/ سوره انعام / آيه هاى 124 - 114

114 . اَفَغَيْرَ اللَّهِ اَبْتَغى حَكَماً وَهُوَ الَّذى اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتابَ مُفَصَّلاً وَالَّذينَ اتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْلَمُونَ اَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِّ فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرينَ.

115 . وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقاً وَعَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِه وَهُوَ السَّميعُ الْعَليمُ.

116 . وَ إِنْ تُطِعْ اَكْثَرَ مَنْ فِى الْاَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ اِنْ يَتَّبِعوُنَ اِلاَّ الظَّنَّ وَ اِنْ هُمْ اِلاَّ يَخْرُصُونَ.

117 . إِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ مَنْ يَضِلُّ عَنْ سَبيلِه وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ.

118 . فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ اِنْ كُنْتُمْ بِاياتِه مُؤْمِنينَ.

119 . وَ ما لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ ما حَرَّمَ عَلَيْكُمْ اِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ اِلَيْهِ وَاِنَّ كَثيراً لَيُضِلُّونَ بِاَهْوآئِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِالْمُعْتَدينَ.

120 . وَ ذَرُوا ظاهِرَ الْاِثْمِ وَباطِنَهُ اِنَّ الَّذينَ يَكْسِبُونَ الْاِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِما كانُوا يَقْتَرِفُونَ.

121 . وَ لاتَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَاِنَّهُ لَفِسْقٌ وَ اِنَّ الشَّياطينَ لَيُوحُونَ اِلى اَوْلِيآئِهِمْ لِيُجادِلُوكُمْ وَاِنْ اَطَعْتُمُوهُمْ اِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ.

122 . أَوَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَاَحْيَيْناهُ وَجَعَلْنا لَهُ نوُراً يَمْشى بِه فِى النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِى الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْكافِرينَ ماكانُوا يَعْمَلُونَ.

123 . وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فى كُلِّ قَرْيَةٍ اَكابِرَ مُجْرِميها لِيَمْكُرُوا فيها وَما يَمْكُرُونَ اِلاَّ بِاَنْفُسِهِمْ وَما يَشْعُرُونَ.

124 . وَ اِذا جآءَتْهُمْ ايَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتّى نُؤتى مِثْلَ ما اُوتِىَ رُسُلُ اللَّهِ اَللَّهُ اَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ سَيُصيبُ الَّذينَ اَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ وَعَذابٌ شَديدٌ بِما كانُوا يَمْكُرُونَ.

ترجمه

114 - [اى پيامبر! به آنان بگو:] آيا اينك داورى جز خدا بجويم با اينكه اوست كه اين كتاب [پر شكوه ]را كه در بردارنده [و پاسخگوى ] همه نيازهاست به سوى شما فرو فرستاده است؟! و كسانى كه كتاب [آسمانى ] به آنان داده ايم [نيك ]مى دانند كه اين [كتاب ] از سوى پروردگارت به حق فرو فرستاده شده است؛ بنابر اين هرگز از ترديدگران مباش!

115 - و سخن پروردگارت بر اساس راستى و عدالت به انجام رسيد، و براى سخنان او هيچ دگرگون كننده نيست؛ و او شنوا و داناست.

116 - و اگر از بيشتر كسانى كه در [اين سر] زمين هستند پيروى نمايى، تو را از راه خدا گمراه مى سازند؛ آنان تنها از پندار [هاى خود و ديگران ]پيروى مى كنند و تنها به حدس و گمان مى پردازند.

117 - بى گمان پروردگارت به [حال وروز] كسانى كه از راه او [انحراف مى جويند و ]گم مى شوند داناتر است؛ و او راه يافتگان را بهتر مى شناسد.

118 - از اين رو اگر به آيات او ايمان داريد، از آنچه [به هنگام سر بريدنش ]نام [بلند و با عظمت ]خدا بر آن برده شده است بخوريد.

119 - و شما را چه مى شود كه از آنچه [به گاه سربريدنش ] نام خدا بر آن برده شده است، نمى خوريد با اينكه [خدا] آنچه را بر شما حرام ساخته، جز آنچه به [خوردن ] آن ناگزير گرديده باشيد [همه را] برايتان به روشنى بيان فرموده است؟ و براستى كه بسيارى، بى هيچ [آگاهى و ]دانشى [مردم را] با هواى دل خويش به گمراهى مى كشند؛ بى گمان پروردگارت [به كار ]تجاوزكاران داناتر است [و آنان را بهتر مى شناسد].

120 - و [به هوش باشيد و] گناه آشكار و نهان را وانهيد! چرا كه كسانى كه به گناه [و زشتى ] دست مى يازند، به زودى در برابر آنچه بدان دست مى يازيدند، كيفر داده خواهند شد.

121 - و از آنچه [به گاه سر بريدنش ] نام خدا بر آن برده نشده است، نخوريد، چرا كه [خوردن آن ]نافرمانى [خدا] ست؛ و شيطانها به دوستان خويش وسوسه مى كنند كه با شما [در اين مورد ]ستيزه نمايند؛ و [به هوش باشيد كه ] اگر از آنها فرمان بريد، بى گمان شما [نيز] شرك گرا خواهيد بود.

122 - [آيا شرك گرايى و توحيد گرايى يكسانند؟ ]و آيا كسى كه [به آفت شرك گرايى دلش ] مرده بود و ما او را [با روح ايمان و توحيدگرايى ]زنده ساختيم وبرايش نورى [كه روشنگرجان و راهش باشد ]پديد آورديم كه در پرتو آن، ميان مردم راه مى رود، [آيا چنين كسى ] همانند كسى است كه در تاريكى هاست و هرگز از آن بيرون آمدنى نيست؟! [آيا اين دو، براستى يكسانند؟] آرى، براى كفرگرايان اين گونه آنچه انجام مى دهند آراسته شده است.

123 - و اين گونه در هر شهر و ديارى گناهكارانِ آن را زورمندانِ [آن ]قرار داديم [و آنان را به حال خود رها ساختيم ] تا در آنجا به [فريب و ]دجّالگرى بپردازند، امّا آنان جز خويشتن را نمى فريبند و [مرگشان باد كه اين حقيقت را] در نمى يابند.

