى از سوى ديگر با بدگوئى از خدايان
ما، ما را آزار مى دهد در اينجا آيه : قل ما سالتكم من اجر فهو لكم (آيه مورد بحث )
نازل شد و به آنها گفت : آنچه من در اين باره از شما خواستم به نفع خود شما بود،
حال مى خواهيد آنها را آزار بكنيد يا نكنيد.
و در پايان آيه مى فرمايد: (و او بر هر
چيزى شاهد و گواه است ) (و هو على كل شى ء
شهيد).
اگر من پاداشم را از او مى خواهم به خاطر آن است كه او از همه اعمال و نيات من آگاه
است .
بعلاوه ، او گواه حقانيت من است ، چرا كه اينهمه معجزات و آيات بينات را او در
اختيار من گذارده .
و به راستى برترين گواه اوست ، چرا كه كسى كه حقايق را از همه بهتر مى داند، و از
همه بهتر مى تواند ادا كند، و هيچ چيزى جز حق از او صادر نمى شود او بهترين گواهان
است و او خداست .
با توجه به آنچه پيرامون حقانيت دعوت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) گفته شد،
در آيه بعد مى گويد: قرآن واقعيتى است انكار ناپذير كه از ناحيه خدا بر قلب پيامبر
القا شده است (بگو پروردگار من حق را مى
افكند كه او علام الغيوب است و از تمام اسرار نهان آگاه است
) (قل ان ربى يقذف بالحق علام الغيوب ).
با توجه به اينكه (يقذف
) از ماده قذف (بر وزن حذف ) به معنى افكندن به نقطه دور دست ، يا پرتاب
كردن از راه دور مى باشد، براى اين آيه تفسيرهاى متعددى گفته اند كه با هم قابل جمع
است :
نخست اينكه : منظور افكندن (حق
) يعنى كتب آسمانى و وحى الهى بر قلوب انبياء و فرستادگان پروردگار است
، چرا كه او به حكم (علام الغيوب بودن
) قلبهاى آماده را مى شناسد و بر مى گزيند، و وحى را در آن مى افكند تا
در اعماقش نفوذ كند.
و به اين ترتيب بى شباهت به حديث معروف (العلم
نور يقذفه الله فى قلب من يشاء)
(علم نورى است كه خداوند به دلهاى كسانى كه بخواهد و شايسته ببيند مى
افكند) نيست .
تعبير به علام الغيوب اين معنى را تاءييد مى كند.
بعضى ديگر گفته اند منظور افكندن حق بر باطل و كوبيدن باطل به وسيله حق است ، يعنى
حق آنچنان نيروئى دارد كه تمام موانع را از سر راه خود
بر مى دارد و هيچكس را قدرت مقابله با آن نيست ، و به اين ترتيب تهديدى است براى
مخالفان كه به مقابله با قرآن بر نخيزند، و بدانند حقانيت قرآن آنها را در هم مى
كوبد.
و در اين صورت شبيه مطلبى است كه در آيه 18 سوره انبياء آمده بل نقذف بالحق على
الباطل فيدمغه فاذا هو زاهق : (ما حق را
بر سر باطل مى كوبيم تا آن را نابود و هلاك سازد، و باطل محو و نابود مى شود.
اين احتمال نيز داده شده است كه منظور از تعبير به (قذف
) در اينجا نفوذ حقانيت قرآن در نقاط دور و نزديك جهان است و اشاره به
اينكه سرانجام ، اين وحى آسمانى جهانگير خواهد شد و همه جا را با نور خود روشن مى
سازد.
سپس براى تاءكيد بيشتر مى افزايد: (بگو حق
آمد و از باطل در برابر آن كارى ساخته نيست نه كار تازه اى مى تواند انجام دهد و نه
برنامه گذشته را تجديد كند) (قل جاء الحق
و ما يبدى ء الباطل و ما يعيد).
و به اين ترتيب در برابر حق هيچگونه نقشى نخواهد داشت ، نه يك نقش جديد و آغازگر و
نه يك نقش تكرارى چرا كه نقشه هايش نقش بر آب است و درست به همين دليل نمى تواند
نور حق را بپوشاند و اثر آن را از خاطره ها بزدايد.
گرچه بعضى از مفسران خواسته اند (حق
) و
(باطل )
را در اين آيه در مصداقهاى محدودى محصور كنند، ولى پيداست كه مفهوم آن دو وسيع و
گسترده است ، قرآن ، وحى الهى ، و تعليمات اسلام ، همه در مفهوم
(حق )
جمع است ، و (شرك
) و كفر، ضلالت ، ظلم و گناه ، وسوسه هاى شيطانى ، و ابداعات طاغوتى همه
در معنى (باطل
) درج است .
و در حقيقت اين آيه شبيه آيه 81 سوره اسراء است كه مى فرمايد: و قل جاء الحق و زهق
الباطل ان الباطل كان زهوقا: (بگو حق آمد
و باطل از ميان رفت ، چرا كه باطل از بين رفتنى است ).
