|
تفسير نمونه جلد ۱۴
جمعي از فضلا
- ۴ -
اين نكته نيز قابل توجه است كه جمله (كلوا
منها) (از آن بخوريد) ظاهر در اين است كه
واجـب اسـت (حـجـاج
) چـيـزى از قربانى خود را نيز بخورند، و شايد اين براى رعايت مساوات
ميان آنها و مستمندان است .
و بـالاخره آيه را چنين پايان مى دهد: (اينگونه
ما آنها را مسخر شما ساختيم تا شكر خدا را بجا آوريد)
(كذلك سخرناها لكم لعلكم تشكرون ).
و راستى اين عجيب است حيوانى با آن بزرگى و قدرت و زور آنچنان تسليم است كه اجازه
مـى دهـد كـودكـى پـاهاى او را محكم ببندد، و او را نحر كند (طريقه نحر كردن اين
است كه كـاردى در گـودى گـردن او فـرو مى برند خونريزى شروع مى شود و حيوان به زودى
جان مى دهد).
گاهى خداوند براى نشان دادن اهميت اين تسخير، فرمان اطاعت و تسليم
را از ايـن حـيـوانـات بـر مـى دارد و ديـده ايـم يـك شـتـر خـشـمـگـيـن و
عـصـبـانـى كـه در حال عادى كودك خردسال مهار او را مى كشيد تبديل به موجود خطرناكى
مى شود كه چندين انسان نيرومند از عهده او بر نمى آيند.
آيـه بـعـد در واقـع پـاسـخـى اسـت به اين سؤ ال كه خدا چه نيازى به قربانى دارد؟ و
اصـولا فـلسـفـه قـربـانـى كـردن چـيـسـت ؟ مـگـر ايـن كـار نـفـعـى بـه حال خدا
دارد مى فرمايد: (گوشتها و خونهاى اين
قربانيان هرگز به خدا نمى رسد)
(لن ينال الله لحومها و لا دمائها).
اصولا خدا نيازى به گوشت قربانى ندارد، او نه جسم است و نه نيازمند، او وجودى است
كامل و بى انتها از هر جهت .
(بـلكـه آنـچـه بـه خـدا مـى رسـد تـقـوا
و پـرهـيـزكـارى و پـاكـى اعمال شما بندگان است )
(و لكن يناله التقوى منكم ).
بـه تـعـبـيـر ديـگـر: هـدف آن اسـت كـه شـمـا بـا پـيـمـودن مـدارج تقوا در مسير
يك انسان كـامـل قـرار گـيـريد و روز به روز به خدا نزديكتر شويد، همه عبادات
كلاسهاى تربيت اسـت بـراى شـمـا انـسـانـهـا، قـربـانـى درس ايثار و فداكارى و گذشت
و آمادگى براى شهادت در راه خدا به شما مى آموزد، و درس كمك به نيازمندان و
مستمندان .
ايـن تـعـبـيـر كـه خـون آنـهـا نـيـز بـه خـدا نـمـى رسـد بـا ايـنـكـه خـون
قـابـل اسـتـفـاده نـيـسـت ظـاهرا اشاره به اعمال زشت اعراب جاهلى است كه هرگاه
حيوانى را قـربـانـى مى كردند خون آن را بر سر بتها و گاه بر در و ديوار كعبه مى
پاشيدند، و بـعـضـى از مسلمانان ناآگاه بى ميل نبودند كه در اين برنامه خرافى از
آنها تبعيت كنند، آيه فوق نازل شد و آنها را نهى كرد.
متاءسفانه هنوز اين رسم جاهلى در بعضى از مناطق وجود دارد كه هر گاه
قـربـانـى بـه خـاطـر سـاخـتـن خـانـه اى مـى كنند خون آن را بر سقف و ديوار آن
خانه مى پـاشـنـد، و حـتـى در سـاخـتـمـان بـعـضـى از مـسـاجـد نـيـز ايـن عـمـل
زشت و خرافى را كه مايه آلودگى مسجد است انجام مى دهند كه بايد مسلمانان بيدار
شديدا با آن مبارزه كنند.
سـپـس بـار ديـگـر بـه نعمت تسخير حيوانات اشاره كرده مى گويد:
(اين گونه خداوند چارپايان را مسخر شما كرد تا خدا را به خاطر اينكه شما
را هدايت كرده بزرگ بشمريد و تكبير گوئيد)
(كذلك سخرها لكم لتكبروا الله على ما هداكم ).
هدف نهائى اين است كه به عظمت خدا آشنا شويد، همان خدائى كه شما را در مسير تشريع و
تـكـويـن ، هـدايـت كـرده از يـكسو مناسك حج و آئين اطاعت و بندگى را به شما آموخت
و از سـوى ديـگـر ايـن حيوانات بزرگ و نيرومند را مطيع فرمان شما ساخت ، تا از آنها
در راه اطاعت خدا، قربانى كردن ، نيكى به نيازمندان و همچنين تاءمين زندگى خود
استفاده كنيد.
و لذا در پايان آيه مى گويد: (بشارت ده
نيكوكاران را) (و بشر المحسنين ).
آنـهـا كـه از ايـن نـعـمـتـهـاى الهـى در طـريـق اطاعت او بهره مى گيرند و وظائف
خود را به نيكوترين وجه انجام مى دهند و مخصوصا از انفاق در راه خدا كوتاهى نمى
كنند.
اين نيكوكاران نه تنها به ديگران نيكى مى كنند كه نسبت به خويشتن هم بهترين خدمت را
انجام مى دهند.
و از آنـجـا كـه مـقـاومـت در بـرابـر خـرافـات مـشـركـان كـه در آيـات قـبـل بـه
آن اشـاره شـد مـمـكـن است آتش خشم اين گروه متعصب و لجوج را برانگيزد و سبب
درگيريهاى كوچك و بزرگ شود خداوند در آخرين آيه مورد بحث مؤ منان را به كمك خود
دلگـرم سـاخـتـه مـى گـويـد: (خداوند از
كسانى كه ايمان آورده اند دفاع مى كند)
(ان الله يدافع عن الذين آمنوا).
بـگذار طوائف و قبائل عرب و يهود و نصارا و مشركان شبه جزيره دست به دست هم بدهند
تا مؤ منان را تحت فشار قرار داده و به گمان خود نابود كنند، ولى خداوند وعده دفاع
از آنها را داده است ، وعده بقاى اسلام تا دامنه قيامت !.
ايـن وعـده الهـى مـخصوص مؤ منان عصر پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) در
برابر مـشـركان نبود، حكمى است جارى و سارى در تمام اعصار و قرون ، مهم آن است كه
ما مصداق الذين آمنوا باشيم كه دفاع الهى به دنبال آن حتمى است و تخلف ناپذير، آرى
خدا از مؤ منان دفاع مى كند.
و در پايان آيه موضع مشركان و هم مسلكان آنها را در پيشگاه خدا با اين عبارت روشن
مى سـازد (خـداونـد هـيـچ خـيـانـتـكـار
كـفـران كـنـنـده اى را دوسـت نـدارد)!
(ان الله لا يـحـب كل خوان كفور).
همانها كه براى خدا شريك قرار دادند، و حتى به هنگام گفتن لبيك تصريح به نام بتها
نـمـودند، و به اين ترتيب خيانتشان مسجل است ، همچنين با بردن نام بتها بر قربانيها
و فـرامـوش كـردن نـام خـدا كـفـران نـعـمـتـهـاى الهـى نـمـودنـد بـا ايـن حال
چگونه ممكن است خداوند اين خائنان كفران كننده را دوست دارد؟.
آيه و ترجمه
|
اءذن للذين يقتلون بأ نهم ظلموا و إ ن الله على نصرهم لقدير
(39)
الذيـن اءخـرجـوا مـن ديـارهـم بـغـيـر حق إ لا اءن يقولوا ربنا الله و لو لا دفع
الله الناس بـعـضـهـم بـبـعـض لهـدمـت صـوامـع و بيع و صلوت و مساجد يذكر فيها اسم
الله كثيرا و لينصرن الله من ينصره إ ن الله لقوى عزيز
(40)
الذين إ ن مكناهم فى الا رض اءقاموا الصلوة و اءتوا الزكوة و اءمروا بالمعروف و
نهوا عن المنكر و لله عقبة الا مور
(41)
|
ترجمه :
39 - به آنها كه جنگ بر آنان تحميل شده اجازه جهاد داده شده است ، چرا كه مورد ستم
قرار گرفته اند و خدا قادر بر نصرت آنها است .