124 - و هنگامى كه معجزه [و نشانه ]اى براى [هدايت ] آنان بيايد، مى گويند: ما هرگز [به آن ]ايمان نمى آوريم تا بسان آنچه به پيامبران خدا داده شده است، به ما نيز داده شود! خدا به جايى كه رسالت خود را قرار مى دهد داناتر است؛ به - زودى، به كسانى كه دست به گناه [و زشتى ]يازيده اند، به كيفر آنكه دست به فريبكارى مى زدند، در پيشگاه خدا رسوايى و عذابى سخت دامانگيرشان خواهد شد!

نگرشى بر واژه ها

«تبديل»: نهادن چيزى به اى چيز ديگر.

«صدق»: گزارشى كه واقعيت داشته باشد.

«عدل»: قرار دادن هر چيزى در جايگاه شايسته و بايسته آن، كه در برابر ستم و بيداد به كار مى رود.

«اكثر»: بيشتر.

«خرص»: اين واژه در اصل به مفهوم دريدن و پاره كردن آمده است، امّا بتدريج در دروغ به كار رفته و در آيه به مفهوم دروغ است.

«اعلم»: اين واژه هرگاه بدون «من» به كار رود داراى دو معناست:

1 - داناتر از هر چيز و هركس.

2 - دانا، كه در اين صورت به مفهوم «عليم» آمده است.

«و ذروا»: واگذاريد!

«ظاهر»: برون، و چيزى كه دريافت و ديدن آن ممكن باشد.

«باطن»: درون و چيزى كه درك و ديد آن دشوار باشد.

«كسب»: كارى كه براى به دست آوردن سود و يا دور ساختن زيان انجام مى گيرد.

«اقتراف»: به دست آوردن.

«اكابر»: اين واژه جمع «اكبر» است كه منظور بزرگان و سردمداران شهرها و جامعه ها مى باشد.

«اجرام»: اين واژه به مفهوم بريدن و گسستن چيزى است كه بايد پيوند داده شود، و نيز به معناى اقدام به كار زشت وناپسند آمده است. و به همين مناسبت است كه به گناه نيز «جرم» گفته مى شود.

«صغار»: رسوايى وذلّتى كه انسان را به حقارت مى كشد.

شأن نزول

الف - در داستان فرود دهمين آيه مورد بحث ديدگاهها متفاوت است:

1 - به باور «ابن عباس» اين آيه در مورد «حمزه» و «ابوجهل» فرود آمده است، چرا كه «ابوجهل» از دشمنان حق ستيز اسلام و پيامبر بود و هماره آن حضرت را مى آزرد. روزى جريان شرارت او بر ضد پيامبر به گوش «حمزه» رسيد و او با اينكه هنوز مسلمان نشده بود ناراحت شد و در اوج خشم با كمانى كه در دست داشت به سوى ابوجهل شتافت و چنان بر سر او زد كه خون از سر و روى او سرازير شد و آنگاه نزد پيامبر رفت و ايمان آورد. و درست آنجا بود كه اين آيه فرود آمد.(165)

2 - امّا به باور «عكرمه» اين آيه در مورد «عمّار» و ايمان آوردن او و شرارت «ابوجهل» فرود آمده است.

از حضرت باقر عليه السلام روايتى رسيده است كه اين ديدگاه را تأييد مى كند.

3 - «ضحّاك» مى گويد: اين آيه در مورد «عمر» فرود آمده است.

4 - و «حسن» و گروهى برآنند كه پيام آيه شريفه جهانشمول است و شامل هر توحيدگرا و كافرى مى شود. به باور ما اين ديدگاه بهتر است، چرا كه همه ديدگاهها را نيز در بر مى گيرد.

ب - در داستان فرود آخرين آيه مورد بحث آورده اند كه:

1 - اين آيه در نكوهش «وليد بن مغيره» فرود آمد، چرا كه او مى گفت: اگر رسالت و وحى و پيامى در كار بود، به خداى سوگند من بر اين كار از همگان شايسته تر بودم؛ چرا كه از نظر ثروت و امكانات از همه برتر ودر سن و سال نيز از همه بزرگترم.

2 - و آورده اند كه اين آيه در باره «ابوجهل» فرود آمد؛ چرا كه او مى گفت: نسل و تبار «عبدمناف» در شرافت و عظمت با ما به رقابت برخاسته اند و كار ما با آنان بجايى رسيده است كه اينك بسان دو اسب در ميدان مسابقه شده ايم.

آنان مى گويند خدا به مردى از ما فرمان بعثت داده و او را به رسالت برگزيده است؛ امّا پاسخ من اين است كه به خداى سوگند به او ايمان نخواهم آورد، مگر اينكه بر ما نيز وحى شود؛ و آنگاه بود كه اين آيه بر قلب پيامبر نور فرود آمد: و إِذا جاءَتهم آيةٌ...(166)

تفسير

آيا داورى جز خدا مى جوييد؟ در نخستين آيه مورد بحث روى سخن با پيامبر گرامى است و خدا به او فرمان مى دهد كه به اين كفرگرايان بگو:

اَفَغَيْرَ اللَّهِ اَبْتَغى حَكَماً

پس آيا داورى جز خداى يكتا بجويم و برگيرم؟

دو واژه «حكم» و «حاكم»، هردو به مفهوم «داور» آمده اند، امّا واژه نخست مناسب تر و زيبنده تر است چرا كه اين واژه به معناى كسى است كه براى داورى زيبنده تر بوده و سزاوار است كه در داورىِ بر كارها به او مراجعه شود و او به ناروا و بيداد داورى نمى كند، امّا «حاكم» ممكن است به عدالت و يا ستم داورى كند! و منظور آيه شريفه نيز اين است كه: آيا سزاوار است كه كسى از داورى خدا روى گرداند و يا داورى ديگران را همرديف داورى خدا قرار دهد؟!

وَهُوَ الَّذى اَنْزَلَ اِلَيْكُمُ الْكِتابَ مُفَصَّلاً

واژه «تفصيل» به مفهوم روشن ساختن معنا در قالب واژه هاست، به گونه اى كه پيام مورد نظر از هر نوع اشتباه و گنگ و نارسا و سر بسته بودن، به دور باشد.

در مورد تفسير آيه ديدگاهها اندكى باهم متفاوت است:

1 - به باور «برخى» منظور اين است كه: خداى يكتا كسى است كه قرآن را به سوى شما فرو فرستاد و همه مقررات وموضوعات مورد نياز جامعه شما را به روشنى در آن بيان داشت.