در روايتى از ابن مسعود چنين آمده كه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) وارد مكه
شد در حالى كه در اطراف خانه خدا 360 بت بود، با چوبى كه به دست داشت يك يك از بتها
را فرو مى انداخت و مى فرمود جاء الحق و زهق الباطل ان الباطل كان زهوقا جاء الحق و
ما يبدى ء الباطل و ما يعيد.
سؤ ال :
در اينجا سؤ الى مطرح است و آن اينكه : آيه فوق مى گويد: با ظهور حق باطل رنگ باخته
شده و به كلى ابتكار را از دست داده ، با اينكه ما مى بينيم هنوز باطل جولان دارد،
و بسيارى از مناطق را زير سيطره خود قرار داده است ؟
در پاسخ بايد به اين نكته توجه داشت كه اولا با ظهور حق و آشكار شدن آن ، باطل يعنى
شرك و كفر و نفاق و آنچه از آن سرچشمه مى گيرد، بى رنگ مى گردد، و اگر به حيات خود
ادامه دهد از طريق زور و ظلم و فشار خواهد بود، و گرنه نقاب از صورتش برداشته شده ،
و چهره كريه آن بر جويندگان حق آشكار گشته ، و منظور از آمدن حق و محو شدن باطل
همين است .
ثانيا: براى تحقق حكومت حق و زوال حكومت باطل در پهنه جهان علاوه بر امكاناتى كه از
سوى خداوند در اختيار بندگان قرار داده شده ، وجود
شرائطى نيز از ناحيه آنان ضرورى است كه مهمترين آنها ترتيب مقدمات براى استفاده از
اين امكانات است .
و به تعبير ديگر: پيروزى حق بر باطل نه تنها در جنبه هاى مكتبى و منطقى و هدفى ،
بلكه در جنبه هاى اجرائى بر دو اساس قرار دارد (فاعليت
فاعل ) و (قابليت
قابل ) و اگر بر اثر عدم تحقق قابليتها در
مرحله اجرا به پيروزى نرسد دليل بر عدم پيروزى آن نيست .
چنانكه قرآن فى المثل مى گويد: ادعونى استجب لكم : (مرا
بخوانيد تا دعاى شما را اجابت كنم ) (مؤ
من - 60) اما مى دانيم اجابت دعا بى قيد و شرط نيست چنانچه شرائطش حاصل شود اجابتش
قطعى است ، و در غير اين صورت نبايد انتظار اجابت داشت ، شرح اين معنى در ذيل آيه
186 سوره بقره (جلد اول صفحه 639) آمده است .
اين درست به آن مى ماند كه طبيب حاذقى را بر بالين بيمارى حاضر كنيم ، مى گوئيم
اسباب نجات تو فراهم شد، و هر گاه دارو را براى او آماده كرديم مى گوئيم مشكل تو
ديگر حل شده است ، در حالى كه همه اينها مقتضى است نه علت تامه ، بيمار بايد از
دارو استفاده كند شرائط طبيب را به كار بندد، و پرهيزهاى لازم را فراموش نكند، تا
شفا عينيت خارجى پيدا كند (دقت كنيد).
سپس براى اينكه روشن سازد كه آنچه مى گويد از سوى خداست ، و هر هدايتى از ناحيه
اوست ، و در وحى الهى هرگز خطائى رخ نمى دهد، مى افزايد: بگو: اگر من گمراه شوم از
ناحيه خويشتن گمراه مى شوم ، و اگر هدايت يابم به وسيله آنچه پروردگارم به من وحى
مى كند هدايت مى يابم (قل ان ضللت فانما اضل على نفسى و ان اهتديت فبما يوحى الى
ربى ).
يعنى من نيز اگر به حال خود بمانم گمراه مى شوم ، چرا كه پيدا كردن راه حق از ميان
انبوه باطلها جز به مدد پروردگار ممكن نيست ، و نور هدايتى كه هيچ گمراهى در آن راه
ندارد نور وحى اوست .
درست است كه عقل چراغى است پر فروغ ، اما مى دانيم كه انسان معصوم نيست ، و شعاع
اين چراغ نميتواند همه پردههاى ظلمت را بشكافد، پس شما هم بياييد دست به دامن اين
نور وحى الهى بزنيد تا از وادى ظلمات در آييد، و در سرزمين نور قدم بگذاريد.
به هر حال جائى كه پيامبر با تمام علم و آگاهيش بدون هدايت الهى به جائى نرسد تكليف
ديگران روشن است .
(و در پايان آيه مى افزايد: او شنوا و
نزديك است ) (انه سميع قريب ).
مبادا فكر كنيد سخنان ما و شما را نمى شنود، و يا مى شنود اما از ما دور است نه او
هم شنواست و هم نزديك بنا بر اين ذرهاى از گفتگوها و خواسته هاى ما از او مخفى نمى
ماند.
آيه و ترجمه
|
و لو ترى إ ذ فزعوا فلا فوت و أ خذوا من مكان قريب
(51)
و قالوا ءامنا به و أ نى لهم التناوش من مكان بعيد
(52)
و قد كفروا به من قبل و يقذفون بالغيب من مكان بعيد
(53)
و حيل بينهم و بين ما يشتهون كما فعل بأ شياعهم من قبل إ نهم كانوا فى شك مريب
(54)
|
ترجمه :
51 - اگر ببينى هنگامى كه فريادشان بلند مى شود، اما نمى توانند (از چنگال عذاب
الهى ) بگريزند، و آنها را از مكان نزديكى (از آنجا كه حتى انتظارش را ندارند ) مى
گيرند (از درماندگى آنها تعجب خواهى كرد).