40 - هـمـانـها كه به ناحق از خانه و لانه خود بدون هيچ دليلى اخراج شدند جز اينكه
مى گفتند
پـروردگـار مـا الله اسـت ، و اگـر خـداوند بعضى از آنها را بوسيله بعضى ديگر دفع
نكند ديرها و صومعه ها و معابد يهود و نصارا و مساجدى كه نام خدا در آن بسيار برده
مى شـود ويـران مـى گـردد و خـداوند كسانى را كه او را يارى كنند (و از آئينش دفاع
نمايند) يارى مى كند، خداوند قوى و شكست ناپذير است .
41 - يـاران خـدا كسانى هستند كه هر گاه در زمين به آنها قدرت بخشيديم نماز را بر
پا مـى دارنـد و زكـات را ادا مـى كـنند و امر به معروف و نهى از منكر مى نمايند و
پايان همه كارها از آن خدا است .
تفسير:
نخستين فرمان جهاد
در بـعـضى از روايات مى خوانيم هنگامى كه مسلمانان در مكه بودند مشركان پيوسته آنها
را آزار مـى دادنـد، و مـرتبا مسلمانان كتك خورده با سرهاى شكسته خدمت پيامبر (صلى
اللّه عليه و آله و سلّم ) مى رسيدند و شكايت مى كردند (و تقاضاى اذن جهاد داشتند)
اما پيامبر (صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم ) بـه آنها مى فرمود: صبر كنيد، هنوز
دستور جهاد به من داده نـشـده تـا اينكه هجرت شروع شد و مسلمين از مكه به مدينه
آمدند، خداوند آيه فوق را كـه مـتـضـمـن اذن جـهـاد اسـت نـازل كـرد و ايـن
نـخـسـتـيـن آيـه اى اسـت كـه در بـاره جـهـاد نازل شده .
گـر چـه در مـيـان مـفـسـران در ايـنـكـه ايـن آيـه آغاز دستور جهاد بوده باشد
گفتگو است ، بـعـضـى آن را نـخـسـتـيـن آيـه جـهـاد مـى دانـند در حالى كه بعضى
ديگر آيه قاتلوا فى سـبـيـل الله الذيـن يـقاتلونكم ... (بقره - 190) را نخستين آيه
مى دانند و بعضى ديگر ان الله اشترى من المؤ منين انفسهم و اموالهم ... (توبه -
111) را نخستين مى شمرند.
ولى لحن آيه ، تناسب بيشترى براى اين موضوع دارد، چرا كه تعبير
(اذن )
صـريـحـا در آن آمـده ، و در آن دو آيـه ديـگـر نيامده است و به عبارت ديگر تعبير
اين آيه منحصر به فرد است .
بـه هـر حال با توجه به آنچه در آخرين آيات گذشته ذكر شد كه خداوند وعده دفاع از مؤ
منان را داده ، پيوند آيات مورد بحث با آن روشن مى شود.
در ايـن آيـات نـخـسـت مـى گـويـد: (خـداوند
به كسانى كه جنگ از طرف دشمنان بر آنها تـحـمـيـل شـده اجازه جهاد داده است ، چرا
كه آنها مورد ستم قرار گرفته اند) (اذن
للذين يقاتلون بانهم ظلموا).
سـپـس ايـن اجـازه را بـا وعـده پـيـروزى از سـوى خـداونـد قـادر مـتـعـال تكميل
كرده مى فرمايد: (و خدا قدرت بر يارى كردن
آنها دارد) (و ان الله على نصرهم لقدير).
ايـن عبارت كه متضمن وعده كمك الهى است با تعبير به (توانائى
خدا) ممكن است اشاره به اين نكته باشد كه
اين قدرت الهى وقتى به يارى شما مى آيد كه خود نيز به مقدار تـوانـائيـتـان كسب
قدرت و آمادگى دفاع كنيد تا گمان نكنند كه آنها مى توانند در خانه هاى خود بنشينند
و منتظر يارى پروردگار باشند.
بـه تـعبير ديگر شما بايد آنچه در توان داريد در اين عالم اسباب به كار گيريد و در
آنـجـا كـه قـدرت شما پايان مى گيرد در انتظار يارى خدا باشيد، و اين همان برنامه
اى بـود كـه پـيـامـبـر اسـلام (صـلى اللّه عـليـه و آله و سلّم ) در تمام مبارزاتش
به كار مى گرفت و پيروز مى شد.
سـپـس توضيح بيشترى درباره اين ستمديدگانى كه اذن دفاع به آنها داده شده است مى
دهد، و منطق اسلام را در زمينه اين بخش از جهاد روشنتر مى سازد مى گويد:
(همان كسانى كه به ناحق از خانه و لانه خود اخراج شدند)
(الذين اخرجوا من ديارهم بغير حق ).
(تـنها گناهشان اين بود كه مى گفتند
پروردگار ما خداوند يكتا است )! (الا ان
يقولوا ربنا الله ).
بـديهى است اقرار به توحيد و يگانگى خدا افتخار است نه گناه ، اين اقرار چيزى نبود
كه به مشركان حق دهد آنها را از خانه و زندگيشان بيرون كنند و مجبور به هجرت از مكه
به مدينه سازند، بلكه اين تعبير لطيفى است كه براى محكوم كردن طرف در اين گونه
موارد گفته مى شود. فى المثل به شخصى كه در برابر خدمت و نعمت ناسپاسى كرده مى
گوئيم : گناه ما اين بود كه به تو خدمت كرديم ، اين كنايه اى است از بيخبرى طرف كه
در برابر خدمت ، كيفر گناه داده است .
سـپـس بـه يكى از فلسفه هاى تشريع جهاد اينچنين بازگو مى كند:
(اگر خداوند از مؤ مـنـان دفـاع نـكـنـد، و از طريق اذن جهاد بعضى را به
وسيله بعضى دفع ننمايد، ديرها و صومعه ها و معبدهاى يهود و نصارا و مساجدى كه نام
خدا در آن بسيار برده مى شود ويران مـى گـردد)
(و لو لا دفـع الله النـاس بعضهم ببعض لهدمت صوامع و بيع و صلوات و مساجد يذكر فيها
اسم الله كثيرا).
آرى اگـر افـراد بـا ايـمـان و غـيـور دسـت روى دسـت بـگـذارنـد و تـمـاشاچى
فعاليتهاى ويرانگرانه طاغوتها و مستكبران و افراد بى ايمان و ستمگر باشند و آنها
ميدان را خالى ببينند اثرى از معابد و مراكز عبادت الهى نخواهند گذارد، چرا كه
معبدها جاى بيدارى است ، و مـحراب ميدان مبارزه و جنگ است ، و مسجد در برابر
خودكامگان سنگر است ، و اصولا هر گـونه دعوت به خدا پرستى بر ضد جبارانى است كه مى
خواهند مردم همچون خدا آنها را بپرستند! و لذا اگر آنها فرصت پيدا كنند تمام اين
مراكز را با خاك يكسان خواهند كرد.
اين يكى از اهداف تشريع جهاد و اذن در مقاتله و جنگ است .
در ايـنـكـه ميان (صوامع
) و (بيع
) و (صلوات
) و (مساجد)
چه تفاوتى است مفسران بيانات گوناگونى دارند، اما آنچه صحيحتر به نظر مى رسد اين
است كه :
(صوامع )
جمع (صومعه
) به معنى مكانى است كه معمولا در بيرون شهرها و دور از جـمـعـيـت بـراى
تـاركـان دنيا و زهاد و عباد ساخته مى شد كه در فارسى به آن
(دير)
گـويـند (بايد توجه داشت صومعه در اصل به معنى بنائى است كه قسمت بالاى آن بهم
پـيـوسـتـه اسـت ، و ظـاهـرا اشـاره بـه گـلدسته هاى چهار پهلوئى بوده كه راهبان
براى صومعه خود درست مى كردند).
(بيع )
جمع (بيعة )
به معنى (معبد نصارا)
است كه (كنيسه
) يا (كليسا)
نيز به آن گفته مى شود.
(صـلوات )
جـمـع (صـلوة
) بـه مـعـنـى (مـعـبد يهود)
است ، و بعضى آن را معرب
(صلوثا)
مى دانند كه در لغت عبرانى به معنى نماز خانه است .
