1- 3- حمل و تاءويل برخى آيات

از ديگر اقدامات حاكمان جور در قالب مكتب اهل حديث براى پابر جا ساختن حكومت ظالمانه شان، حمل و تاءويل بسيارى از آيات قرآن بر معناى جبر است، كه مى توان اين تاءويلات را به صورت زير دسته بندى كرد:

الف- حمل و تاءويل آياتى كه هدايت و گمراهى افراد را به خداوند نسبت مى دهد:

مانند آيه شريفه:
فَمَن يُرِدِ اللّهُ اءَن يَهْدِيَهُ يَشْرَحْ صَدْرَهُ لِلاِسْلاَمِ وَ مَن يُرِدْ اءَن يُضِلَّهُ يَجْعَلْ صَدْرَهُ ضَيِّقًا حَرَجًا؛⁽¹¹⁴⁶⁾
آن كس را كه خدا بخواهد هدايت كند، سينه اش را براى [پذيرش] اسلام، گشاده مى سازد و آن كس را كه [بخاطر اعمال خلافش] بخواهد گمراه سازد، سينه اش را آنچنان تنگ مى كند كه....
اهل حديث گفته اند: هدايت و ضلالت به دست خداوند است و اوست كه هدايت مى كند و گمراه مى سازد. لازمه اين گفتار ابطال ثواب و عقاب است. اگر اقرار به ثواب و عقاب كنند، نسبت جور به خداوند متعال داده اند، چرا كه عذاب مى كند بدون اين كه آن ها دخالتى در كسب اعمال ناروا داشته باشند.⁽¹¹⁴⁷⁾
از آن جا كه قول به جبر به تكليف منافات دارد، معتقد شدند كه تكليف صورى است و تنها براى اتمام حجت و قطع عذر مى باشد.⁽¹¹⁴⁸⁾ بنابراين، خداوند متعال حتى مى تواند به ما لا يطاق نيز تكليف كند.
قرطبى در تفسير آيه شريفه: كَاءَنَّمَا يَصَّعَّدُ فِى السَّمَاء؛⁽¹¹⁴⁹⁾ گويا مى خواهد به آسمان رود مى گويد:
((معنايش اين است كه: متكلف مى شود به آن چه كه طاقت آن را ندارد، يكى پس از ديگرى)).⁽¹¹⁵⁰⁾
درباره آيه: فَمَن شَاءَ فَلْيُؤْمِن وَ مَن شَاءَ فَلْيَكْفُرْ؛⁽¹¹⁵¹⁾ هر كس ‍ مى خواهد ايمان بياورد [و اين حقيقت را پذيرا شود]، و هر كس ميخواهد كافر گردد.
عمر بن عبدالعزيز در رساله خود بر رد قدريه، اين آيه را حمل بر معناى جبر كرده و اين كه آن ها نمى توانند ايمان آورند، جز آن كس كه خدا بخواهد و آيه شريفه: اءن يَشاءِ اللهُ رَبُّ العالَمِينَ؛⁽¹¹⁵²⁾ و شما اراده نمى كنيد مگر اين كه خداوند- پروردگار جهانيان- اراده كند و بخواهد، را ضميمه آن نموده است، و بر رد بر قدريه به آن استدلال كرده است.⁽¹¹⁵³⁾
قرطبى نيز مى گويد:
((معناى آيه اين است كه حق از ناحيه پروردگارتان است و به دست اوست توفيق و خذلان، و به دست اوست هدايت و گمراهى. هر كس را كه بخواهد هدايت مى كند و او مؤمن مى شود، و هر كس را بخواهد گمراه مى سازد و او كافر مى شود)).⁽¹¹⁵⁴⁾
از ابن عباس نيز نقل كرده اند كه گفت:
هر كس را كه خدا بخواهد ايمان آورد، ايمان مى آورد و هر كس را كه خدا براى كفر ساخته باشد، كافر مى شود و اين است معناى قول خداوند: وَ مَا تَشاؤ ونَ اءِلَّا.⁽¹¹⁵⁵⁾
همچنين عمر بن عبدالعزيز اين آيه: وَ لَكِنَّ اللَّهَ حَبَّبَ إِلَيْكُمُ الاِْيمَانَ وَ زَيَّنَهُ فِى قُلُوبِكُمْ وَ كَرَّهَ إِلَيْكُمُ الْكُفْرَ وَالْفُسُوقَ وَالْعِصْيَانَ اءُوْلَئِكَ هُمُ الرَّاشِدُونَ؛⁽¹¹⁵⁶⁾
ولى خداوند ايمان را محبوب شما قرار داده و آن را در دلهايتان زينت بخشيده، و [به عكس] كفر و فسق و گناه را منفورتان قرار داده است را بر جبر حمل كرده و گفته است:
قبل از اين كه خداوند ايمان را در دل هاى شما زينت بخشد براى شما ناخوش آيند بود و قبل از اين كه كفر و فسق و گناه را در دل شما منفور سازد، آن را دوست داشتيد و شما در تغيير آن هيچ گونه قدرتى نداشتيد.⁽¹¹⁵⁷⁾
قرطبى مى گويد: معناى آيه شريفه اين است كه: ايمان را محبوب ترين اديان براى شما قرار داد و آن را به توفيقش در قلوب شما زينت داد، يعنى آن را براى شما نيكو گردانيد تا آن را بر گزينيد و در اين آيه رد بر قدريه و اماميه و غير آن هاست.⁽¹¹⁵⁸⁾