52 - و (در آن حال ) مى گويند ايمان آورديم ، ولى چگونه مى توانند از فاصله دور به
آن دسترسى پيدا كنند؟!
53 - آنها پيش از اين (كه در نهايت آزادى بودند) به آن كافر شدند (و نسبتهاى ناروا
به آن مى دادند) و از مكان دور دستى به جهان غيب پرتاب مى شدند (بى مطالعه در باره
آن قضاوت مى كردند).
54 - (سرانجام ) ميان آنها و آنچه مورد علاقه شان بود جدائى افكنده شد، همانگونه كه
به پيروان (و هم مسلكان ) آنها از قبل عمل گرديد چرا كه آنها در شك و ترديد بودند.
تفسير:
آنها راه فرار ندارند
در آيات مورد بحث كه آخرين آيات سوره سبا است با توجه به بحثهائى
كه پيرامون مشركان لجوج در آيات پيشين گذشت ، روى سخن را بار ديگر به پيامبر (صلى
الله عليه و آله و سلم ) كرده ، حال اين گروه را به هنگام گرفتارى در چنگال عذاب
الهى مجسم مى سازد كه چگونه آنها پس از گرفتارى به فكر ايمان مى افتند اما ايمانشان
سودى نخواهد داشت .
مى فرمايد: اگر ببينى هنگامى كه فريادشان بلند مى شود اما نمى توانند فرار كنند، و
از چنگال عذاب الهى بگريزند، و آنها را از مكان نزديكى مى گيرند و گرفتار مى سازند
از بيچارگى آنها تعجب خواهى كرد (و لو ترى اذ فزعوا فلا فوت و اخذوا من مكان قريب
).
در اينكه اين فرياد و فزع و بيتابى مربوط به چه زمانى است ؟ در ميان مفسران گفتگو
است :
بعضى آنرا مربوط به عذاب دنيا يا هنگام مرگ دانسته اند، و بعضى آنرا مربوط به
مجازات روز قيامت .
ولى در آخرين آيه مورد بحث تعبيرى است كه نشان مى دهد اين آيات همه مربوط به دنيا و
عذاب استيصال ، و يا لحظه جان دادن است ، چرا كه در آخرين آيه مى گويد:
(ميان آنها و آنچه مورد علاقه آنها بود جدائى افكنده مى شود، همانگونه
كه قبل از آن در باره گروههاى ديگرى از كفار اين عمل انجام گرفت
).
اين تعبير با عذاب روز قيامت سازگار نيست ، چرا كه در آن روز همه يكجا براى حساب
جمع مى شوند، چنانكه در آيه 102 سوره هود آمده است ذلك يوم مجموع له الناس و ذلك
يوم مشهود (آن روزى است كه همه مردم در آن
جمع مى شوند، و روزى است كه همه آنرا مشاهده مى كنند)!
و در آيه 50 سوره واقعه مى خوانيم : قل ان الاولين و الاخرين لمجموعون
الى ميقات يوم معلوم بگو اولين و آخرين همگى براى وقت روز معينى جمع آورى مى شوند.
بنا بر اين منظور از جمله (اخذوا من مكان
قريب ) اين است كه اين افراد بى ايمان و
ستمگر نه تنها نمى توانند از حوزه قدرت خدا فرار كنند بلكه خدا آنها را از جائى
گرفتار مى كند كه بسيار به آنها نزديك است !
آيا فرعونيان در امواج نيل كه سرمايه افتخار آنها بود دفن نشدند؟ و آيا قارون در
ميان گنجهايش به زمين فرو نرفت ؟ و آيا قوم سبا كه داستانشان در همين سوره آمده است
از نزديكترين مكان يعنى همان سد عظيمى كه قلب آبادى آنها و مايه حيات و حركت آنان
بود گرفتار نگشتند؟ بنابراين خدا آنها را از نزديكترين مكان گرفتار مى سازد تا
بدانند قدرتنمائى او را.
بسيارى از پادشاهان ظالم به وسيله نزديكترين افرادشان به قتل رسيدند و نابود شدند،
و بسيارى از قدرتمندان ستمگر از درون خانه هايشان آخرين ضربت را خوردند.
و اگر مى بينيم در روايات فراوانى كه از طرق شيعه و اهل سنت نقل شده اين آيه تطبيق
بر خروج (سفيانى
) (گروهى كه پيرو مكتب ابوسفيانند و تفاله هاى عصر جاهليتند و بر ضد
طرفداران حق در آستانه قيام مهدى خروج مى كنند) و لشكر او شده است كه آنها به هنگام
حركت به سوى مكه به قصد تسخير آن در صحرا گرفتار مى شوند، و زمين لرزه شديدى سبب
شكافتن زمين و فرو رفتن آنها در آن مى شود، در حقيقت بيان يكى از مصاديق
(اخذوا من مكان قريب ) است كه
آنها از نقطه اى كه زير پايشان است گرفتار چنگال عذاب الهى مى شوند.