2 - امّا به باور برخى منظور اين است كه: ميان راست و دروغ و حق و باطل بوسيله آن جدايى افكند و هر كدام را جدا ساخت.

3 - و از ديدگاه پاره اى منظور اين است كه: حلال را از حرام و كفر را از ايمان و توحيد را از شرك جدا ساخت.

وَالَّذينَ اتَيْناهُمُ الْكِتابَ يَعْلَمُونَ اَنَّهُ مُنَزَّلٌ مِنْ رَبِّكَ بِالْحَقِ

و پيروان تورات و انجيل به خوبى مى دانند كه قرآن از سوى پروردگارت بر تو به حق فرو فرستاده شده است و همه مفاهيم و موضوعات و ديدگاههاى آن درست و تشويقها، هشدارها، داستانها و مثالهاى گوناگون آن روشنگر و درس آموز و بجاست.

از ديدگاه برخى منظور از واژه «بالحق» اين است كه: پيروان كتابهاى آسمانى بوسيله دليل و برهان كه پيش از اين در اختيارشان قرار گرفته، پى برده اند كه قرآن كتاب خداست.

در مورد واژه كتاب در آيه شريفه دو نظر است:

1 - به باور بيشتر مفسران منظور كتابهاى پيشين آسمانى است كه به پيروان آنها داده شده است.

2 - امّا به باور برخى منظور از كتابِ مورد اشاره، قرآن شريف است كه بوسيله پيامبر گرامى به ياران آن حضرت و بزرگان صدر اسلام و مجاهدان «بدر» و نسلهاى آينده ارزانى شده است.

فَلا تَكُونَنَّ مِنَ المُمْتَرينَ.

در اين فراز روى سخن با پيامبر گرامى است، امّا منظور مردم مى باشند. و برخى نيز بر آنند كه روى سخن با هر تلاوت كننده قرآن، يا شنونده آن است؛ كه اى پيامبر! و يا اى شنونده و تلاوت كننده آيات خدا از ترديد كنندگان مباش و يقين داشته باش كه قرآن كتاب خداست.

از ديدگاه «ابومسلم» روى سخن تنها با پيامبر بوده و هدف از آن اين است كه بر يقين و آرامش قلبى آن حضرت افزون گردد. و اين پيام نظير پيام اين آيه است كه مى فرمايد: ... فلا تكن فى صدرك حرج منه(167) هان اى پيامبر! اين قرآن كتابى است كه به سوى تو فرو فرستاده شده است؛ پس نبايد از جانب آن در سينه و ژرفاى دل تو تنگى باشد...

در دوّمين آيه مورد بحث آفريدگار هستى به وصف كتابى كه بر پيامبر گرامى فروفرستاده است پرداخته و مى فرمايد:

وَ تَمَّتْ كَلِمَتُ رَبِّكَ صِدْقاً وَعَدْلاً لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِه

در تفسير آيه، ديدگاهها يكسان نيست:

1 - به باور برخى منظور اين است كه: قرآن در بردارنده همه چيز و به گونه اى در اوج جامعيت و كمال است كه نه مى توان چيزى بر آن افزود و نه كاست.

2 - امّا به باور برخى ديگر منظور اين است كه: قرآن شريف با توجه به نيازهاى فرد و جامعه و به صورت تدريجى فرود آمده و به گونه اى بر اساس حكمت خدا كامل شده است كه كتابى بسان آن نخواهد بود.

3 - از ديدگاه «ابومسلم» واژه «كلمه» در قرآن شريف به مفهوم «دين» خداست، كه در آيه ديگرى نيز مى فرمايد: و دين خداست كه برتر و بالاتر است.

و كلمة اللَّه هى العليا(168)

4 - و از ديدگاه پاره اى ديگر منظور از «كلمه» در آيه شريفه، «حجّت» خدا بر بندگان است.

با اين بيان منظور آيه شريفه اين است كه:

و سخن يا كتاب و يا دين پروردگارت بر اساس راستى و عدالت و بدور از دروغ، و پاك و پاكيزه از بيداد و ستم، به اوج كمال رسيد.

لا مُبَدِّلَ لِكَلِماتِه

در اين مورد نيز دو نظر است:

1 - به باور «قتاده» منظور اين است كه: هيچ كس نمى تواند احكام و مقررات خدا را دگرگون سازد و تغيير دهد؛ چرا كه ممكن است گاهى واژها و قالب ها را دگرگون سازند و بسان پيروان كتابهاى آسمانى پيشين آن را دستخوش تحريف سازند، امّا واقعيت احكام و مقررات خدا تغيير نمى كند و تغيير اين واژه ها چيزى نيست كه به پيام و هدف آن زيان برساند.

نامبرده مى افزايد: واژه «كلمه» گاه به مفهوم «حكم» آمده است، كه نمونه اش اين آيه شريفه است كه مى فرمايد: اين گونه، سخن يا فرمان پروردگارت بر كسانى كه نافرمانى كردند، تحقّق يافت...

و كذلك حقت كلمة ربك...(169)

و پيامبر گرامى در وصف بانوان فرمود: آنان مزرعه هايى هستند كه به فرمان خدا بر خود حلال ساخته ايد.

2 - امّا به باور برخى ديگر منظور از دگرگون ناپذيرى كلمات خدا اين است كه: قرآن از دستبرد دستهاى خيانتكار مصون ومحفوظ خواهد ماند و دستخوش تحريف و تغيير نخواهد شد؛ چرا كه در آيه ديگرى اين واقعيت تضمين شده است. و انا له لحافظون.(170)

برخى در آيه شريفه: ... و صدقت بكلمات ربّها ...(171) واژه «كلمات» را به مفهوم احكام و مقررات گرفته اند كه به باور ما درست نيست و نمى توان «كلمات» را به مقررات و احكام معنا كرد، چرا كه برخى از احكام و مقررات بر اساس حكمت و مصلحت براى شرايط و زمان و مكان خاص است و آنگاه با نسخ تغيير مى پذيرد در حالى كه آيه مورد بحث، «كلمات» خدا را تغيير ناپذير عنوان مى سازد.

وَهُوَ السَّميعُ الْعَليمُ.