و (مساجد)
جمع (مسجد)
معبد مسلمين است .
بنابراين (صوامع
) و (بيع
) گر چه هر دو متعلق به نصارا است ولى يكى از اين دو نـام مـعـبد عمومى
است و ديگرى نام مركز تاركان دنيا، بعضى نيز (بيع
) را لفظ مشتركى دانسته اند كه هم بر معابد يهود گفته مى شود و هم بر
معابد مسيحيان .
ضـمـنـا جـمـله يـذكـروا اسـم الله فـيـهـا كـثـيرا (نام خدا در آن بسيار برده مى
شود) ظاهرا توصيفى است براى خصوص مساجد، چرا كه مساجد مسلمين با توجه به نمازهاى
پنجگانه كـه در تـمام ايام سال در آن انجام مى گيريد پررونقترين مراكز عبادت در
جهان است ، در حـالى كـه بـسـيـارى از مـعـابـد ديـگـر تـنـهـا يـك روز در هـفـتـه
و يـا روزهـائى در سال مورد بهره بردارى قرار مى گيرد.
و در پايان آيه بار ديگر وعده نصرت الهى را تكرار و تاءكيد كرده مى گويد:
(به طور مسلم خداوند كسانى كه او را يارى
كنند و از آئين و مراكز عبادتش دفاع نمايند يارى مى كند)
(و لينصرن الله من ينصره ).
و بـدون شـك ايـن وعـده خـدا انـجـام شـدنـى اسـت چـرا كـه
(او قـوى و قـادر و غـيـر قابل شكست است )
(ان الله لقوى عزيز).
تـا مـدافـعـان خـط تـوحـيـد تـصـور نـكـنـنـد در ايـن مـيـدان مـبـارزه حـق و باطل
، و در برابر انبوه عظيم دشمنان سر سخت تنها و بدون تكيه گاهند.
و از پرتو همين وعده الهى بود كه مدافعان راه خدا در ميدانهاى جنگ با دشمنان با
اينكه در بسيارى از صحنه ها از نظر نفرات و ساز و برگ جنگى در اقليت بودند بر آنها
پيروز مـى شـدنـد، آنـچـنـان پـيـروزى كـه جـز از طـريـق نـصـرت و يـارى الهـى قابل
تفسير و توجيه نبود.
و آخـريـن آيـه كـه تـفـسـيـرى اسـت در مـورد يـاران خـدا كـه در آيـه قـبـل وعـده
يـارى به آنها داده شده است چنين مى گويد: (آنها
كسانى هستند كه هر گاه در زمـيـن بـه آنـهـا قـدرت بخشيديم نماز را بر پا مى دارند
و زكات را ادا مى كنند و امر به مـعـروف و نـهـى از مـنـكـر مـى نمايند)
(الذين ان مكناهم فى الارض اقاموا الصلوة و آتوا الزكاة و امروا بالمعروف و نهوا عن
المنكر).
آنـهـا هـرگـز پـس از پيروزى ، همچون خودكامگان و جباران ، به عيش و نوش و لهو و
لعب نـمـى پـردازنـد، و در غـرور و مـسـتـى فـرو نـمـى رونـد، بـلكـه پيروزيها و
موفقيتها را نـردبـانـى بـراى سـاخـتـن خـويـش و جـامـعـه قـرار مـى دهـنـد آنـهـا
پـس از قـدرت يـافـتن تبديل به يك طاغوت جديد نمى شوند، ارتباطشان با خدا محكم و با
خلق خدا نيز مستحكم است چرا كه صلوة (نماز) سمبل پيوند با خالق است ، و زكات رمزى
براى پيوند با خلق ، و امـر بـه مـعـروف و نـهـى از مـنكر پايه هاى اساسى ساختن يك
جامعه سالم محسوب مى شود و همين چهار صفت براى معرفى اين افراد كافى است
و در سـايـه آن ساير عبادات و اعمال صالح و ويژگيهاى يك جامعه با ايمان و پيشرفته
فراهم است .
بـايـد توجه داشت كه (مكنا)
از ماده (تمكين
)، و (تمكين
) به معنى فراهم ساختن وسائل و ابزار كار است ، اعم از آلات و ادوات
لازم يا علم و آگاهى كافى و توان و نيروى جسمى و فكرى .
(مـعـروف )
بـه مـعـنـى كـارهـاى خـوب و حـق اسـت ، و مـنـكـر بـه مـعـنـى زشـت و باطل ، چرا
كه اولى براى هر انسان پاك سرشتى شناخته شده ، و دومى ناشناس است ، و به تعبير ديگر
اولى هماهنگ با فطرت انسانى است و دومى ناهماهنگ .
و در پايان آيه مى فرمايد: (و پايان همه
كارها از آن خدا است ) (و لله عاقبة
الامور).
يـعـنـى همانگونه كه آغاز هر قدرت و پيروزى از ناحيه خدا مى باشد سرانجام نيز تمام
اينها به او باز مى گردد كه (انا لله و
انا اليه راجعون ).
نكته ها:
1 - فلسفه تشريع جهاد
گـر چـه در گـذشـتـه پـيـرامـون اين مساءله مهم بحث بسيار كرده ايم ولى با توجه به
ايـنـكـه احتمالا آيات مورد بحث ، نخستين آياتى است كه اجازه جهاد را براى مسلمانان
صادر كرده است ، و محتواى آن اشاره اى به فلسفه اين حكم دارد،
تذكر مجددى در اين زمينه لازم به نظر مى رسد.
در اين آيات به دو قسمت مهم از فلسفه هاى جهاد اشاره شده است :
نـخست جهاد (مظلوم
) در برابر (ظالم و ستمگر)
كه حق مسلم طبيعى و فطرى و عقلى او اسـت كـه تـن بـه ظلم ندهد، برخيزد و فرياد كند،
و دست به اسلحه برد، ظالم را بر سر جاى خود بنشاند و دست آلوده او را از حقوق خود
كوتاه سازد.
ديـگـر جـهـاد در بـرابـر طاغوتهائى است كه قصد محو نام خدا را از دلها و ويران
ساختن معابدى كه مركز بيدارى افكار است دارند.
در بـرابـر ايـن گـروه نيز بايد بپاخواست تا نتوانند ياد الهى را از خاطره ها محو
كنند، مردم را تخدير نموده ، بنده و برده خويش سازند.
ايـن نـكـته نيز قابل توجه است كه ويران كردن معابد و مساجد، تنها به اين نيست كه
با وسـائل تـخـريـب بـه جان آنها بيفتند و آنها را در هم بكوبند، بلكه ممكن است از
طرق غير مستقيم وارد شوند و آنقدر سرگرميهاى ناسالم فراهم سازند و يا تبليغات سوء
كنند كه توده مردم را از معابد و مساجد، منحرف نمايند و به اين ترتيب آنها را عملا
به ويرانه اى تبديل كنند.
بـنـابـرايـن آنـهـا كـه مـى گـويـنـد: چـرا اسـلام اجـازه داده اسـت كـه
مـسـلمـانـان بـا تـوسـل بـه زور و نـبـرد مـسـلحـانـه ، مـقـاصـد خـود را پـيـش
بـبـرنـد؟ چـرا بـا تـوسـل بـه مـنطق هدفهاى اسلامى پياده نمى شود؟ پاسخشان از آنچه
در بالا گفتيم به خوبى روشن مى شود.
آيـا در بـرابـر ظـالم بيدادگرى كه مردم را به جرم گفتن
(لا اله الا الله ) از خانه و
كـاشـانـه شـان آواره مـى سـازد، و هـسـتـى آنها را تملك مى كند و پايبند به هيچ
قانون و منطقى نيست مى توان با حرف حساب ايستاد؟!.
آيا در برابر چنين ديوانگان بى منطق جز با زبان اسلحه مى توان سخن گفت ؟.
ايـن درسـت بـه ايـن مـى مـانـد كـه بـگـويـنـد چـرا شـمـا بـا اسرائيل غاصب بر سر
يك
ميز نمى نشينيد و مذاكره نمى كنيد؟ همان اسرائيلى كه تمام قوانين بين المللى و
اخطارها و تـصـويـبـنـامـه هـاى سـازمانهاى جهانى را كه مورد اتفاق تمام ملتها است
، و تمام قوانين بشرى و دينى را زير پا گذاشته است ، آيا چنين كسى منطق و مذاكره مى
فهمد؟!