مضمون اين حديث را (ابن عباس
) و (ابن مسعود)
و (ابوهريره
) و (ابو حذيفه
) و (ام
سلمه ) و (عايشه
) مطابق آنچه در كتب اهل سنت آمده از پيامبر گرامى
اسلام نقل كرده اند.
و بسيارى از مفسرين شيعه مانند تفسير (قمى
) و (مجمع البيان
)و (نور الثقلين
) و (صافى
) و جمعى از مفسران اهل سنت مانند نويسنده تفسير
(روح المعانى ) و
(روح البيان
) و قرطبى نيز آنرا ذيل آيات مورد بحث آورده اند.
مرحوم (علامه مجلسى
) روايات متعددى در بحار الانوار از امام باقر (عليه السلام ) و پيامبر
گرامى اسلام در اين زمينه نقل كرده كه نشان مى دهد يكى از مصاديق آيات مورد بحث
مساله خروج (سفيانى
) به هنگام قيام مهدى (عليه السلام ) است كه خداوند آنها را از
نزديكترين مكان گرفته و نابود مى كند.
همانگونه كه بارها گفته ايم رواياتى كه در تفسير آيات وارد مى شود غالبا به ذكر
مصداقهاى روشن مى پردازد و هرگز دليلى بر محدوديت مفهوم آيات نيست .
در آيه بعد وضع حال آنها را به هنگام گرفتار شدن در چنگال مجازات الهى بيان كرده ،
مى فرمايد: (آنها مى گويند ما به آن (قرآن
و آورنده اش و مبداء و معاد ) ايمان آورديم )
(و قالوا آمنا به ).
(ولى چگونه آنها مى توانند از آن فاصله
دور دسترسى به آن پيدا كنند)؟! (و انى لهم
التناوش من مكان بعيد).
آرى با فرا رسيدن مرگ و عذاب استيصال درهاى بازگشت به كلى بسته مى شود، و ميان
انسان و جبران خلافكاريهاى گذشته گوئى سد محكمى ايجاد
مى گردد، به همين دليل اظهار ايمان در آن هنگام گوئى از نقطه دور دستى انجام مى
گيرد.
اصولا چنين ايمانى كه جنبه اضطرارى دارد، و به خاطر وحشت فوق العاده از عذابى است
كه با چشم مشاهده مى كنند ارزشى ندارد، و لذا در آيات ديگر قرآن مى خوانيم
(اينها دروغ مى گويند، اگر باز گردند همان برنامه ها را تكرار مى كنند)
(انعام - 28).
(تناوش )
از ماده نوش (بر وزن خوف ) به معنى بر گرفتن چيزى است ، و بعضى آن را به معنى گرفتن
با سهولت دانسته اند، يعنى آنها چگونه مى توانند به آسانى به چنين هدف دور دستى راه
يابند؟.
آنها چگونه مى توانند در اين لحظهاى كه همه چيز پايان گرفته در مقام جبران خطاهاى
خويش بر آيند و ايمان بياورند (در حالى كه
پيش از آن - در همان حالتى كه در نهايت اختيار و آزادى اراده بودند - به آن كافر
شدند)؟! (و قد كفروا به من قبل ).
نه تنها كافر شدند بلكه انواع اتهامات را به پيامبر اسلام و تعليمات او بستند و
(درباره جهان غيب - عالم ماوراء طبيعت ، و
قيامت و نبوت پيامبر - داوريهاى نادرستى مى كردند و از نقطه دور دستى نسبتهائى به
آن مى دادند) (و يقذفون بالغيب من مكان
بعيد).
(قذف )
چنانكه گفتيم به معنى پرتاب كردن چيزى است ، و (غيب
) جهان ماوراء حس است ، و (مكان
بعيد) به معنى نقطه دور دست است ، و
مجموعا كنايه لطيفى است از كسى كه بدون آگاهى و اطلاع در باره جهان ماوراء طبيعت
قضاوت مى كند، همانگونه كه پرتاب كردن چيزى از نقطه دور دست كمتر به هدف مى خورد
اين ظن و گمان و داورى آنها نيز به هدف اصابت نمى كند.
گاه پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) را (ساحر)
مى خواندند، گاه (مجنون
)، گاه (كذاب
) و گاه قرآن را ساخته فكر بشر مى دانستند، و گاه بهشت و دوزخ و قيامت
را به كلى انكار مى كردند، تمام اينها يكنوع رجم به غيب و تير در تاريكى و قذف من
مكان بعيد بود.
سپس مى افزايد: (سرانجام ميان آنها و آنچه
مورد علاقه آنان بود به وسيله مرگ جدائى افكنده مى شود، همانگونه كه با گروههاى
مشابه آنها از قبل چنين عمل شد) (و حيل
بينهم و بين ما يشتهون كما فعل باشياعهم من قبل ).