و خدا هم شنواست وگفتار و رازگويى بندگان را مى شنود و هم داناست و از ژرفاى جانشان آگاه است.

در آيات پيش در باره قرآن و عظمت اين كتاب پرشكوه سخن رفت، اينك در اين آيه شريفه آفريدگار هستى هشدار مى دهد كه اگر از قرآن پيروى نكنيد هم خود گمراه مى گرديد و هم ديگران را به گمراهى مى كشيد.

وَ إِنْ تُطِعْ اَكْثَرَ مَنْ فِى الْاَرْضِ يُضِلُّوكَ عَنْ سَبيلِ اللَّهِ

به باور برخى در اين آيه روى سخن به ظاهر با پيامبر گرامى است، امّا منظور ديگرانند. امّا به باور برخى ديگر منظور هم پيامبر است و هم امّت.

واژه «طاعت» به مفهوم فرمانبردارى از فرمانروا و پيشواست، و تفاوت ميان دو واژه «اطاعت» و «اجابت» اين است كه در واژه نخست فرمانبر از فرمانده، از نظر موقعيت و مقام فروتر است، امّا در واژه دوّم اين گونه نيست.

منظور از «اكثر مَنْ فى الأرض»، كفرگرايان و بيدادگرانند، كه بيشتر مردم روى زمين را تشكيل مى دهند. با اين بيان خدا به پيامبرش هشدار مى دهد كه: اگربيشتر مردم روى زمين را فرمان برى، تو را از دين خدا به بيراهه مى برند.

از آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه در دين خدا و شناخت حق و پايبندى واقعى به ارزشها نبايد شمار جمعيَت را ملاك و معيار قرار داد چرا كه ممكن است اكثريت در ستم و بيداد باشند و اقليّتى در راه حق و عدالت.

اِنْ يَتَّبِعوُنَ اِلاَّ الظَّنَّ وَ اِنْ هُمْ اِلاَّ يَخْرُصُونَ.

آنان جز از پندار پوچ خود پيروى نمى كنند و آنان فقط دروغ مى گويند.

برخى نيز بر آنند كه: آنان بر اساس دانش و شناخت سخن نمى گويند، بلكه از روى حدس و گمان حرف مى زنند.

«ابن عباس» در اين مورد آورده است كه قرآن شريف بدان دليل كفر گرايان را در اين آيه افزون بر گمراهى عقيدتى و فكرى، دگرباره گمراه مى خواند كه پيامبر و مردم با ايمان را به خوردن مردار توصيه مى كردند و آنان را به باد انتقاد مى گرفتند كه چرا آنچه را خود مى كشيد، مى خوريد امّا آنچه را خدا مى كشد، از آن بهره نمى بريد.

إِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ مَنْ يَضِلُّ عَنْ سَبيلِه وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ.

در اين آيه شريفه نيز روى سخن با پيامبر است، امّا منظور امت مى باشند و مى فرمايد:

بى گمان پروردگارِ تو به حال گمراهان و آنانى كه از راه او انحراف مى جويند داناتر است.

چگونه؟

چگونه مى توان گفت خدا داناتر است؟

اگر منظور اين است كه او از كسانى كه مى دانند داناتر است، اين برداشت درست به نظر نمى رسد؛ و اگر گفته شود از كسانى كه نمى دانند داناتر است كه باز هم سخن بيهوده و بى اساسى است؛ پس منظور چيست؟

پاسخ

منظور اين است كه خدا از كسانى كه مى دانند، داناتر است، چرا كه دانش و آگاهى خدا بر هر پديده اى در ابعاد گوناگونى است كه بر ديگران پوشيده است. او، به گذشته و آينده پديده ها و حقيقت و ماهيت آنها داناست و از سرنوشت آنها تا روز رستاخيز و پس از آن آگاه است، امّا ديگران از چنين آگاهى و دانشى بى بهره اند و تنها از اندك آگاهى برخوردارند و نا آگاهيهاى آنان بسيار گسترده است. با اين بيان مى توان گفت خدا از همه كسانى كه مى دانند داناتر است. امّا نمى توان گفت: او از كسانى كه نمى دانند داناتر است، چرا كه در صفت تفضيلى اشتراكِ در وصف و افزونى آن براى كسى كه وصف مى گردد لازم است؛ مگر بطور مجاز بكار رود.

وَهُوَ اَعْلَمُ بِالْمُهْتَدينَ.

آفريدگار هستى به حال كسانى كه در بيراهه ها سرگردانند و به حال كسانى كه در مسير توحيد و تقوا و آزادگى و عدالت گام مى سپارند و به پاداش پرشكوه آن مى رسند داناتر است.

از آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه گمراهى و گمراهگرى كار انسانهاست، و اين نشانگر پوچى پندار جبرگرايان است.

و نيز دريافت مى گردد كه پيروى از پندار و گمان و يا فريفته شدن به «اكثريت» روا نيست.

اميرمؤمنان عليه السلام به حارث همدانى فرمود:

الحق لايعرف بالرّجال، إِعرف الحق تعرف اهله(172)

دوست من! حق و عدالت به فزونى جمعيت و يا حضور چهره هاى پرسر و صدا در جايى، شناخته نمى شود، حق را بشناس تا آنگاه حقجويان و حق طلبان را بشناسى.

شيوه هاى شرك آلود و ظالمانه را رها كنيد قرآن پس از نفى بافته هاى كفرگرايان در مورد گوشت مردار، اينك در اين آيه شريفه مى فرمايد:

فَكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهُ عَلَيْهِ

پس اگر به آيات او ايمان داريد از آنچه نام خدا به هنگام ذبح بر آن برده شده است، بخوريد.

در مورد پيوند اين آيه به آيات گذشته بحث است:

1 - به باور گروهى پيوند اين آيات به گذشته، اين گونه است كه در آيات پيش در مورد راه يافتگان سخن رفت و اينك در ادامه آن مى افزايد كه بخشى از هدايت اين است كه آنچه را خدا حلال شناخته است، بخوريد و آنچه حرام شمرده است، از آن دورى گزينيد.

2 - امّا به باور گروهى ديگر رابط و پيوند آيات اين گونه است كه: شرك گرايان به مردم مسلمان خرده گرفتند كه چرا شما آنچه را خود مى كشيد از گوشت آنها بهره مى بريد، امّا آنچه را خدا مى كشد و مردار مى گردد، ازآن بهره نمى بريد؟

و خدا به آنان هشدار داد كه دست از شرارت و جهالت برداريد و از آنچه به هنگام سربريدنش نام خدا بر آن برده شده است، بخوريد!