اسـرائيـلى كـه هـزاران هـزار كـودك بـى گـنـاه و پـيـر زنان و پير مردان و حتى
بيماران بـيـمـارسـتـانها در زير بمبهاى آتشزايش ، قطعه قطعه شده و سوخته اند، كسى
است كه بايد از در منطق با او وارد شد؟
همچنين كسانى كه وجود يك معبد و مسجد را كه سبب آگاهى و حركت توده هاى مردم است
مزاحم مـنـافـع نـامـشـروع خـود مـى بـيـنـنـد و بـه هـر قيمتى بتوانند در هدم و
محو آن مى كوشند، اشخاصى هستند كه بايد از طرق مسالمت آميز با آنها وارد بحث شد؟
بـه هـر حـال اگـر مـسـائل ذهـنـى را كـنار بگذاريم و به واقعيات موجود در جوامع
انسانى بـنـگـريـم يـقـيـن خـواهـيـم كـرد كـه در بـعـضـى از مـوارد چـاره اى جـز
تـوسـل بـه اسـلحـه و زور نيست و اين هم از ناتوانى منطق نيست بلكه عدم آمادگى
جباران براى پذيرش منطق صحيح است ، بدون شك هر جا منطق مؤ ثر افتد حق تقدم با آن
است .
2 - خداوند به چه كسانى وعده يارى داده است ؟
اين تصور اشتباه است كه وعده پيروزى و يارى خدا و دفاع از مؤ منان كه در آيات فوق و
سـاير آيات قرآن آمده است خارج از سنت آفرينش و قوانين حيات مى باشد، چنين نيست ،
اين وعـده را خـداونـد تـنـها به كسانى داده است كه تمام نيروهاى خود را بسيج كنند،
و با همه تـوان بـه مـيـدان آيـنـد، و لذا در تعبير آيات فوق مى خوانيم :
(لو لا دفع الله الناس بعضهم ببعض )
بنابراين دفع ظالمان را خدا تنها با نيروهاى غيبى و قدرت صاعقه و زلزله (جز در
موارد استثنائى ) نمى كند، بلكه به وسيله
مـؤ مـنـان راسـتـيـن دفـع شر آنها را مى نمايد، تنها چنين كسانى را زير پوشش حمايت
خود قرار مى دهد.
بنابراين وعده هاى الهى نه تنها نبايد سبب سستى و برداشتن بار مسؤ ليت از دوش شود
بـلكـه بـايـد مـوجـب تحرك بيشتر و فعاليت دامنه دارتر گردد، و البته در اين صورت
پيروزى از ناحيه خدا تضمين شده است .
و نـيـز يـاد آورى مـى شـود كـه ايـن گـروه از مـؤ مـنـان تـنـهـا قبل از پيروزى به
در خانه خدا نمى روند، بلكه بعد از پيروزى هم به مقتضاى الذين ان مـكـنـاهـم فـى
الارض اقـامـوا الصلوة ... نيز رابطه خود را با او همچنان محكم مى دارند، و پيروزى
بر دشمن را وسيله اى براى نشر حق و عدالت و فضيلت قرار مى دهند.
در بـعـضـى از روايات اسلامى آيه فوق به حضرت مهدى (عليه السلام ) و يارانش ، يا آل
مـحمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) به طور عموم تفسير شده است ، چنانكه از حديثى
از امـام بـاقـر (عـليه السلام ) مى خوانيم كه در تفسير آيه
(الذين ان مكناهم فى الارض ...)
فرمود: اين آيه تا آخر از آن (آل محمد و
مهدى و ياران او) است يملكهم الله مشارق
الارض و مـغـاربـهـا، و يـظـهـر الديـن ، و يـمـيـت الله بـه و بـاصـحـابـه البـدع
و البـاطل ، كما امات الشقاة الحق ، حتى لا يرى اين الظلم ، و يامرون بالمعروف و
ينهون عن المنكر:
(خـداونـد شـرق و غـرب زمـيـن را در
سـيـطـره حـكومت آنها قرار مى دهد، آئينش را آشكار مى سـازد، و بـه وسـيـله مـهـدى
(عـليـه السـلام ) و يـارانـش ، بـدعـت و بـاطـل را نـابـود مى كند آنچنان كه
تبهكاران حق را نابود كرده بودند، و آنچنان مى شود كه بر صفحه زمين ، اثرى از ظلم
ديده نمى شود (چرا كه ) آنها امر به معروف و نهى از منكر مى كنند)
در اين زمينه احاديث ديگرى نيز وارد شده است .
امـا هـمـانـگونه كه بارها گفته ايم اين احاديث بيان كننده مصداقهاى روشن و آشكار
است و مـانـع عـمـوميت مفهوم آيه نيست ، بنابراين مفهوم گسترده آيه همه افراد با
ايمان و مجاهد و مبارزه را شامل مى شود.
3 - (محسنين
)، (مخبتين
) و (ياوران الله
)
در آيـات فوق و آيات قبل از آن گاه دستور مى دهد به (محسنين
) (نيكوكاران ) بشارت ده ، و بعد آنها را به عنوان كسانى كه ايمان آورده
اند و خيانت و كفران نمى كنند، معرفى مى نمايد.
و گاه سخن از مخبتين (متواضعان ) به ميان آورده ، و آنها را به عنوان كسانى كه به
هنگام يـاد خـدا، دلهـايشان ترسان مى شود و در برابر مصائب ، صابر و شكيبا و
برپادارنده نماز و انفاق كننده از همه مواهب هستند تفسير مى نمايد.
و سـرانجام ويژگيهاى (ياران الله
) را اين مى شمرد كه به هنگام پيروزى راه طغيان پيش نمى گيرند، نماز را
بر پا مى دارند و زكات را ادا مى كنند و امر به معروف و نهى از منكر دارند.
جـمـع بـندى اين آيات نشان مى دهد كه مؤ منان راستين كه داراى همه اين ويژگيها
هستند، از يـكـسـو از نـظـر اعـتـقـاد و احـسـاس مـسـئوليـت بـسـيـار نـيـرومـند، و
از سوى ديگر از نظر عمل در جنبه هاى ارتباط با خالق و خلق و مبارزه با فساد قوى و
پر استقامتند.
آيه و ترجمه
|
و إ ن يكذبوك فقد كذبت قبلهم قوم نوح و عاد و ثمود
(42)
و قوم إ برهيم و قوم لوط
(43)
و اءصحاب مدين و كذب موسى فاءمليت للكافرين ثم اءخذتهم فكيف كان نكير
(44)
فـكـاءيـن مـن قـريـة اءهـلكـنـاهـا و هـى ظالمة فهى خاوية على عروشها و بئر معطلة
و قصر مشيد
(45)
|
ترجمه :
42 - اگـر تـرا تـكـذيـب كـنـنـد (امـر تـازه اى نـيـست ) پيش از آنها قوم نوح و
عاد و ثمود (پيامبرانشان را) تكذيب كردند.
43 - و همچنين قوم ابراهيم و قوم لوط.
44 - و اصـحـاب مـديـن (قوم شعيب ) و نيز (فرعونيان ) موسى را تكذيب كردند، اما من
به آنـهـا مـهـلت دادم سـپـس آنـهـا را گـرفـتـم ، ديـدى چـگـونـه عمل آنها را
شديداانكار كردم ؟ (و چگونه به آنها پاسخ گفتم ).
45 - چـه بـسـيار از شهرها و آباديها كه آنها را نابود و هلاك كرديم در حالى كه
ستمگر بودند به گونه اى كه بر سقفهاى خود فرو ريختند (نخست سقفها ويران گشت و بعد
ديوارها به روى سقفها!) و چه بسيار چاه پر آب كه بى صاحب ماند و چه بسيار قصرهاى
محكم و مرتفع !
تفسير:
بئر معطله و قصر مشيد!
از آنجا كه در آيات گذشته سخن از مشكلات طاقت فرسائى بود كه دشمنان اسلام براى مـؤ
مـنان فراهم ساخته بودند، آنها را اذيت و آزار مى كردند و از خانه و كاشانه شان به
جرم يكتاپرستى آواره مى ساختند لذا دستور جهاد در برابر آنها صادر شد.
در آيـات مـورد بـحـث از يكسو دلدارى به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) و
مؤ منان مى دهد و از سوى ديگر عاقبت شوم كافران را روشن مى سازد.