در يك لحظه دردناك تمام اموال و ثروتها، تمام كاخها و مقامها، و تمام آرزوهاى خود
را مى بينند كه از آنها جدا مى شود، آنهائى كه سخت به يكدرهم و دينار چسبيده بودند
و دل از كمترين امكانات مادى بر نمى كندند چه حالى خواهند داشت در آن لحظه كه بايد
با همه آن يكباره وداع گويند، و چشم بپوشند، و به سوى آينده اى تاريك و وحشتناك گام
بردارند؟
براى جمله (حيل بينهم و بين ما يشتهون
) (ميان آنها و آنچه علاقه داشتند جدائى افكنده مى شود) دو تفسير بيان
كرده اند:
نخست تفسيرى است كه در بالا گفته شد، ديگر اينكه آنها مى خواهند ايمان بياورند و
گذشته را جبران كنند اما ميان آنها و اين تقاضا جدائى افكنده خواهد شد.
ولى تفسير اول با معنى جمله (ما يشتهون
) مناسبتر است ، بعلاوه در آيات قبل جمله (انى لهم التناوش من مكان
بعيد) مساله عدم دسترسى آنها به ايمان در هنگام مرگ و عذاب استيصال آمده بوده و
نياز به تكرار نيست .
ذكر اين نكته نيز لازم به نظر مى رسد كه بسيارى از مفسران اين آيات را ناظر به
مجازات روز قيامت و ندامت گناهكاران در عرصه محشر دانسته اند، ولى
چنانكه گفتيم آخرين آيه مورد بحث ، با توجه به جمله كما فعل باشياعهم من قبل با اين
معنى سازگار نيست ، بلكه منظور لحظه مرگ و مشاهده عذاب نابود كننده الهى است .
و چه زيبا مى گويد امير مؤ منان على (عليه السلام ) كه لحظات جان دادن و جدائى از
نعمتهاى دنيا را در كلمات نورانيش به روشنترين وجه ترسيم مى كند:
اجتمعت عليهم سكرة الموت ، و حسرة الفوت ، ففترت لها اطرافهم ، و تغيرت لهام
الوانهم !
ثم ازاد الموت فيهم ولوجا، فحيل بين احدهم و بين منطقه ، و انه لبين اهله ، ينظر
ببصره و يسمع باذنه ...
يفكر فيم افنا عمره ؟ و فيم اذهب دهره ؟ و يتذكر اموالا جمعها اغمض فى مطالبها، و
اخذها من مصرحاتها و مشتبهاتها!...
فهو يعض يده ندامة على ما اصحر له عند الموت من امره ، و يزهد فيما كان يرغب فيه
ايام عمره ، و يتمنى ان الذى كان يغبطه بها و يحسده عليها قد حازها دونه !
سكرات مرگ ، و حسرت از دست دادن نعمتهاى دنيا، به آنها هجوم مى آورد، اعضاى بدنشان
به سستى مى گرايد و رنگ ، از چهره آنها مى پرد!
سپس پنجه مرگ در آنها نفوذ بيشتر مى كند، آنچنان كه زبانش از كار مى افتد در حالى
كه در ميان خانواده خود قرار دارد، با چشم مى بيند و با گوش مى شنود (اما ياراى سخن
گفتن در او نيست !).
در اين مى انديشد كه عمر خويش را در چه راهى تباه كرد؟ دوران زندگى خود را در چه
راهى گذراند؟ به ياد ثروتهائى مى افتد كه بدون توجه به حلال و حرام بودن جمع آورى
كرد، و هرگز در طريق تحصيل آنها نينديشيد.
انگشت حسرت به دهان مى گيرد، و دست خود را از پشيمانى مى گزد،
چرا كه به هنگام مرگ مسائلى بر او روشن مى شود كه تا آن زمان مخفى مانده بود، او در
اين حال نسبت به آنچه در دوران زندگى به شدت به آن علاقه داشت بى اعتنا مى شود،
آرزو مى كند اى كاش كسانى كه در گذشته به ثروت او غبطه مى خوردند و بر آن حسد مى
ورزيدند اين اموال در اختيار آنان بود و نه او.
بالاخره در آخرين جمله آيه مورد بحث مى گويد: (علت
همه اين مسائل آن است كه آنها پيوسته در حال شك و ترديد به سر مى بردند)
و طبعا چنين سرنوشتى در انتظار آنها بود (انهم كانوا فى شك مريب ).
پروردگارا! ما را از كسانى قرار ده كه پيش از فوت فرصتها بيدار مى شوند و به جبران
آنچه از آنها فوت شده مى پردازند.
بارالها! دام دنيا سخت است ، و دشمن زورمند و قوى است ، اگر لطف تو يار نشود كار ما
زار است .
خداوندا! ما را از كسانى قرار ده كه به هنگام روى آوردن نعمتها به شكر مى پردازند و
مغرور و غافل نمى شوند و به هنگام روى آوردن مصيبتها جزع نمى كنند بلكه عبرت مى
گيرند.
پايان سوره سبا اول اسفند ماه 1362 مطابق : 17 ج 1 1404 ه
مقدمه
اين سوره در مكه نازل شده و 45 آيه است
محتواى سوره فاطر:
اين سوره كه گاه سوره (فاطر)
و گاه سوره (ملائكه
) ناميده شده (به خاطر سر آغاز آن كه با عنوان
(فاطر) و
(ملائكه ) شروع مى شود) از
سورههاى مكى است ، هر چند بعضى دو آيه آنرا استثنا كرده و مدنى شمرده اند (آيات 29
و 32) ولى هيچ دليل روشنى بر اين استثناء در دست نيست .