ب) حمل و تاءويل آيات علم خداوند بر جبر

به باور عمر بن عبدالعزيز آيه شريفه: يَعْلَمُ مَا بَيْنَ اءَيْدِيهِمْ وَ مَا خَلْفَهُمْ وَ لاَ يُحِيطُونَ بِشَيْءٍ مِّنْ عِلْمِهِ إِلا بِمَا شَاء؛⁽¹¹⁵⁹⁾ آن چه را كه در پيش روى آن ها [بندگان] و پشت سرشان است مى داند [و گذشته و آينده، در پيشگاه علم او، يكسان است] و كسى از علم او آگاه نمى گردد، جز به مقدارى كه او بخواهد، حمل بر جبر مى شود.
او گفته است: خلق بر اساس علم خداوند شكل مى گيرند و عمل مى كنند، و براى ايشان به جز علم خداوند سرچشمه ديگرى نيست و چاره اى جز آن ندارند و بين علم الهى و موجودات حجابى نيست كه آن شى ء از علم خدا نهان ماند و چيزى ميان علم خداوند و آن شى ء حائل نمى گردد، بنابراين، محال است كه علم خداوند به جهل مبدل گردد. و اگر انسان ها بر اعمال خود توانا بودند و بر اساس اراده خود عمل مى كردند، نه بر اساس علم خدا، علم خدا مبدل به جهل مى گشت، كه اين محال است.⁽¹¹⁶⁰⁾ او علم ازلى خداوند را دليلى بر جبر گرفته است؛ چنان كه در آيه شريفه: وَ مَا كَانَ اءَكثَرُهُم مُؤ مِنينَ؛⁽¹¹⁶¹⁾ ولى بيشترشان هرگز مؤمن نبوده اند، گفته است: چون علم ازلى خداوند تعلق گرفته است به اين كه آن ها ايمان نياورند، لذا ايمان نياوردند.⁽¹¹⁶²⁾

ج) حمل و تاءويل آياتى كه خداوند متعال در آن ها قبل از وقوع امرى خبر از وقوعش داده است