در آيه شريفه واژه «كلوا» امر است، امّا به مفهوم وجوب نيست، بلكه اباحه را مى رساند و منظور اين است كه به هنگام سربريدن حيوانات نام خدا بر آنها برده شود، در اين صورت مى توان از گوشت آن خورد، امّا گوشت «مردار» و حيوان و پرنده اى كه به هنگام سربريدن و يا شكار آن نام «بت» بر آن برده شود، نمى توان از آن بهره برد.

منظور از بردن نام خدا، اين است كه «بسم الله» گفته شود. پاره اى نيز گفتن هر نامى از نامهاى بلند و با عظمت خدا را در اين مورد كافى مى دانند.

در مورد بسنده بودن گفتن «بسم الله»، همه دانشمندان اتفاق نظر دارند، امّا در مورد آوردن نامى از نامهاى خدا و يا وصفى از اوصاف او، همچون: «باسم الرّحمان» يا «باسم القديم» يا «باسم القادر لنفسه» يا «باسم العالم لنفسه» و نظير اين وصف ها و ويژگيهاى خدا، اتفاق نظر نيست.

به نظر مى رسد كه آوردن وصفى از اوصاف خدا نيز به هنگام ذبح حيوانات كافى است، چرا كه قرآن مى فرمايد: قل ادعوا الله او ادعوا الرّحمان ايّاما تدعوا فله الاسماء الحسنى.(173)

اى پيامبر! بگو: خدا را بخوانيد يا «رحمان» را، هركدام را بخوانيد، براى او نامهاى نيكوتر است.

اِنْ كُنْتُمْ بِاياتِه مُؤْمِنينَ.

اگر براستى خدا و پيامبرش را شناخته و به درستى پيام و راستگويى پيام آور خدا ايمان داريد، پس هر آنچه حلال و روا شناخته شده است بخوريد، نه آنچه را خدا حرام كرده است.

رهنمود آيه

از آيه مورد بحث اين رهنمود دريافت مى گردد كه برحيوانى كه سر بريده مى شود، بايد نام خدا برده شود.

با اين بيان، نبايد از گوشت حيواناتى كه بوسيله كفرگرايان ذبح مى گردند، بهره برد و آنها را پاك و حلال شمرد، چرا كه آنان نام خداى يكتا را نمى برند، و اگر ببرند نيز به لزوم آن عقيده ندارند و آن كار را واجب نمى دانند. و افزون بر اين ، آنان نام خدايى را مى برند كه شريعت «موسى» و «مسيح» را ماندگار ساخته است. با اين بيان روشن است كه آنان نام خداى يكتا را نمى برند.

وَ ما لَكُمْ أَلاَّ تَأْكُلُوا مِمَّا ذُكِرَ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ

و شما را چه شده است كه از آنچه نام خدا بر آن برده شده است نمى خوريد؟

به باور پاره اى منظور اين است كه، شما را نزيبد از آنچه به هنگام سربريدنش نام خدا بر آن برده شده است، نخوريد.

وَقَدْ فَصَّلَ لَكُمْ ما حَرَّمَ عَلَيْكُمْ اِلاَّ مَا اضْطُرِرْتُمْ اِلَيْهِ

با اينكه خدا آنچه را بر شما حرام كرده - جز آنچه به خوردن آن ناگزير شده ايد - همه را براى شما به روشنى بيان نموده است.

به باور برخى منظور ازبيان آنچه تحريم شده، اين آيه مباركه است كه مى فرمايد:

حرُمت عليكم الميتةُ و الدّم و لحم الخنزير و ما اُهِّلَ لغير الله به...(174)

مردار، خون، گوشتِ خوك، و آنچه به نام غير خدا كشته شده باشد، و... بر شما تحريم شده است.

امّا بدان دليل كه سوره «مائده» پس از سوره «انعام» فرود آمده، اين ديدگاه درست به نظر نمى رسد؛ مگر اينكه بگوييم، آنچه در اين مورد تحريم گرديده است نخست به زبان پيامبر بيان شده و پس از آن در قالب آيات بر پيامبر گرامى فرود آمده است.

برخى نيز بر آنند كه منظور از بيان آنچه تحريم شده، اين آيه است كه مى فرمايد:

قل لا اجد فيما اوحى الىّ محرّماً على طاعمٍ يطعمه إلاّ اَن يكون ميتة...(175)

اى پيامبر! به شرك گرايان بگو: در آنچه به من وحى شده است بر خورنده اى كه آن را مى خورد هيچ حرامى نمى يابم، مگر آنكه مردار يا خون ريخته شده يا گوشت خوك... باشد...

إلاّ ما اضطررتم إليه

تنها در يك صورت رواست كه از خوردنيهايى كه تحريم شده است، بخوريد. و آن هنگامى است كه براى نجات جان از گرسنگى، به اندازه اى كه جانتان حفظ شود، بخوريد.

برخى نيز برآنند كه فرد گرسنه، هم مى تواند به اندازه اى كه سير شود بخورد و هم تا هنگامه نجات از گرسنگى و مرگ و دست يافتن به غذاى حلال، مقدارى از آن غذاى حرام يا مردار را پس انداز نمايد.

به باور «جبايى» از آيه شريفه اين نكته دريافت مى گردد كه انسان به هنگامه اجبار از سوى ديگران، مى تواند از غذاهاى حرام بخورد، چرا كه او هم جانش در خطر است.

وَاِنَّ كَثيراً لَيُضِلُّونَ بِاَهْوآئِهِمْ بِغَيْرِ عِلْمٍ

بسيارى از مردم، ديگران را از روى نادانى، با هواها و هوسهاى دل خويش گمراه مى سازند.

اِنَّ رَبَّكَ هُوَ اَعْلَمُ بِالْمُعْتَدينَ.

آرى، پروردگارت به حال كسانى كه از حق به سوى باطل مى گرايند و از مرز مقررات خدا مى گذرند، داناتر است.

