اَلْحَمْدُ لِلّهِ رَبِّ الْعالَمينَ (*)اَلرَّحْمنِ الرَّحيمِ (*)مالِكِ يَوْمِ الدّينِ (* )

ستايش مخصوص خداوند است كه پروردگار جهانيان است (2) همو كه بخشاينده بخشايشگر است (3) همو كه مالك روز جزا است (4)

نكات ادبى

1 ـ سه واژه «حمد» و «شكر» و «مدح» معانى نزديك به هم دارند و «حمد»را چنين معنا مى كنند كه الحمد هو الثناء باللسان عل الجميل الاختيارى يعنى حمد تعريف كردن با زبان در برابر نيكيهاى اختيارى است و فرق اجمالى ميان سه واژه مزبور اين است كه حمد با زبان است و لى شكر گاهى با زبان و گاهى با عمل انجام مى گيرد و مدح تعريفى است در برابر زيبايى و نيكويى خواه اختيارى و خواه اكتسابى باشد و يا غير اختيارى مانند زيبايى گل.
2 ـ الف و لام در «الحمد»براى جنس است و منظور اين است كه نوع و جنس حمد از هر حمد كننده اى در برابر هر چيزى در واقع حمد خداست زيرا تمام زيباييها حتى زيباييهاى اختيارى از آن خداست و از وى نشأت مى گيرد.
3 ـ كلمه «رب» يا از ربب و يا از ربى مشتق است و در هر دو صورت به معناى مالك، صاحب، سرور ، مربى و پرورش دهنده مى باشد و چنين مى نمايد كه ربّ صاحب و مالك چيزى است كه در اصلاح حال آن تأثير مى گذارد و همواره در صدد اصلاح حال آن چيزاست.
4 ـ اگر كلمه «رب» به طور مطلق و بدون قيد ذكر شود منظور خدا است و به غير خدا اطلاق نمى شوداما اگر به صورت اضافه به چيزى ذكر شود مى تواند در غير خدا هم استعمال گردد مانند: رب البيت (صاحب خانه).
5 ـ «العالمين»جمع عالم است و عالم خود جمعى است كه مفرد ندارد مانند رهطوجيش.
6 ـ «عالم»يا به معناى صنف و نوع است و هر چيزى نوعى دارد و مى گوييم عالم انسان، عالم حيوان ، عالم نبات ، عالم جماد ، عالم آخرت و غير آنها و يا به معناى كل مخلوقات است يعنى به غير خدا عالَم گفته مى شود و اين واژه يا از علامت مشتق است چون جهان علامتى از قدرت خداست و يا از عَلَم مشتق است و منظور همان «ما يعلم» است يعنى آنچه دانسته مى شود كه شامل جميع مخلوقاتى كه وجود آنها براى ما شناخته شده است،مى باشد.
به نظر مى رسد كه كلمه «عالمين» در قرآن كريم تنها در مورد مخلوقاتى كه داراى شعور هستند استعمال شده است مانند بشر، ملائكه و جن و ما موردى نيافتيم كه عالمين بطور قطع در موجودى كه شعور ندارد استعمال شده باشد و در تركيب رب العالمين كه مكرر در قرآن آمده است، اضافه شدن رب به سوى عالمين خود مى رساند كه منظور موجوداتى هستند كه قابل تربيت باشند.