وى اينگونه آيات را حمل بر جبر كرده اند، چرا كه اگر خداوند مسير آفريده ها را مشخص نكند، آن امر كه خداوند خبر داده محقق نمى شود، مانند آيه: اءنِّى جاعِل فِى الاءَرضِ خَلِيفة؛⁽¹¹⁶³⁾ من در روى زمين، جانشينى [نماينده اى] قرار خواهم داد.
عمر بن عبدالعزيز آيه شريفه را حمل بر جبر كرده و گفته است:
چون آدم (عليه السلام) را براى زمين آفريد، لذا او را به سوى آن گناه سوق داد و به آن مبتلا كرد.⁽¹¹⁶⁴⁾
از ابوهريره از رسول خدا (صلّى الله عليه و آله و سلم) نقل شده كه حضرت فرمود:
محاجه اى ميان حضرت آدم (عليه السلام) و حضرت موسى (عليه السلام) در گرفت و حضرت موسى (عليه السلام) گفت: تو همان آدم هستى كه مردم را گمراه ساختى و از بهشت جاويد خارجشان كردى؟
آدم گفت: بله و ادامه داد: آيا مرا ملامت مى كنى بر امرى كه تقدير شده بود قبل از آن كه خلق شوم.⁽¹¹⁶⁵⁾
خالد حذاء مى گويد:
از حسن بصرى پرسيدم: به نظر تو آدم (عليه السلام) براى بهشت خلق شده بود يا براى زمين؟
حسن گفت: براى زمين. گفتم: حتى اگر مرتكب آن اشتباه نمى شد و از شجره نمى خورد؟ حسن گفت: چاره اى جز از ارتكاب آن نداشت.⁽¹¹⁶⁶⁾
و آيه: وَ لَهُم اءَعمَال مِن دونِ ذلِكَ هُم لَها عامِلوُن؛⁽¹¹⁶⁷⁾ و اعمال [زشت] ديگرى جز اين دارند كه پيوسته آن را انجام مى دهند. را به جهت اين كه خداوند متعال در آن خبر از وقوع امرى داده است، حمل بر جبر كرده و گفته است:
خداوند قبل از آن كه عمل را مرتكب شوند، خبر داده است كه آن ها برخى اعمال را مرتكب خواهند شدو خبر داده است كه آن ها را عذاب مى كند قبل از آن كه آن ها خلق شوند.⁽¹¹⁶⁸⁾
از مجاهد نيز نقل شده است كه گفت:
مراد، اعمالى است كه چاره اى جز از انجام آن ندارند.⁽¹¹⁶⁹⁾
ابن جوزى از ابوسليمان دمشقى نقل مى كند كه گفت:
مراد كارها و گناهانى است كه خداوند متعال قبل از برپايى قيامت مقدر كرده است كه آن را مرتكب شوند و آن ها را به خاطر آن عذاب كند.⁽¹¹⁷⁰⁾
ابن كثير نيز پس از ذكر رواياتى در تاييد اين سخن مى گويد:
اين احاديث دلالت دارد بر اين كه خداوند- عز و جل- خارج ساخته ذريه آدم (عليه السلام) را از صلبش و جدا كرد اهل بهشت را از اهل جهنم.⁽¹¹⁷¹⁾
او در جاى ديگر از حسن و مجاهد و ديگران نقل مى كند كه مراد، اعمال بدى است كه بر آنان نوشته شده و چاره اى ندارند جز از ارتكاب آن قبل از مرگشان، تا كلمه عذاب بر آن ها محقق شود.⁽¹¹⁷²⁾
سيوطى نيز حديثى را از ابن مردويه از ابى امامه از رسول خدا (صلّى الله عليه و آله و سلم) نقل مى كند كه اهل آتش و اهل بهشت را خداوند متعال از روز نخست مشخص ساخت و سپس آن ها را در هم آميخت و در صلب آدم (عليه السلام) قرار داد. لكن هر يك اعمالى را انجام مى دهند كه براى آن ساخته شده اند.⁽¹¹⁷³⁾
و درباره آيه: كَما بَدَاءَكُم تَعُودُونَ؛⁽¹¹⁷⁴⁾ [و بدانيد] همان گونه كه در آغاز شما را آفريد، [بار ديگر در رستاخيز] باز مى گرديد، گفته اند: خداوند هر كسى را كه شقى آفريد روزى كه او را خلق كرد، همان طور به سوى او شقى بر مى گردد و هر كس كه او را سعيد آفريد در روزى كه او را خلق كرد، به سوى او سعيد بر مى گردد، چرا كه رسول خدا (صلّى الله عليه و آله و سلم) فرمود:
شقى كسى است كه در شكم مادرش شقى خلق شود و سعيد كسى است كه در شكم مادرش سعيد خلق شود.⁽¹¹⁷⁵⁾