وَ ذَرُوا ظاهِرَ الْاِثْمِ وَباطِنَهُ

در تفسير اين فراز از آيه شريفه نظراتى آمده است:

1 - به باور گروهى از جمله «قتاده» و «مجاهد» و «انس» منظور اين است كه: از هر آنچه گناه و نافرمانى خداست، در آشكار و نهان پروا كنيد.

2 - اما به باور «جبايى» منظور از گناه ظاهر، كارهايى است كه بوسيله اعضا و اندامها انجام مى شود و منظور از گناه باطنى كار قلب و دل است.

3 - از ديدگاه پاره اى منظور از گناه آشكار، زنا و منظور از گناه نهان يارگيرى پنهانى است.

4 - و ازديدگاه پاره اى ديگر همچون «سعيد بن جبير» گناه آشكار، زناى با محارم و گناه نهان، زناى با بيگانه است.

«ضحّاك» در اين مورد آورده است كه: در جاهليت زناى آشكار، گناه و كارى زشت شمرده مى شد، امّا زناى درنهان را گناه نمى دانستند.

به هر حال به باور ما ديدگاه نخست - كه همه ديدگاهها را در بر دارد - از همه آنها بهتر به نظر مى رسد.

اِنَّ الَّذينَ يَكْسِبُونَ الْاِثْمَ سَيُجْزَوْنَ بِما كانُوا يَقْتَرِفُونَ.

آن كسانى كه دست به گناه و زشتى مى يازند، به زودى در برابر آنچه بدان دست يازيده و به دست آورده اند، كيفر خواهند شد.

در ادامه سخن، قرآن شريف مى فرمايد:

وَ لاتَأْكُلُوا مِمَّا لَمْ يُذْكَرِ اسْمُ اللَّهِ عَلَيْهِ وَاِنَّهُ لَفِسْقٌ

و از آنچه به هنگام سربريدنش نام خدا بر آن برده نشده است، نخوريد.

آيه شريفه به صراحت بيانگر اين واقعيت است كه به هنگام بريدن سر حيوان بايد نام خدا را بر زبان جارى كرد و اين نشانگر وجوب اين دستور است؛ چرا كه اگر جز اين باشد بايد خوردن گوشت حيوانى كه به هنگامه سربريدن آن نام خدا بر آن برده نشده است، حرام نباشد، در صورتى كه حرام است و آيه شريفه آن را فسق و گناه مى شناسد.

و نيز از آيه مورد بحث اين نكته دريافت مى گردد كه خوردن گوشت حيوانى كه بوسيله كفرگرايان ذبح مى شود - خواه اهل كتاب باشند يا نباشند، وخواه نام خدا را بر آن ببرند يا نبرند - روا نيست؛ چرا كه آنان خداى يكتا را نمى شناسند تا به نيّت و براى تقرب به او نامش را ببرند.

در مورد حيوانى كه بوسيله مسلمان ذبح شده، امّا نام خدا بر آن برده نشده است، ديدگاهها متفاوت است:

1 - به باور گروهى خوردن گوشت آن - خواه از روى قصد يا از روى فراموشى نام خدا را نبرده باشند - حرام است.

2 - امّا در برابر آن گروه، از «شافعى» آورده اند كه: در هر دو صورت حلال است.

3 - از ديدگاه «ابوحنيفه» اگر ازروى قصد و آگاهى بردن نام خدا ترك شود، حرام و اگر فراموش گردد حلال است.

4 - از امامان نور نيز ديدگاه سوم روايت شده است.

وَ اِنَّ الشَّياطينَ لَيُوحُونَ اِلى اَوْلِيآئِهِمْ لِيُجادِلُوكُمْ

دانشمندان مذهبى و سردمداران گستاخ و سركش كفرگرايان، به دنباله روهاى خود اشاره مى كنند كه در باره حلال بودن «مردار» با شما به كشمكش و ستيزه برخيزند.

به باور برخى، شرك گرايان عرب با توحيدگرايان به ستيزه پرداخته و مى گفتند: چگونه شما حيوانى را كه خودتان مى كشيد حلال مى شماريد، امّا آن را كه خدا كشته است حرام مى دانيد، در حالى كه آنچه را خدا كشته است از آنچه شما مى كشيد، بهتر است؟!

«عكرمه» مى گويد: گروهى از زردشتيان ايران به شرك گرايان قريش - كه رابطه دوستانه اى باهم داشتند - نوشتند: پيامبر و يارانش خود را بنده فرمانبردار خدا مى پندارند و با اين وصف حيوانى را كه خود سر مى برند حلال مى دانند، امّا آنچه را خدا كشته است، حرام مى شمارند. با اين بيان، شرك گرايان قريش اين سفسطه را از ايرانيان گرفتند.

و «ابن عباس» مى گويد: شيطانهاى «جنّى» به دوستان خود - از ميان انسانها - وسوسه مى كنند و بافته هاى خود را بر دل آنها مى افكنند كه بوسيله آنها ستيزه نمايند.

وَاِنْ اَطَعْتُمُوهُمْ اِنَّكُمْ لَمُشْرِكُونَ.

هان اى توحيدگرايان: اگر شما از شرك گرايان فرمانبردارى و پيروى كنيد و «مردار» را حلال شماريد و در كارهاى ديگر نيز به اشاره و دستور آنها عمل كنيد، شما نيز به شرك درخواهيد غلطيد، چرا كه از ديدگاه همه مسلمانان هركس «مردار» را حلال شمارد، كافر است.

امّا كسى كه با آگاهى و ايمان به حرمت گوشت مردار، از روى اختيار از آن بخورد، به باورگروهى از جمله «حسن»، فاسق است. امّا برخى بر آنند كه اين موضوع و حكم، به حيوانى اختصاص داشت كه بت پرستان عرب ، براى بتها سر مى بريدند.

مرگ و حيات معنوى در آيات گذشته از منطق توحيدگرايان و مشركان سخن رفت، اينك قرآن در بيانى بسيار پر جاذبه و زيبا ضمن تشبيه كفر و شرك، به مرگ خفت بار و تشبيه ايمان به نور و زندگى مى فرمايد:

أَوَ مَنْ كانَ مَيْتاً فَاَحْيَيْناهُ وَجَعَلْنا لَهُ نوُراً يَمْشى بِه فِى النَّاسِ كَمَنْ مَثَلُهُ فِى الظُّلُماتِ لَيْسَ بِخارِجٍ مِنْها

آيه شريفه در مورد «حمزه»، آن قهرمان حقگرا و «ابوجهل» كه در كفرگرايى و شرارت و حق ستيزى شهره آفاق بود، فرود آمد(176) و در تفسير آن ديدگاهها متفاوت است:

1 - گروهى از جمله «ابن عباس» و «مجاهد» و... بر آنند كه: در آغاز اين آيه، خدا كفر و شرك را به مرگ تشبيه كرده و توحيد و ايمان را به حيات و زندگى.