البته كلمه عالمين در قرآن گاهى به صورت خاص و گاهى به صورت عام استعمال شده است مثلا در مواردى منظور موجودات ذيشعور زمان خاصى اراده شده مانند اين آيه: و اسماعيل واليسع و يونس و لوطا و كلا فضلنا على العالمين (انعام/86) يعنى اسماعيل و يسع و يونس و لوط همگى را بر عالمين برترى داديم، منظور از عالمين در اينجا عالمين عصر آن پيامبران است و نمى تواند شامل تمام اعصار باشد چون در آيه ديگرى كسانى ديگر بر عالمين برترى داده شده اند مانند اين آيه: ان الله اصطفى آدم و نوحا و آل ابراهيم و آل عمران على العالمين (آل عمران/23) يعنى خداوند، آدم و نوح و آل ابراهيم و آل عمران را بر عالمين برگزيد. و در آيه اى بنى اسرائيل بر عالمين تفضيل داده شده است و از اينها گذشته اگر عالمين را در اين آيات به معناى كل عالمين بگيريم لازم مى آيد كه نامبردگان از حضرت محمد(ص) هم با فضيلت تر باشند و مى دانيم كه اين درست نيست.
بنابراين، عالمين در اينگونه آيات همان عالمين عصر آن افراد است و البته گاهى هم عالمين به معناى عالمين تمام عصرها استعمال شده مانند همين جمله رب العالمين.

7 ـ در آيه «مالك يوم الدين»دو قرائت وجود دارد عاصم و كسائى آن را «مالك» و ديگران «ملك»خوانده اند و از نظر معنا هردو درست است. مالك يعنى صاحب كه مى تواند هر گونه تصرفاتى در مملوك خود بنمايد و ملك يعنى پادشاه كه اداره كننده رعيت و مردم است. خداوند هم مالك است و هم ملك. مصدر مالك مِلك به كسر ميم و مصدر ملك ، مُلك به ضم ميم است. و هر كدام از اين قرائت ها شواهدى از قرآن دارد و اينكه بعضيها مالك را امدح مى دانند و بعضيها ملك را امدح قلمداد مى كنند، دليل روشنى بر گفته خود ندارند. ضمناً بگوييم كه مالك و ملك در كتابت قديم به يك صورت نوشته مى شد.
8 ـ «دين» در زبان عربى معانى مختلفى دارد مانند: شريعت، انتقام، جزاء، اطاعت، سياست و خضوع ولى در آيه مورد بحث دين به معناى جزاء است و يوم الدين يعنى روز قيامت كه روزِ دادن پاداش به نيكوكاران و بدكاران است. در موارد ديگرى از قرآن نيز يوم الدين به معناى روز قيامت آمده است مانند: و قالوا يا ويلنا هذا يوم الدين (صافات /20) يعنى: و گفتند واى بر ما اين همان روز جزا است.