د) حمل و تاءويل آيات قدر الهى بر جبر

آنها، آياتى را كه خبر از تقدير الهى در مورد مخلوقات مى دهد، حمل بر جبر كرده اند.
درباره آيه: اءِنَّا كُلَّ شى ء خَلَقناهُ بِقَدَر؛⁽¹¹⁷⁶⁾ البته ما هر چيز را به اندازه آفريديم، سالم بن ابى حفصه از محمد بن كعب قرظى نقل كرده است كه گفت:
از آن جا كه ديدم مردم درباره قدر صحبت مى كردند، نگاه كردم ديدم كه اين آيه شريفه: اءِنَّا كُلَّ شى ء... درباره اين موضوع نازل شده است.⁽¹¹⁷⁷⁾
همچنين از او نقل شده است كه گفت:
اين آيه نازل نشد مگر براى عيب گرفتن بر اهل قدر (منكران تقدير الهى).⁽¹¹⁷⁸⁾
در مورد آيه: يَمحُو اللهُ ما يَشاءُ وَ يُثبِتُ و عِندَهُ اءُمُّ الكتابِ؛⁽¹¹⁷⁹⁾ خداوند هر چه را بخواهد محو، و هر چه را كه بخواهد اثبات مى كند و ام الكتاب (لوح محفوظ) نزد اوست.
از سعيد بن جبير از ابن عباس نقل شده است كه در مورد اين آيه شريفه گفت:
خداوند امر بندگان را تدبير مى كند، هر آن گونه كه بخواهد، مگر شقاوت، سعادت و موت را.⁽¹¹⁸⁰⁾
هم چنين از مجاهد نقل شده كه گفت:
مرگ و زندگى و شقاوت و سعادت تغيير نمى كند.⁽¹¹⁸¹⁾
و درباره آيه: اءنَّا اءَنزَلناهُ فى لَيلَةِ القَدرِ؛⁽¹¹⁸²⁾ ما آن را (قرآن)، در شب قدر نازل كرديم،
از سعيد بن جبير از ابن عباس نقل شده است كه گفت:
خداوند امر يك سال را در شب قدر تقدير مى كند، مگر شقاوت و سعادت و مرگ و حيات را.⁽¹¹⁸³⁾

ه) حمل به جبر و تاءويل آياتى كه خداوند برخى اعمال را به خود نسبت مى دهد

در مورد آيه: لَيسَ لَكب مِنَ الاءَمرِ شَى ء؛⁽¹¹⁸⁴⁾ هيچ گونه اختيارى [درباره عفو كافران، يا مؤمنان فرارى از جنگ] براى تو نيست،
گفته اند: اين آيه نص صريحى است بر اين كه همه تصرف عبد از ناحيه خداوند متعال است.⁽¹¹⁸⁵⁾
ابن كثير درباره آيه: وَ ما رَمَيتَ اءِذ رَمَيتَ و لكِنَّ اللهَ رَمى؛⁽¹¹⁸⁶⁾ و اين تو نبودى [اى پيامبر كه خاك و سنگ به صورت آن ها] انداختى، بلكه خدا انداخت.
مى گويد: خداوند در اين آيه بيان مى كند كه خالق افعال عباد است.⁽¹¹⁸⁷⁾
ثعالبى نيز مى گويد:
اين الفاظ قول كسانى را كه مى گويند افعال عباد مخلوق خودشان است رد مى كند، لكن مذهب اهل سنت اين است كه آن ها مخلوق رب مى باشند.⁽¹¹⁸⁸⁾
آن چه كه بيان شد نمونه اى از تاءويلات اهل حديث در اثبات عقيده به جبر بود كه بدون استثنا در تقويت پايه هاى حكومت امويان مؤ ثر بوده است .⁽¹¹⁸⁹⁾ رساله عمر بن عبدالعزيز در رد قدريه بهترين گواه اين مدعاست.⁽¹¹⁹⁰⁾

برخى آيات در نفى جبر