نـخـست مى گويد: (اگر تو را تكذيب كنند
غمگين مباش ، چرا كه پيش از آنها قوم نوح و عـاد و ثـمـود، پـيامبرانشان را تكذيب
كردند) (و ان يكذبوك فقد كذبت قبلهم قوم
نوح و عاد و ثمود).
(و هـمـچـنـيـن قـوم ابـراهـيم و قوم لوط،
اين دو پيامبر بزرگ را تكذيب نمودند) (و
قوم ابراهيم و قوم لوط).
و نـيـز (مـردم سـرزمـيـن مـديـن ، به
تكذيب شعيب برخاستند، و موسى از سوى فرعون و فرعونيان تكذيب شد)
(و اصحاب مدين و كذب موسى ).
هـمـانـگونه كه اين مخالفتها و تكذيبها موجب سستى اين پيامبران بزرگ در دعوتشان به
سـوى تـوحـيـد و حـق و عدالت نگشت ، مسلما در روح پاك و پر استقامت تو نيز اثر
نخواهد گذارد.
ولى اين كافران كور دل تصور نكنند براى هميشه مى توانند به اين برنامه هاى
نـنـگين ادامه دهند: (من در گذشته به
كافران مهلت دادم ، تا امتحان خود را كاملا بدهند، و بـر آنـهـا اتـمام حجت شود، و
غرق ناز و نعمت گردند، سپس آنها را زير ضربات مجازات گرفتم
) (فامليت للكافرين ثم اخذتهم ).
(ديـدى چـگـونـه مـن شديدا عملشان را
انكار كردم و زشتى آن را نشان دادم )
(فكيف كان نكير).
نـعـمـتهاى آنها را گرفتم و نقمت و بدبختى به آنها دادم ، حياتشان را گرفتم و مرگ
در عوض آن دادم .
در آخـريـن آيـه مـورد بـحـث ، چـگـونـگـى مـجـازات خـدا را كـه در جـمـله قـبـل سر
بسته بود به طور گسترده بيان شده است ، مى فرمايد: (چه
بسيار شهرها و آبـاديـهـا كه ما آنها را هلاك كرديم در حالى كه ظالم و ستمگر بودند)
(و كاين من قرية اهلكناها و هى ظالمة ).
(آنها بر سقفهاى خود فرو ريختند)
(فهى خاوية على عروشها).
يـعـنـى شـدت حـادثـه بـه قدرى بود كه نخست سقفها فرو ريختند و بعد ديوارها بروى
سقفها!.
(و چـه بسيار چاههاى پر آبى كه صاحبانش
نابود و آبهايش در زمين فرو رفته بود و مـعـطل و بى مصرف ماندند، نه كسى از آنها
آبى مى كشد و نه تشنه اى از آن سيراب مى گردد)
(و بئر معطلة ).
(و چه بسيار قصرهاى پرشكوه و كاخهاى سر به
آسمان كشيده و به صورت زيبا گچ كارى شده ويران گشتند)
و صاحبانش به ديار عدم شتافتند (و قصر مشيد).
و به اين ترتيب هم مساكن پر زرق و برق و مستحكم آنها بى صاحب ماند و هم آبهائى كه
مايه آبادى زمينهايشان بود.
نكته :
جـالب ايـنـكـه در روايـاتى كه از طرق اهلبيت (عليهمالسلام ) به ما رسيده جمله
(و بئر مـعـطـلة ) به علما و
دانشمندانى كه در جامعه تنها مانده اند و كسى از علومشان بهره نمى گيرد تفسير شده
است !.
از امـام مـوسـى بـن جعفر (عليه السلام ) در تفسير جمله
(و بئر معطله و قصر مشيد) مى
خـوانـيـم : البـئر المـعـطـلة الامـام الصـامـت ، و القـصـر المـشـيـد الامـام
النـاطـق : (چـاه مـعـطـل كـه از آن بـهره
نمى گيرند، امام خاموش ، و قصر محكم سر برافراشته امام ناطق است
).
نـظـيـر هـمـيـن مـضـمـون از امـام صـادق (عـليـه السـلام ) نـيـز نقل شده است .
ايـن تـفـسـيـر در حـقيقت نوعى از تشبيه است (همانگونه كه حضرت مهدى (عليه السلام )
و عـدالت عـالمـگـيـر او در روايات به (ماء
معين ) (آب
جارى ) تشبيه شده است ) يعنى هـنـگـامـى
كـه امـام در مـسـنـد حكومت قرار گيرد همچون قصر رفيع محكمى است كه از دور و نزديك
ديده ها را به خود جلب مى كند و پناهگاهى براى همگان است ، اما هنگامى كه از مسند
حكومت دور گردد و مردم اطراف او را خالى كرده ، نااهلان بجاى او بنشينند به چاه پر
آبى مـى ماند كه به دست فراموشى سپرده شود، نه تشنه كامان از آن بهره مى گيرند و نه
درختان و گياهان با آن پرورش مى يابند.
و در همين زمينه شاعر عرب چه جالب سروده است :
فالقصر مجدهم الذى لا يرتقى
|
و البئر علمهم الذى لا ينزف
|
(چـاه مـتـروك و قـصـر بـرافـراشـتـه
مـثـال زيـبـائى بـراى آل محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) است .
(قـصـر)،
مـجد و عظمت آنها است كه كسى به آن نمى رسد، و (چاه
)، علم و دانش آنها است كه هرگز پايان نمى گيرد).
آيه و ترجمه
|
اءفـلم يـسيروا فى الا رض فتكون لهم قلوب يعقلون بها اءو اءذان يسمعون بها فإ نها
لا تعمى الا بصر و لكن تعمى القلوب التى فى الصدور
(46)
و يـسـتـعـجـلونـك بـالعـذاب و لن يـخـلف الله وعـده و إ ن يـومـا عـنـد ربـك كأ لف
سنة مما تعدون
(47)
و كأ ين من قرية اءمليت لها و هى ظالمة ثم اءخذتها و إ لى المصير
(48)
|
ترجمه :
46 - آيا آنها سير در زمين نكردند تا دلهائى داشته باشند كه با آن حقيقت را درك
كنند يا گـوشـهـاى شنوائى كه نداى حق را بشنوند چرا كه چشمهاى ظاهر نابينا نمى شود
بلكه دلهائى كه در سينه ها جاى دارد بينائى را از دست مى دهد!.
47 - آنـهـا با عجله از تو تقاضاى عذاب مى كنند، در حالى كه خداوند هرگز از وعده
خود تـخـلف نـخـواهـد كـرد، و يـك روز نـزد پـروردگـار تـو هـمـانـنـد هـزار سال از
سالهائى است كه شما مى شمريد.
48 - و چـه بـسيار شهرها و آباديها كه به آنها مهلت دادم در حالى كه ستمگر بودند
(اما از اين مهلت براى اصلاح خويش استفاده نكردند) سپس آنها را گرفتم ، و همه به
سوى من باز مى گيردند.
تفسير:
سير در ارض و بيدارى دلها
از آنـجـا كـه در آيات گذشته ، سخن از اقوام ظالم و ستمگرى بود كه خداوند آنها را
به كـيفر اعمالشان رسانيد و شهر و ديارشان را ويران ساخت ، در نخستين آيه مورد بحث
به عنوان تاءكيد روى اين مساءله مى گويد: (آيا
آنها سير در زمين نكردند تا دلهائى داشته باشند كه با آن حقيقت را درك كنند؟ يا
گوشهاى شنوائى كه نداى حق را بشنوند)
(افلم يسيروا فى الارض فتكون لهم قلوب يعقلون بها او اذان يسمعون بها).
آرى ويرانه هاى كاخهاى ستمگران و مساكن ويران شده جباران و دنيا پرستان كه روزى در
اوج قـدرت مـى زيـسـتـنـد، هـر يك در عين خاموشى هزار زبان دارند و با هر زبانى
هزاران نكته مى گويند.
ايـن ويـرانـه هـا، كـتـابـهـاى گـويـا و زنـدهـاى اسـت از سـرگـذشـت ايـن اقوام ،
از نتائج اعمال و رفتارشان و از برنامه هاى ننگين و كيفر شومشان .