تفسير و توضيح

آيه (2) الحمدلله رب العالمين ... : خداوند به بندگان خود تعليم مى دهد كه در مقام سپاس خداوند چگونه سخن بگويند و به آنها مى آموزد كه چنين بگويند كه جنس حمد و سپاس از آنِ خداست يعنى هر سپاسى از هر كسى براى هر كسى انجام شود در واقع سپاس خداست چون سپاس در برابر زيباييها و نيكيها انجام مى گيرد و تمام زيباييها و نيكيها در هر كسى و در هر كجا باشد در واقع از خداست و متعلق به اوست و هر كرامت و سخاوت و شجاعتى از هر انسانى سر بزند، بالاخره منشأ اصلى آن خداست كه چنين توفيقى و چنين نعمتى را به آن شخص داده است. شما هر تعريفى از يك ماشين بكنيد در واقع از سازنده آن تعريف كرده ايد.
صفت «رب العالمين»كه بلافاصله بعد از «الحمد لله» آمده اين نكته را خاطر نشان مى سازد كه اختصاص سپاس و حمد بر خداوند از اين جهت است كه او پرورش دهنده همه جهانيان است و اگر موجودى صفت كمالى يافته است به علت تربيت خداست و بنابر اين مى توانيم بگوييم كه «رب العالمين» در عين حال كه صفت براى «الله» است، دليل مطلب هم هست.
ستايش از خداوند مخصوص انسان نيست بلكه تمام موجودات عالم با زبان بى زبانى همو را ستايش مى كنند و دائم در ستايش او هستند: و ان من شىء الا و يسبح بحمده (اسراء / 44) يعنى هيچ چيزى نيست مگر اينكه به ستايش خداوند تسبيح مى گويند.
تعبير «رب العالمين» مى رساند كه اگر ربى و پروردگارى هست، او خداوند است و بنابراين نبايد و نشايد كه غير خدا را ارباب خود قرار بدهيم خواه اين ارباب از انسانها باشد مانند حاكمان و بزرگان قوم و خواه از اشياء باشد مانند طلا و نقره و پول و خواه از موجودات خيالى باشد مانند رب النوع هايى كه بعضى از ملل دنيا به آن اعتقاد داشتند.
ضمناً بگوييم كه در قرآن كريم پنج سوره با جمله الحمد لله شروع شده است: سوره حمد ، سوره انعام ، سوره كهف، سوره سباء و سوره فاطر.
آيه (3) الرحمن الرحيم... : معناى رحمن و رحيم در ضمن تفسير بسم الله گذشت و ذكر مجدد اين دو صفت در اينجا شايد براى بيان اين نكته باشد كه مربى بودن خداوند برجهانيان، از جهت نياز او نيست بلكه منشاء آن رحمت خداوند است كه عام و شامل و گسترده است.
البته نبايد ذكر اين دو صفت را در اينجا تكرارى دانست زيرا بسم الله الرحمن الرحيمهر چند كه جزو سوره است ولى اختصاص به اين سوره ندارد بلكه در اول تمام سوره ها جز سوره توبه وجود دارد.
آيه (4) مالك يوم ... : در اول سوره ستايش را مخصوص «الله» كرد و سپس براى او چهار صفت آورد اولى رب العالمين، دومى الرحمن، سومى الرحيم و اينك صفت چهارم براى الله كه همان مالك يوم الدين است.
خداوند صاحب اختيار روز قيامت است و در آن روز هيچ قدرتى جز قدرت مطلقه خداوند اعمال نمى شود و اين يك تفاوت اساسى ميان دنيا و آخرت است. در دنيا بشر صاحب اختيار و انتخاب است و قدرتى هم به او داده شده كه مى تواند در محدوده امكانات موجود، قدرت خود را اعمال نمايد و حتى مى تواند سخن خدا را هم نشنود و عصيانگرى كند و مى تواند تصميم بگيرد و مى تواند اراده كند ولى در عالم آخرت و روز قيامت تمام قدرتها از صاحبان قدرت سلب خواهد شد و تنها قدرت حاكم قدرت لايزال الهى خواهد بود و به حق، سلطنت سلطنت اوست و هر چه اراده كند انجام مى پذيرد:
يوم هم بارزون لايخفى على الله منهم شىء لمن الملك اليوم لله الواحد القهار اليوم تجزى كل نفس بما كسبت لاظلم اليوم ان الله سريع الحساب (غافر/ 17)
قيامت روزى است كه آنها آشكار مى شوند و چيزى از آنها از خداوند مخفى نخواهد شد. سلطنت آن روز با كيست؟ با خداى يگانه قهار است. در آن روز كسى در مقابل كارهايى كه كرده جزا داده مى شود در آن روز ستمى نخواهد شد كه خدا زود حساب كننده است.
قدرت و سلطنت مطلقه خداوند در روز قيامت آنچنان است كه هيچ كس حتى پيامبران اولوالعزم حق اعتراض و يا شفاعت براى كسى نخواهند داشت مگر وقتى كه خداوند خود اجازه شفاعت بدهد.
در آيه مورد بحث درست است كه منظور بيان صفتى از اوصاف خداست ولى در عين حال هدف ديگر، يادآورى روز قيامت است كه اين يادآورى خود فوائد بسيار و آثار تربيتى فراوانى دارد و قرآن در موارد بسيار زيادى و در هر مناسبتى از روز قيامت ياد مى كند و از آن انگيزه اى براى اصلاح حال مردم مى سازد.