و از آنجا كه اين سوره مكى است محتواى عمومى سورههاى مكى يعنى سخن از
(مبداء) و
(معاد)
و (مبارزه با شرك
)، و دعوت رسالت انبيا، و ذكر نعمتهاى پروردگار و سرنوشت مجرمان در روز
جزا در آن كاملا منعكس است .
آيات اين سوره را در پنج بخش مى توان خلاصه كرد.
1 - بخش مهمى از آيات اين سوره پيرامون نشانه هاى عظمت خداوند در عالم هستى و دلائل
توحيد سخن مى گويد.
2 - بخش ديگرى از آن از ربوبيت پروردگار و تدبير او نسبت به عموم جهان و خصوص انسان
و خالقيت و رازقيت او و آفرينش انسان از خاك و مراحل تكامل او بحث مى كند.
3 - بخش ديگر پيرامون معاد و نتائج اعمال در آخرت ، و رحمت گسترده الهى در اين جهان
، و سنت تخلف ناپذير او در باره مستكبران است .
4 - قسمتى از آيات آن نيز اشاره به مساله رهبرى انبيا و مبارزه پى گير و مستمرشان
با دشمنان لجوج و سرسخت و دلدارى پيامبر اسلام (صلى الله عليه و آله و سلم ) در اين
زمينه مى باشد.
5 - سرانجام بخشى از آن بيان مواعظ و اندرزهاى الهى در زمينه هاى مختلف است كه مكمل
بحثهاى گذشته مى باشد.
بعضى از مفسران تمام اين سوره را در يك حلقه خلاصه كرده اند و آن مساءله قاهريت
خداوند در تمام زمينه هاست .
اين سخن گرچه با توجه به قسمت قابل توجهى از آيات سوره متناسب به نظر مى رسد، ولى
در عين حال وجود بخشهاى مختلف ديگر را در اين سوره نمى توان انكار كرد.
فضيلت اين سوره :
در حديثى از پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) آمده است : من قراء سورة الملائكه
دعته يوم القيامة ثلاثه ابواب من الجنة ان ادخل من اى الابواب شئت !:
(هر كس سوره فاطر را بخواند در روز قيامت سه در از درهاى بهشت او را به
سوى خود دعوت مى كند كه از هر كدام مى خواهى وارد شو)!.
با توجه به اينكه مى دانيم درهاى بهشت همان عقائد و اعمال صالحى است كه سبب وصول به
بهشت مى شود، همانگونه كه در بعضى از روايات درى به عنوان باب المجاهدين يا مانند
آن ذكر شده ممكن است اين روايت اشاره به ابواب سه گانه اعتقاد به توحيد، معاد و
رسالت پيامبر (صلى الله عليه و آله و سلم ) باشد.
در حديث ديگرى از امام صادق (عليه السلام ) مى خوانيم : دو سوره در قرآن مجيد (پشت
سر هم قرار دارد) سوره سبا و سوره فاطر كه با (الحمد
لله ) آغاز مى شود، هر كسى آنها را در شب
بخواند خدا او را در كنف حمايت خود حفظ مى كند،
و هر كس در روز بخواند ناراحتى به او نمى رسد، و آنقدر خدا خير دنيا و آخرت به او
مى بخشد كه بر قلب كسى خطور نكرده ، و آرزوى كسى به آن نرسيده است .
چنانكه قبلا هم گفته ايم قرآن برنامه عمل است ، و تلاوت آن سر آغازى است براى تفكر
و ايمان ، و آن نيز وسيله اى است براى عمل به محتواى آن و اين همه پاداشهاى عظيم
نيز از همين جا و با همين شرائط تحقق مى يابد (دقت كنيد).
آيه و ترجمه
|
بسم الله الرحمن الرحيم
الحمد لله فاطر السموت و الا رض جاعل الملئكة رسلا أ ولى أ جنحة مثنى و ثلث و ربع
يزيد فى الخلق ما يشاء إ ن الله على كل شى ء قدير
(1)
ما يفتح الله للناس من رحمة فلا ممسك لها و ما يمسك فلا مرسل له من بعده و هو
العزيز الحكيم
(2)
يأ يها الناس اذكروا نعمت الله عليكم هل من خلق غير الله يرزقكم من السماء و الا رض
لا إ له إ لا هو فأ نى تؤ فكون
(3)
|
ترجمه :
به نام خداوند بخشنده بخشايشگر
1 - ستايش مخصوص خداوندى است كه آفريننده آسمانها و زمين است ، خداوندى كه فرشتگان
را رسولانى قرار داد كه صاحب بالهاى دو گانه و سه گانه و چهار گانه اند او هر چه
بخواهد در آفرينش مى افزايد، او بر هر چيزى قادر است .
2 - خداوند هر رحمتى را به روى مردم بگشايد كسى نمى تواند جلو آن را بگيرد، و هر چه
را امساك كند كسى غير از او قادر به فرستادن آن نيست ، و او عزيز و حكيم است .