ايـن زمـيـنـهـاى خـامـوش ، و آثـارى كـه در اين ويرانه ها به چشم مى خورد، چنان
نغمه هاى شـورانـگـيـزى در جـان انـسـان مـى دمند كه گاه مطالعه يكى از آنها به
اندازه مطالعه يك كـتـاب قـطـور بـه انـسـان درس مـى دهـد، و بـا تـوجـه بـه
تـكـرار تـاريـخ كـه اصـل اسـاسـى زندگى انسانها است آينده را در برابرش مجسم مى
كنند آرى مطالعه آثار گذشتگان گوش را شنوا، چشم را بينا مى سازد.
و به همين دليل در بسيارى از آيات قرآن ، دستور جهانگردى داده شده است ، اما
جهانگردى الهـى و اخـلاقـى كه دل عبرت بين از ديده بيرون آيد و ايوان مدائن و
قصرهاى فراعنه را آئيـنـه عـبرت بداند، گاهى از راه دجله سرى به مدائن زند و گاه
سيلابى از اشك همچون دجله بر خاك مدائن جارى سازد.
از دندانه هاى قصرهاى ويران شده شاهان جبار پندهائى نو نو بشنود، و از
درون ايـن ذرات خـاك ايـن نغمه را به گوش جان دريابد كه
(گامى دو سه بر، ما نه ، اشكى دو سه هم بفشان
)!.
سـپـس بـراى ايـنكه حقيقت اين سخن آشكارتر گردد، قرآن مى گويد: چه بسيارند كسانى
كـه ظـاهـرا چـشم بينا و گوش شنوا دارند اما در واقع كوران و كرانند،
(چرا كه چشمهاى ظـاهـر نـابـيـنـا نـمـى شود، بلكه دلهائى كه در سينه ها
جاى دارد، بينائى را از دست مى دهد)
(فانها لا تعمى الابصار و لكن تعمى القلوب التى فى الصدور).
در حـقـيـقـت آنـهـا كـه چـشـم ظـاهـرى خـويـش را از دسـت مـى دهند، كور و نابينا
نيستند و گاه روشـنـدلانـى هـسـتـند از همه آگاهتر، نابينايان واقعى كسانى هستند كه
چشم قلبشان كور شده و حقيقت را درك نمى كنند!.
لذا در روايـتـى از پـيـامـبـر اسلام (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) مى خوانيم شر
العمى ، عـمـى القـلب : (بـدتـريـن
نـابـيـنـائى نـابـيـنـائى دل است )!.
و اعـمـى العـمـى عـمـى القـلب : (نـابـيـنـائى
تـريـن نـابـيـنـائى هـا نـابـيـنـائى دل است ).
و در روايـت ديـگـرى كـه در كـتـاب غـوالى اللئالى آمده ، مى خوانيم : پيامبر (صلى
اللّه عليه و آله و سلّم ) فرمود: اذا اراد الله بعبد خيرا فتح عين قلبه فيشاهد بها
ما كان غائبا عـنـه : (هـنـگـامى كه خدا
بخواهد در حق بندهاى نيكى كند چشمان قلب او را مى گشايد تا چيزهائى را كه از او
پنهان بود مشاهده كند).
اما اين سؤ ال كه چگونه نسبت درك حقايق به قلبها كه در سينه ها قرار دارد داده شده
است با اينكه مى دانيم قلب جز تلمبه اى براى گردش خون نيست ، در
جـلد اول تـفـسـيـر نـمـونـه ذيـل آيـه 7 سـوره (بـقره
) مشروحا به آن پاسخ داده ايم و خلاصه و فشرده اش اين است .
يكى از معانى قلب ، عقل است و يكى از معانى صدر، ذات و سرشت انسان .
بـعـلاوه قـلب ، مـظـهـر عواطف است و هر گاه برقى از عواطف و ادراكهائى كه مايه
حركت و جنبش است در روح انسان آشكار شود، نخستين اثرش در همين قلب جسمانى ، ظاهر مى
گردد، ضـربـان قـلب دگرگون مى شود، خون با سرعت به تمام ذرات بدن انسان مى رسد، و
نشاط و نيروى تازه اى به آن مى بخشد، بنابراين اگر پديده هاى روحى به قلب نسبت داده
مى شود بخاطر آن است كه نخستين مظهر آن در بدن انسان قلب او است (دقت كنيد).
جـالب تـوجـه ايـنـكـه مـجـمـوعـه ادراكـات انـسـان در آيـه فـوق بـه
(قـلب )
(عـقـل ) و (آذان
) (گوشها) نسبت داده شده است ، اشاره به اينكه براى درك حقايق دو راه
بـيـشـتـر وجـود نـدارد يـا بـايـد انـسـان از درون جـانـش جـوشـشـى داشـتـه بـاشـد
و مسائل را شخصا تحليل كند و به نتيجه لازم برسد، و يا گوش به سخن ناصحان مشفق ،
هاديان راه و پيامبران الله و مردان حق بدهد و يا از هر دو راه به حقايق برسد.
دومين آيه مورد بحث ، چهره ديگرى از جهالت و بيخبرى كوردلان بى ايمان را ترسيم مى
كند، مى گويد: (آنها با عجله از تو تقاضاى
عذاب مى كنند و مى گويند اگر راست مى گوئى پس چرا مجازات الهى دامان ما را نمى گيرد)؟!
(و يستعجلونك بالعذاب ).
در پـاسـخ بـه آنـهـا بـگـو زيـاد عـجله نكنيد: (خداوند
هرگز از وعده خود تخلف نخواهد كرد)! (و لن
يخلف الله وعده ).
عـجله كسى مى كند كه بترسد فرصت از دستش برود و امكاناتش پايان گيرد، اما خدائى كـه
از ازل تـا ابد بر همه چيز قادر بوده و هست ، عجله براى او مطرح نيست و هميشه قادر
بر انجام وعده هاى خود مى باشد.
براى او يكساعت و يكروز و يكسال ، فرق نمى كند: (چرا
كه يك روز در نزد پروردگار تـو هـمـانـند هزار سال از سالهائى است كه شما مى شمريد)
(و ان يوما عند ربك كالف سنة مما تعدون ).
بـنابراين آنها چه از روى حقيقت و چه از روى استهزاء و مسخره ، اين سخن را تكرار
كنند و بگويند (چرا عذاب خدا بر سر ما
نازل نمى شود)؟! بايد بدانند عذاب در
انتظار آنها اسـت ، و ديـر يـا زود بـه سـراغشان مى آيد، و اگر مهلتى داده شود
فرصتى است براى بـيـدارى و تـجـديـد نـظـر، ولى آنـهـا بـايـد تـوجـه كـنـنـد كـه
بـعـد از نزول عذاب درهاى توبه و بازگشت به كلى بسته مى شود و راهى به سوى نجات
نيست .
در مورد جمله ان يوما عند ربك كالف سنة مما تعدون ، علاوه بر تفسير بالا (يكسان
بودن يك روز و هزار سال در برابر قدرت خدا،) تفسيرهاى ديگرى نيز ذكر كرده اند.
از جـمـله ايـنـكـه : مـمـكـن اسـت شـمـا بـراى انـجـام دادن كـارى يـكـهـزار سـال
وقـت لازم داشـتـه بـاشـيـد امـا خـداونـد در يـكـروز (بـلكـه كمتر) آن را انجام مى
دهد، بنابراين مجازات او مقدمات زيادى نمى خواهد.
ديـگـر ايـنـكـه يـك روز از ايـام آخـرت ، هـمـانـنـد يـكـهـزار سـال در دنـيا است
(و پاداش و كيفرش نيز به همين نسبت افزايش مى يابد) لذا در روايتى مـى خـوانـيـم :
(ان الفـقـراء يدخلون الجنة قبل الاغنياء نصف يوم ، خمسماة عام :
تهيدستان قبل از ثروتمندان به نصف روز پانصد سال وارد بهشت مى شوند)!.
در آخـريـن آيـه بـار ديـگـر روى هـمـان مـسـاءله اى كـه در چـنـد آيـه قبل تكيه
شده بود تاءكيد مى كند و به كافران لجوج اينچنين هشدار مى دهد:
(چه بسيار شـهـرهـا و آبـاديها كه به آنها مهلت دادم در حالى كه ستمگر
بودند (مهلت دادم تا اينكه بـيدار شوند و هنگامى كه بيدار نشدند باز هم مهلت دادم
تا در ناز و نعمت فرو روند) اما نـاگـهـان آنها را زير ضربات مجازات گرفتم
) (و كاين من قرية امليت لها و هى ظالمة ثم اخذتها).