اِيّاكَ نَعْبُدُ وَ اِيّاكَ نَسْتَعينُ (*)اِهْدِنَا الصِّراطَ الْمُسْتَقيمَ (*)صِراطَ الَّذينَ أَنْعَمْتَ عَلَيْهِمْ غَيْرِ الْمَغْضُوبِ عَلَيْهِمْ وَلاَالضّآلّينَ(*)

تو را مى پرستيم و از تو كمك مى خواهيم (5) ما را به راه راست هدايت فرما(6) راه كسانى كه بر آنها نعمت داده اى نه غضب شدگان بر آنها و نه گمراهان (7)

نكات ادبى

1 ـ تركيب «اياك» از «اىّ» و ضمير متصل مخاطب است و «اىّ» هميشه ضمير منصوب است و هميشه به سوى ضمير متصل اضافه مى شود مانند: اياه ، اياك و اياى . تقديم ضمير منصوب بر فعل در هر دو مورد از اين آيه شريفه دلالت بر حصر دارد به طوريكه شرح داده خواهد شد.
2 ـ «عبادت» در لغت به معنى ذلت و خوارى است و در اصطلاح بالاترين مرتبه خضوع و تعظيم در مقابل معبود است خضوعى كه از روى اعتقاد به الوهيت معبود باشد. بنابراين، خضوع عاشق در مقابل معشوق يا خضوع متملقانه در برابر حاكمان و سلاطين عبادت محسوب نمى شود. ضمنا اطاعت و شكر در مقابل غير خدا جايز ولى عبادت در مقابل غير خدا جايز نيست همچنين عبادت با عبوديت فرق دارد اولى مخصوص خداست دومى در غير خدا هم استعمال مى شود مانند عبد به معناى برده و مملوك.
3 ـ «هدايت» گاهى فقط نشان دادن راه و به اصطلاح ارائه طريق است كه وصول به هدف در آن تضمين نشده است و گاهى به معناى رساندن به هدف و به اصطلاح، ايصال به مطلوب است. اين واژه در قرآن به هر دو معنى استعمال شده كه بايد موارد آن را با قرائن تعيين كرده بعضيها گفته اند اگر هدايت خود به مفعول دوم و متعدى باشد به معناى ايصال به مطلوب و اگر به وسيله حرف جر متعدى باشد به معناى ارائه طريق است ولى اين سخن با توجه به موارد استعمال سخن درستى نيست.
4 ـ «صراط» در اصل با سين بود براى هماهنگى با استعلاء حرف «طاء» سين را تبديل به صاد كردند چون صاد هم مانند طاء از حروف مستعليه است. صراط به معناى راه روشن است و فرق آن با سبيل و طريق در همين است سبيل و طريق به مطلق راه اعم از روشن و غير روشن گفته مى شود ولى صراط به راه روشن و آشكار اطلاق مى گردد.
5 ـ «غضب»به معناى شدت و حالت مخصوصى است كه پس از هيجانات ناشى از ناراحتى حاصل مى شود و در مورد خدا چنين انفعالاتى قابل تصور نيست بنابراين نمى تواند همان حالت مخصوص باشد بلكه غضب الهى اراده انزال عذاب و عقاب است. اساساً در اين گونه موارد مثل غضب و فرح و رضايت و مكر و كلماتى مشابه آنها كه به خداوند نسبت داده مى شود، بايد مبادى را حذف كرد و ناديده گرفت و غايت ها را ملحوظ كرد.
6 ـ «الضالين» از ضلالت به معنى هلاكت و نابودى است و در قرآن در مواردى به همين معنى استعمال شده مانند: اضل اعمالهم (محمد/ 7) و مانند: اذا ضللنا فى الارض ائنا لفى خلق جديد (سجده / 10) اما در بيشتر موارد «ضلالت»به معناى گمراهى و دورى از حقيقت مى باشد.

تفسير و توضيح