3 - اى مردم ! به ياد آوريد نعمت خدا را بر شما، آيا خالقى غير از خدا وجود دارد كه
شما را از آسمان و زمين روزى دهد؟ هيچ معبودى جز او نيست ، با اين حال چگونه به سوى
باطل منحرف مى شويد.
تفسير:
گشاينده درهاى بسته او است !
آغاز اين سوره - مانند سورههاى (حمد)
و (سبا)
و (كهف )
- با حمد پروردگار شروع مى شود، حمد و ستايش او به خاطر آفرينش جهان پهناور هستى مى
فرمايد: (حمد مخصوص خداوندى است كه خالق
آسمانها و زمين است )، و همه نعمتها و
مواهب هستى از وجود ذيجود او سرچشمه مى گيرد (الحمد لله فاطر السموات و الارض ).
(فاطر)
از ماده (فطور)
در اصل به معنى شكافتن است ، و از آنجا كه آفرينش موجودات همانند شكافته شدن ظلمت
عدم ، و بيرون آمدن نور هستى است ، اين تعبير در مورد خلقت و آفرينش به كار مى رود،
مخصوصا با توجه به علوم روز كه مى گويد مجموعه عالم هستى در آغاز توده واحدى بوده
كه تدريجا شكافته شده ، و بخشهائى از آن جدا گرديده ، اطلاق كلمه
(فاطر) بر ذات پاك خداوند
مفهوم تازه تر و روشنترى به خود مى گيرد.
آرى او را به خاطر خالقيتش حمد و سپاس مى گوئيم ، چرا كه هر چه هست از ناحيه اوست و
هيچكس جز او چيزى از خود ندارد.
و از آنجا كه تدبير اين عالم از سوى پروردگار - به حكم اينكه عالم ، عالم اسباب است
- بر عهده فرشتگان گذارده شده ، بلافاصله از آفرينش آنها و قدرتهاى عظيمى كه
پروردگار در اختيارشان گذارده سخن مى گويد.
(خداوندى كه فرشتگان را رسولانى قرار داد
كه داراى بالهاى دو گانه و سه گانه
و چهار گانه اند) (جاعل الملائكة رسلا
اولى اجنحة مثنى و ثلاث و رباع ).
سپس مى افزايد: خداوند هر چه بخواهد در آفرينش مى افزايد چرا كه او بر هر چيزى قادر
و توانا است (يزيد فى الخلق ما يشاء ان الله على كل شى ء قدير).
در اينجا سه سؤ ال مطرح است نخست اينكه رسالت ملائكه و فرشتگان كه در آيه فوق آمده
در چه چيز است ؟ آيا رسالت تشريعى است ؟، يعنى همان پيام آوردن از سوى خدا براى
انبيا، يا رسالت تكوينى است ؟ يعنى به عهده گرفتن ماموريتهاى مختلف در جهان آفرينش
، چنانكه در بحث نكات به آن اشاره خواهد شد، و يا هر دو جهت است ؟
با توجه به اينكه در جمله قبل سخن از آفرينش آسمانها و زمين بود، و در جمله مورد
بحث سخن از بالهاى متعدد فرشتگان است كه نشانه هاى قدرت آنهاست ، و نيز با توجه به
اينكه عنوان رسالت را براى همه فرشتگان قائل شده (توجه داشته باشيد كه الملائكه
جمعى است كه با الف و لام همراه است و معنى عموم مى دهد ) چنين به نظر مى رسد كه
رسالت در اينجا در معنى وسيع و گسترده اى به كار رفته كه هم
(رسالت تشريعى ) را شامل مى
شود و هم (رسالت تكوينى
) را.
اطلاق رسالت بر (رسالت تشريعى
) و آوردن پيام وحى به انبياء در قرآن فراوان است ، ولى اطلاق آن بر
(رسالت تكوينى ) نيز كم نيست .
در آيه 21 سوره يونس مى خوانيم : ان ارسلنا يكتبون ما تمكرون :
(رسولان ما (فرشتگان ما) مكرهاى شما را مى نويسند).
و در آيه 61 انعام ميخوانيم : حتى اذا جاء احدكم الموت توفته رسلنا:
(تا زمانى كه مرگ يكى از شما فرا رسد رسولان ما قبض روح او مى كنند).
در آيه 31 سوره عنكبوت در مورد فرشتگانى كه مامور در هم كوبيدن سرزمين قوم لوط
بودند آمده است : و لما جائت رسلنا ابراهيم بالبشرى
قالوا انا مهلكوا اهل هذه القرية ان اهلها كانوا ظالمين :
(هنگامى كه رسولان ما نزد ابراهيم آمدند گفتند ما اهل اين آبادى را هلاك
خواهيم كرد چرا كه مردمى ستمگرند).
در آيات ديگر قرآن نيز مى بينيم ماموريتهاى مختلفى بر عهده فرشتگان گذاشته شده كه
رسالتهاى آنها محسوب مى شود بنا بر اين رسالت مفهوم وسيعى دارد.