آنـهـا نـيـز مـثـل شـمـا از ديـر شـدن عـذاب ، شـكـايـت داشـتـنـد و مـسـخـره مـى
كردند و آن را دليـل بـر بـطـلان وعـده پـيـامـبـران مى گرفتند، ولى سرانجام گرفتار
شدند و هر چه فرياد كشيدند، فريادشان به جائى نرسيد.
آرى ، (همه به سوى من باز مى گردند)
و تمام خطوط به خدا منتهى مى شود و همه اين اموال و ثروتها مى ماند و وارث همه او
است (و الى المصير).
آيه و ترجمه
|
قل ياءيها الناس إ نما اءنا لكم نذير مبين
(49)
فالذين اءمنوا و عملوا الصلحت لهم مغفرة و رزق كريم
(50)
و الذين سعوا فى اءيتنا معجزين اءولئك اءصحب الجحيم
(51)
|
ترجمه :
49 - بگو اى مردم من براى شما بيم دهنده آشكارى هستم .
50 - آنها كه ايمان آوردند و عمل صالح انجام دادند آمرزش و روزى پر ارزشى براى آنها
است .
51 - و آنـهـا كـه (بـراى تـخريب و محو) آيات ما تلاش كردند و چنين مى پنداشتند كه
مى توانند بر اراده حتمى ما غالب شوند اصحاب دوزخند.
تفسير:
رزق كريم
از آنـجـا كـه در آيـات گذشته سخن از تعجيل كافران در عذاب الهى بود و اين مساءله
اى است كه تنها به مشيت ذات پاك خداوند مربوط مى شود و حتى پيغمبر (صلى اللّه عليه
و آله و سلّم ) را در آن اختيارى نيست ، نخستين آيه مورد بحث چنين مى گويد:
(بگو اى مردم ! من تنها براى شما انذار كننده آشكارى هستم
)(قل يا ايها الناس انما انا لكم نذير مبين ).
امـا ايـنكه در صورت سرپيچى و تخلف از فرمان الهى ، كيفر و عذابش دير يا زود دامان
شما را بگيرد، اين مربوط به من نيست .
بـدون شـك پـيامبر (صلى اللّه عليه و آله و سلّم ) هم انذار كننده است ، و هم بشارت
دهند، ولى تـكـيـه كردن بر روى انذار در اينجا و عدم ذكر بشارت به خاطر تناسب با
مخاطبين مورد بحث است كه آنها افراد بى ايمان و لجوجى بودند كه حتى مجازات الهى را
به باد استهزاء مى گرفتند.
امـا در دو آيـه بـعـد چـهـره اى از مساءله بشارت و چهره اى از انذار را ترسيم مى
كند و از آنجا كه همواره رحمت واسعه خدا بر عذاب و كيفرش پيشى دارد نخست از بشارت ،
سخن مى گـويـد: (كـسـانـى كـه ايـمـان
آوردنـد و عـمـل صالح انجام دادند آمرزش خدا و روزى پر ارزشى در انتظار آنها است
) (فالذين آمنوا و عملوا الصالحات لهم مغفرة و رزق كريم ).
نـخـست با آب آمرزش و مغفرت الهى شستشو داده و پاك مى شوند، خاطرى آسوده و وجدانى
آرام از اين ناحيه پيدا مى كنند.
سپس مشمول انواع الطاف و نعمتهاى ارزشمند او مى گردند.
(رزق كريم )
(با توجه به اينكه كريم به معنى هر موجود شريف و پر ارزش است ) مـفـهـوم وسـيـعـى
دارد كـه تـمـام نـعـمـتـهـاى گـرانـبـهـاى مـعـنـوى و مـادى را شامل مى شود.
آرى خداى كريم در آن سراى كريم ، انواع نعمتهاى كريم را به بنده هاى مؤ من و صالحش
ارزانى مى دارد.
راغـب در كـتاب (مفردات
) مى گويد: (كرم
) معمولا به امور نيك و پر ارزشى گفته مى شود كه بسيار قابل توجه است ،
بنابراين به نيكيهاى كوچك كرم گفته نمى شود.
و اگر بعضى (رزق كريم
) را به معنى روزى مستمر و بى عيب و نقص ، و بعضى به معنى روزى شايسته ،
تفسير كرده اند همه در آن معنى جامع و كلى كه اشياء
پر ارزش و قابل توجه است جمع مى شود.
و در آيـه بـعـد اضـافه مى كند: (اما
كسانى كه براى تخريب و محو آيات الهى كوشش كـردنـد و چـنـيـن مى پنداشتند كه مى
توانند بر اراده حتمى پروردگار غالب شوند، آنها اصحاب دوزخند)
(و الذين سعوا فى اياتنا معاجزين اولئك اصحاب الجحيم ).
حـجـيـم از مـاده (جـحـم
) (بـر وزن شرم ) به معنى شدت برافروختگى آتش است و به شـدت غـضـب نـيز
گفته مى شود، بنابراين جحيم به معنى جائى است كه آتش شعله ور و برافروخته اى دارد و
اشاره به دوزخ است .
آيه و ترجمه
|
و مـا اءرسـلنـا من قبلك من رسول و لا نبى إ لا إ ذا تمنى اءلقى الشيطن فى اءمنيته
فينسخ الله ما يلقى الشيطن ثم يحكم الله اءيته و الله عليم حكيم
(52)
ليـجـعـل مـا يلقى الشيطن فتنة للذين فى قلوبهم مرض و القاسية قلوبهم و إ ن الظلمين
لفى شقاق بعيد
(53)
و ليـعـلم الذيـن اءوتـوا العلم اءنه الحق من ربك فيؤ منوا به فتخبت له قلوبهم و إ
ن الله لهاد الذين اءمنوا إ لى صرط مستقيم
(54)
|
ترجمه :
52 - ما هيچ رسول و پيامبرى را پيش از تو نفرستاديم مگر اينكه هر گاه آرزو مى كرد
(و طـرحـى بـراى پـيـش برد اهداف الهى خود مى ريخت ) شيطان القائاتى در آن مى كرد،
اما خـداوند القائات شيطان را از ميان مى برد سپس آيات خود را استحكام مى بخشيد و
خداوند عليم و حكيم است .
53 - هـدف از ايـن مـاجـرا ايـن بـود كـه خـداوند القاى شيطان را آزمونى براى آنها
كه در قلبشان بيمارى است و آنها كه سنگدلند قرار دهد، و ظالمان در عداوت شديدى
دور از حق قرار گرفته اند.
54 - و نـيـز هـدف اين بود كسانى كه خدا آگاهى به آنان بخشيده بدانند اين حقى است
از سـوى پـروردگـار تو، در نتيجه به آن ايمان بياورند و دلهايشان در برابر آن خاضع
گردد و خداوند كسانى را كه ايمان آوردند به سوى صراط مستقيم هدايت مى كند.
تفسير:
وسوسه هاى شياطين در تلاشهاى انبيا
از آنـجـا كـه در آيـات گـذشته سخن از تلاش و كوشش مشركان و كافران براى محو آئين
الهـى و اسـتهزاء و سخريه آنها نسبت به آن در ميان بود، در آيات مورد بحث هشدار مى
دهد كـه ايـن تـوطـئه هـاى مـخـالفـان بـرنامه تازه اى نيست ، هميشه اين القائات
شيطانى در برابر انبياء بوده و هست .
نـخـست چنين مى گويد: (ما هيچ رسول و
پيامبرى را پيش از تو نفرستاديم مگر اينكه هر گاه آرزو مى كرد و طرحى براى پيشبرد
اهداف الهى خود مى كشيد شيطان ، القائاتى در آن طـرح مـى كرد)
(و ما ارسلنا من رسول و لا نبى الا اذا تمنى القى الشيطان فى امنيته ).
امـا خـداونـد پـيـامـبـر خـود را در بـرابـر هـجـوم ايـن القـائات شيطانى تنها نمى
گذاشت
(خـداونـد القـائات شـيـطان را از ميان مى
برد، سپس آيات خود را استحكام مى بخشيد)
(فينسخ الله ما يلقى الشيطان ثم يحكم الله آياته ).
و ايـن كـار بـراى خـدا آسـان اسـت چرا كه (خداوند
عليم و حكيم مى باشد) و از همه اين
تـوطـئه هـا و نـقشه هاى شوم با خبر است و طرز خنثى كردن آنها را به خوبى مى داند
(و الله عليم حكيم ).