2 - امّا به باور برخى منظور آيه اين است كه آن انسان، نطفه بى مقدارى بود كه خدا به او حيات و امكانات زندگى ارزانى داشت. و منظور از نورى كه در آيه فرا راه هدايت يافتگان با ايمان و زنده دل است، دانش و بينش مى باشد. و بدان دليل دانش و حكمت را به نور و روشنايى و نادانى را به تاريكى تعبير مى كند كه دانش انسان را به سوى رشد و كمال رهنمون مى گردد و بسان نورى كه در راهها روشنگرى مى كند، دانش و بينش نيز راه را بر انسان مى نماياند.

3 - از ديدگاه برخى منظور از نور و روشنايى، قرآن شريف است.

4 - و از ديدگاه پاره اى ديگر، ايمان به خدا و پيامبر مى باشد.

به هر حال آيه شريفه مى فرمايد: آيا آن مرده اى كه به او حيات بخشيده و برايش نور و روشنايى قرار داده ايم كه با آن در ميان مردم راه مى رود، همانند كسى است كه گرفتار تاريكيها شده و از آن نجات نمى يابد؟ منظور از كسى كه به سرگردانِ در تاريكيها تشبيه شده، انسان و جامعه كفرگراست و منظور از تاريكيها نيز تباهيها و آفتهاى كفر است و هدف قرآن از ترسيم اين تشبيه با واژه «مثل»، اشاره به اسارت و نگونسارى انسان كفرگرا در تاريكيها و اسارت و آفتهاى كفر است.

يك پرسش و پاسخ آن

چرا در آيه شريفه كفرگرا به مرده تعبير مى گردد وتوحيدگرا و با ايمان به زنده؟!

دليل اين تعبير آن است كه از زندگى انسان كفرگرا نه بهره شايسته و بايسته اى نصيب خودش مى گردد، و خود از زندگى و آن همه امكانات و استعدادها در راه شايسته و خدا پسندانه بهره ور مى گردد و نه ديگران؛ پس چرا به مرده تعبير نشود؟ به باور ما انسان كفرگرا و بيداد پيشه كه هدفدارى آفرينش را درنيابد و در بيراهه ها سرگردان باشد از مرده نيز بى ثمرتر است، چرا كه مرده، نه به ديگران زيان مى رساند و نه براى خويش بارگناه و كيفر دردناك مى اندوزد، امّا كفرگرا و ستمكار هر لحظه با ستم و بيداد و حق ستيزى خود، هم به زيان خويش گام بر مى دارد و هم به زيان جامعه و تاريخ. در برابر چنين موجود تبهكارى انسان توحيدگرا و درست انديش و با ايمان است، و بدان دليل قرآن او را به زنده تعبير مى كند كه هم در زندگى اش خود بهره ور مى گردد و هم به ديگران بهره مى رساند بر اين اساس است كه در قرآن انسان كفرگرا به مرده، و انسان با ايمان به زنده تعبير شده است.

براى نمونه:

قرآن در يك آيه مى فرمايد: إِنّك لا تسمع الموتى... (177) اى پيامبر! واقعيت اين است كه تو مردگان را شنوا نمى گردانى...

و نيز مى فرمايد: لينذر مَن كان حيّاً و يحق القول على الكافرين(178) ... تا هر كه را زنده است هشدار دهد و گفتار خدا در مورد كفرگرايان تحقّق يابد.

و نيز مى فرمايد: و ما يستوى الاحياء و لا الاموات(179) و زندگان و مردگان يكسان نيستند ...

آرى خداى فرزانه سه نعمت ايمان و قرآن و دانش را، نور و روشنايى مى نامد، چرا كه مردم بوسيله اين سه سرمايه گرانبهاى هدايت و نجات، راه رستگارى را پيدا مى كنند و از تاريكيهاى كفر و سرگردانى و حيرت و گمراهى، نجات يافته و هدايت مى يابند.

و بدان دليل كفر را تاريكى و ظلمت و سياهى مى نامد كه بوسيله آن، نه مى توان راه نجات را يافت و نه راه سعادت و سلامت را، بلكه انسان كفرگرا در چنگال آفتها و تباهيهاى كفر و بيداد به مرگ سياه محكوم مى گردد؛ آرى، به همين دليل است كه در آيه ديگرى كافر را نابينا و انسان با ايمان را به بينا تعبير مى نمايد و مى فرمايد: و ما يستوى الاعمى و البصير...(180)

نابينا و بينا، يا انسان كفرگرا و با ايمان يكسان نيستند.

كَذلِكَ زُيِّنَ لِلْكافِرينَ ماكانُوا يَعْمَلُونَ.

همان گونه كه براى مردم با ايمان، ايمان و عمل شايسته آراسته شده، براى كفرگرايان و ظالمان نيز كفر و بيداد آراسته شده است تا به كردار زشت و بيدادگرانه خويش دلخوش باشند.

در اين مورد قرآن در آيه ديگرى مى فرمايد: كلُّ حزبٍ بما لديهم فرحون(181)

... هر گروهى به آنچه دارد دلخوش و شادمان باشد.

در اين مورد از «حسن» روايت شده است كه: به خداى سوگند كه شيطان و هواى دل، كفرگرايان را به كفرشان دلخوش ساخته و آن را در نظرشان مى آرايند، چرا كه قرآن مى فرمايد: شيطانها به دوستداران خويش وسوسه مى كنند... و اِنّ الشياطين ليوحون الى اوليائهم...(182)

از اين آيه چنين دريافت مى گردد كه تنها شيطان و هواى دل كفرگرايان و بيدادگران است كه كفر و بيداد و زشتى و گناه را، در نظر اينان آراسته مى سازد و نه هيچ كس ديگر. و تعبير قرآن با واژه مجهولِ «زُيّن» نيز جز همين نكته را نمى رساند كه خود، كفر و گناه را براى خويش آراسته مى سازند.