ديگر اينكه منظور از بالهاى فرشتگان آن هم بالهاى دو گانه و سه گانه و چهار گانه
چيست ؟
بعيد نيست منظور از بال و پر در اينجا قدرت جولان و توانائى بر فعاليت بوده باشد كه
بعضى از آنها نسبت به بعضى برتر و داراى توانائى بيشترند.
و لذا براى آنها سلسله مراتب در بالها قائل شده كه بعضى داراى چهار بال (مثنى - دو
دو) و بعضى داراى شش بال و بعضى داراى هشت بالند.
(اجنحه )
جمع (جناح )
(بر وزن جمال ) به معنى بال پرندگان است كه همانند دست براى انسان مى باشد، و از
آنجا كه بال وسيله نقل و انتقال پرندگان و حركت و فعاليت آنها است گاهى اين كلمه در
فارسى يا در عربى به عنوان كنايه از وسيله حركت و اعمال قدرت و توانائى به كار مى
رود، مثلا گفته ميشود فلان كس بال و پرش سوخته شد كنايه از اينكه نيروى حركت و
توانائى از او سلب گرديد، يا فلان كس را زير بال و پر خود گرفت ، يا انسان بايد با
دو بال علم و عمل پرواز كند، و امثال اين تعبيرات كه همگى بيانگر معنى كنائى اين
كلمه است .
در موارد ديگر نيز تعبيراتى مانند (عرش
) و (كرسى
) و (لوح
) و (قلم
)
ديده مى شود كه معمولا توجه به مفاهيم معنوى آنها است نه جسم مادى آن .
البته بدون قرينه نمى توان الفاظ قرآنى را بر غير معانى ظاهرى آنها حمل كرد، اما در
آنجا كه پاى قرائن روشن در كار است مشكلى ايجاد نمى شود.
در بعضى از روايات آمده است : (جبرئيل
(پيك وحى خداوند) ششصد بال دارد! و هنگامى كه با اين حالت پيامبر اسلام (صلى الله
عليه و آله و سلم ) را ملاقات كرد ما بين زمين و آسمان را پر كرده بود)!.
يا اينكه (خداوند فرشتهاى دارد كه ما بين
نرمى گوش او تا چشمش به اندازه پانصد سال راه به وسيله پرنده اى (تيز پرواز) است
)!.
يا اينكه در نهج البلاغه هنگامى كه سخن از عظمت فرشتگان پروردگار در ميان است ، مى
فرمايد:
و منهم الثابتة فى الارضين السفلى اقدامهم ، و المارقة من السماء العليا اعناقهم ،
و الخارجة من الاقطار اركانهم ، و المناسبة لقوائم العرش اكتافهم :
(بعضى از فرشتگان چنان عظمت دارند كه
پاهايشان در طبقات پائين زمين ثابت است و گردنشان از آسمان برين برتر، اركان
وجودشان از اقطار جهان بيرون رفته و شانه هايشان براى حمل عرش پروردگار متناسب است
)!.
پيدا است كه اين گونه تعبيرات را بر جنبه هاى جسمانى مادى نمى توان حمل كرد، بلكه
بيانگر عظمت معنوى و ابعاد قدرت آنها است .
اصولا مى دانيم بال تنها براى حركت در جو زمين به كار مى خورد، چرا كه اطراف كره
زمين را هواى فشرده گرفته ، و پرندگان به وسيله بالشان روى امواج هوا قرار مى
گيرند، و مى توانند بالا و پائين بروند، ولى از محيط جو زمين كه خارج شويم در آنجا
كه هوا نيست بال كوچكترين تاثيرى براى حركت ندارد، و از اين نظير درست مانند سائر
اعضاء مى باشد.
از اين گذشته فرشته اى كه پاهاى او در اعماق زمين و سر او از برترين آسمان بالاتر
است نيازى به پرواز جسمانى ندارد!
بحث در اينكه (فرشته
) جسم لطيف است يا از مجردات بحث ديگرى است كه در نكات به خواست خدا به
آن اشاره خواهد شد، فعلا منظور آن است كه بدانيم بال و پر آنها وسيله فعاليت و حركت
و قدرت است كه قرائن فوق براى اين هدف به قدر كافى گويا است ، همانگونه كه در بحث
(عرش ) و
(كرسى ) گفتيم اين دو كلمه
گرچه به معنى تختهاى (پايه بلند)
و (پايه كوتاه
) است اما مسلما منظور از آن قدرت پروردگار در ابعاد مختلف جهان مى
باشد.
در حديثى از امام صادق (عليه السلام ) آمده است : الملائكه لا ياكلون و لا يشربون و
لا ينكحون ، و انما يعيشون بنسيم العرش : فرشتگان نه غذا مى خورند و نه آب مى نوشند
و نه ازدواج مى كنند، آنها تنها با نسيم عرش زنده اند!؟ (1) و (2).
سومين سؤ ال اين است كه آيا جمله يزيد فى الخلق ما يشاء:
(هر چه بخواهد بر آفرينش خود مى افزايد)
اشاره به افزايش بال و پر فرشتگان است ، آنگونه كه بعضى از مفسران گفته اند؟ و يا
معنى وسيعى دارد كه هم آن را شامل مى شود و هم ساير افزايشهائى كه در آفرينش
موجودات صورت مى گيرد؟
| 