ولى هـمـواره ايـن توطئه هاى شيطانى مخالفان ، ميدان آزمايشى براى آگاهان و مؤ منان
و كافران تشكيل مى داد، لذا در آيه بعد اضافه مى كند:
(اين ماجراها
براى اين بود كه خداوند القاى شيطان را آزمونى براى آنها كه در قلبشان بيمارى است و
آنها كه سنگدلند قرار دهد) (ليجعل ما يلقى
الشيطان فتنة للذين فى قلوبهم مرض و القاسية قلوبهم ).
(و ظـالمـان بـيـدادگـر در عداوت و مخالفت
شديدى دور از حق قرار گرفته اند) (و ان
الظالمين لفى شقاق بعيد).
و نـيـز (هـدف از ايـن مـاجـرا ايـن بـود
آنـهـا كـه عـالمـنـد و آگـاه ، حـق را از بـاطـل تـشـخيص دهند، و برنامه هاى الهى
را از القائات شيطانى جدا سازند و در مقايسه با يكديگر بدانند كه آئين خدا حق است ،
و از سوى پروردگار تو است ، در نتيجه به آن ايـمـان آوردنـد و دلهايشان در برابر آن
خاضع گردد) (و ليعلم الذين اوتوا العلم
انه الحق من ربك فيؤ منوا به فتخبت له قلوبهم ).
البـتـه خـدا ايـن مـؤ مـنـان آگـاه و حق طلب را در اين مسير پر خطر تنها نمى گذارد
بلكه
(خـداونـد افرادى را كه ايمان آوردند به
سوى صراط مستقيم هدايت مى كند) (و ان الله
لهاد الذين آمنوا الى صراط مستقيم ).
نكته ها:
1 - القاآت شيطان چيست
آنـچـه در بـالا در تـفسير آيات فوق گفتيم هماهنگ با نظرات جمعى از محققين است ، با
اين حال احتمالات ديگرى در تفسير آيه نيز ذكر شده :
از جـمـله ايـنكه (تمنى
) و (امنيه
) به معنى تلاوت و قرائت است ، چنانكه در اشعار عـرب گـاه بـه ايـن
مـعـنـى آمـده ، بـنـابـرايـن ، آيـه و مـا ارسـلنـا مـن قـبـلك مـن رسول ... مى
گويد (تمام پيامبران پيشين و انبياء به
هنگامى كه كلمات خدا را بر مردم مى خواندند شياطين (مخصوصا شياطين از نوع بشر) در
لابلاى سخنان آنها القائاتى مى كردند
و مطالبى براى انحراف افكار عمومى در لابلاى آن مى گفتند تا اثرات هدايت بخش آنها
را خـنـثـى كـنـنـد، امـا خـداوند اين القائات شيطانى را محو و نابود مى كرد و آيات
خود را استحكام مى بخشيد).
البـتـه اين تفسير با جمله ثم يحكم الله آياته هماهنگى دارد، و با افسانه
(غرانيق )
كـه بعدا مى آيد (طبق بعضى از توجيهات ) سازگار است ، ولى مهم اين است كه
(تمنى
) و (امنيه
) كمتر به معنى تلاوت آمده تا آنجا كه در آيات قرآن در هيچ موردى در اين
معنى به كار نرفته است .
ريـشـه اصـلى (تـمـنـى
) كـه از مـاده (مـنـى
) (بـر وزن مـشـى ) گـرفته شده ، در اصـل بـه مـعـنـى تـقـديـر و فـرض
است ، و اگر نطفه انسان و حيوانات را (منى
) مى گـويـنـد بـه خـاطـر ايـن است كه صورت بندى از طريق آن انجام مى
گيريد، و اگر به مـرگ (مـنـيـة
) گـفـتـه مـى شـود بـه خـاطـر آن اسـت كـه اجـل مـقـدر انـسـان در آن
فرا مى رسد آرزوها را از اين رو (تمنى
) مى گويند كه انسان تـقدير و تصوير آن را در ذهن خود مى گيريد، نتيجه
اينكه ريشه اصلى اين كلمه همه جا به (تقدير
و فرض و تصوير) باز مى گردد.
البته (تلاوت
) را مى توان به نوعى با اين معنى ارتباط داد و گفت : تلاوت عبارت از
تـقـدير و تصوير الفاظ مى باشد، ولى ارتباطى است بسيار دور كه كمتر در كلمات عرب
اثرى از آن ديده شده است .
اما معنى گذشته كه در تفسير آيه گفتيم ، (طرحها و برنامه هاى پيامبران براى پيشبرد
اهداف الهى ) تناسب زيادى با معنى ريشه اى (تمنى
) دارد.
سـومـين احتمالى كه در تفسير آيه فوق از سوى بعضى از مفسران اظهار شده اين است كه
مـنـظـور اشـاره به پاره اى (از خطورات و
وسوسه هاى شيطانى ) است كه گاه در يك
لحـظـه زودگذر در ميان افكار پاك و نورانى انبياء افكنده مى شد، اما چون آنها داراى
مقام عصمت بودند و با نيروى غيبى و امداد الهى تقويت مى شدند
خـدا ايـن خطورات زودگذر و القائات شيطانى را از صفحه افكارشان محو مى كرد و آنها
را در همان صراط مستقيم پيش مى برد.
ايـن تـفـسـيـر نـيـز بـا آيات دوم و سوم مورد بحث چندان سازگار نيست ، چرا كه قرآن
اين القـائات شـيـطـانـى را وسـيـله آزمـايـش كـافـران و آگاهى مؤ منان مى شمرد در
حالى كه خطورات قلبى پيامبران كه بزودى محو مى شود چنين اثرى نمى تواند داشته باشد.
از مـجـمـوع آنـچـه گـفـتـيـم روشـن مـى شـود كـه تـفـسـيـر اول از همه مناسبتر است
، كه در حقيقت اشاره به فعاليتهاى شياطين و وسوسه هاى آنها در بـرابـر بـرنـامه هاى
سازنده انبياء است چرا كه آنها هميشه مى خواستند با القائات خود اين برنامه ها و
تقديرها را بهم بزنند، اما خدا مانع از آن مى شد.
2 - افسانه ساختگى غرانيق !
در بـعـضـى از كـتـب اهـل سـنـت روايـات عـجـيـبـى در ايـنـجـا از ابـن عـبـاس
نـقـل شـده كـه : پـيـامـبـر خـدا (صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم ) در مـكـه
مشغول خواندن سوره النجم بود، چون به آياتى كه نام بتهاى مشركان در آن بود رسيد
(افـراءيـتم اللات و العزى و منات الثالثة الاخرى در اين هنگام شيطان اين دو جمله
را بر زبان او جارى ساخت : تلك الغرانيق العلى ، و ان شفاعتهن لترتجى !).
(اينها پرندگان زيباى بلند مقامى هستند و از آنها اميد شفاعت است !).
در اين هنگام مشركان خوشحال شدند و گفتند محمد (صلى اللّه عليه و آله و سلّم )
تاكنون نـام خـدايان ما را به نيكى نبرده بود، در اين هنگام پيامبر (صلى اللّه عليه
و آله و سلّم ) سجده كرد و آنها هم سجده كردند، جبرئيل نازل شد و به پيامبر (صلى
اللّه عليه و آله و سلّم ) اخطار كرد كه اين دو جمله را من
بـراى تـو نـيـاورده بودم ، اين از القائات شيطان بود در اين موقع آيات مورد بحث (و
ما ارسلنا من قبلك من نبى ...) نازل گرديد و به پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و
سلّم ) و مؤ منان هشدار داد!
گر چه جمعى از مخالفان اسلام براى تضعيف برنامه هاى پيامبر (صلى اللّه عليه و آله و
سـلّم ) بـه گـمـان ايـنـكـه دسـتـاويـز خـوبى پيدا كرده اند اين قضيه را با آب و
تاب فـراوان نـقـل كـرده و شاخ و برگهاى زيادى به آن داده اند ولى قرائن فراوان
نشان مى دهـد كـه ايـن يـك حديث مجعول و ساختگى است كه براى بى اعتبار جلوه دادن
قرآن و كلمات پـيـامـبـر اسـلام (صـلى اللّه عـليـه و آله و سـلّم ) وسـيـله
شـيـطـان صـفـتـان جعل شده است زيرا:
| 