اين تعبير بسان تعبير اين آيه است كه به شرك گرايان مى فرمايد: ... أَنّى يصرفون(183) چگونه از راه حق و عدالت منحرف مى گردند؟!

و نيز بسان تعبير اين آيه كه مى فرمايد: ... فأنّى يؤفكون(184) پس چگونه از پرستش خداى يكتا منحرف مى گردند؟!

در اين دو آيه نيز دو فعل مجهول به كار رفته و درست است كه به ظاهر بايد گفت: چگونه از راه حق به انحراف كشيده مى شوند؟! و به كجا از پرستش خدا به انحرافشان مى كشند؟ امّا واقعيت اين است كه عامل انحراف و گمراهى در اينجا نيز خود آنان و هواى دل آنان و شيطانهاى آنان است.

در دهمين آيه مورد بحث مى افزايد:

وَ كَذلِكَ جَعَلْنا فى كُلِّ قَرْيَةٍ اَكابِرَ مُجْرِميها لِيَمْكُرُوا فيها

و همانسان كه براى كفرگرايان كردار نادرست شان آراسته شد، همان گونه در هر شهر و ديارى گناهكاران بزرگ و صاحب قدرت و امكانات آن را مى گماريم تا در آن به دجالگرى و فريبكارى بپردازند... به عبارت ديگر، همان گونه كه مردم با ايمان با گزينش راه توحيد و تقوا و آزادمنشى و دادگرى و رعايت حقوق ديگران، به اثر طبيعى ايمان و عمل شايسته كه نور و روشنايى است نايل آمدند، تبهكاران نيز به ثمره شوم كفرگرايى و بيدادگرى خويش كه زندگىِ سراپا نيرنگ و فريب و گمراهى و گمراهگرى است مى رسند. و اين از سنت هاى ماست كه به هر فرد و گروهى، ثمره راه و كارش را مى دهيم. گروهى را به خاطر انتخاب شايسته راه وايمان و عمل شايسته، به روشنايى و رستگارى مى رسانيم و گروهى را به خاطر سوء استفاده از اختيار و گزينش بد، به گمراهگرى و دجّالگرى و زندگى تيره و تار مى كشانيم. اين ارزانى داشتن نور به آنان در پرتو لطف ما و ثمره طبيعى كار و انتخاب آنهاست و آن سقوط در گمراهى و فريب و تيره روزى دنيا و آخرت نيز، كيفر ما و ثمره شوم عملكرد خود آنان است.

به هر حال ايمان آوردگان بر اساس سنّت هاى ما از مهر و لطف و نعمتهاى معنوى ما برخوردار مى گردند و كفرگرايان و ظالمان نيز به كيفر عملكردشان گرفتار مى شوند.

در آيه شريفه تنها از تبهكاران بزرگ ياد مى كند و نه از همه گناهكاران و ظالمان، و اين بدان دليل است كه وقتى سردمداران تبهكار در قبضه قدرت حق باشند و براى نجات خود كارى نتوانند، حساب ديگران روشن است.

وَما يَمْكُرُونَ اِلاَّ بِاَنْفُسِهِمْ وَما يَشْعُرُونَ.

امّا آنان با خود نيرنگ مى كنند و خويشتن را مى فريبندو نمى دانند كه كيفر كارشان سر انجام به خودشان باز مى گردد. آرى، با اينكه نيرنگ و فريب انسان به خودش درست به نظر نمى رسد و انسان به نقشه ابليسى و فريبكارانه خود آگاه است و بر ضد ديگران نقشه مى كشد، با اين وصف تبهكاران و بيدادگران به خود نيرنگ مى زنند و سياهى و تباهى نيرنگشان، دامنگير خودشان مى گردد. بدين سان آيه شريفه نشانگر آن است كه سردمداران فريب و بيداد در حقيقت به ايمان آوردگان نيرنگ نمى زنند تا به پندار خود بر خدا چيره شوند؛ چرا كه اين خداست كه به آنان قدرت و ثروت و امكانات و اختيار و آزادى و فرصت داده و دست آنان را باز گذاشته است. بر اين اساس همين كارشان نيز با سوء استفاده از قدرت و نعمتى كه خدا به آنان داده است انجام مى شود و نه به قدرت خودشان؛ پس آنان هرگز بر خدا چيره نخواهند شد.

ثمره شوم شرك و بيداد در آيه گذشته از سردمداران فريب و بيداد سخن رفت(185) اينك در اين آيه در ترسيم بهانه جويى ها و بازيگرى هايشان مى فرمايد:

وَ اِذا جآءَتْهُمْ ايَةٌ قالُوا لَنْ نُؤْمِنَ حَتّى نُؤتى مِثْلَ ما اُوتِىَ رُسُلُ اللَّهِ

و هنگامى كه نشانه و معجزه اى از جانب خدا براى آنان بيايد كه بر درستى راه توحيد گرايى و يكتاپرستى و راستى دعوت و رسالت پيامبر گواهى كند، اين سردمداران فريب مى گويند: ما هرگز ايمان نمى آوريم تا نظير معجزاتى كه به پيامبران خدا مى رسد، به ما نيز داده شود! روشن است كه اين سخن از حسدورزى آنان نسبت به پيامبر مايه مى گرفت؛ و قرآن در نفى گفتار پوچ و آكنده از حسادت و كينه توزى آنان مى فرمايد:

اَللَّهُ اَعْلَمُ حَيْثُ يَجْعَلُ رِسالَتَهُ

خدا از آنان و از همه انسانها داناتر است و بهتر مى داند كه چه كسى براى اين رسالت خطير شايسته تر و برازنده تر است؛ و با بعثت و رسالتِ كدامين انسان برگزيده، منافع و مصالح انسانها بهتر رعايت مى گردد. او بهتر مى داند كه چه كسى بار گران و طاقت فرساى رسالت را با اقتدار و صفاىِ دلِ بهتر و بيشترى به دوش مى كشد و به سر منزل مقصود مى رساند و چه كسى توان اين كار بزرگ را ندارد.

آرى، خدا رسالت و پيام رسانى خويش را به كسى مى دهد كه افزون بر آنچه آمد، بهتر بتواند دشواريهاى آن را به جان بخرد و كار را پيش برده و در برابر دجّالگرى ها و آزارها پايدارى ورزد.

در ادامه سخن به آنان هشدار مى دهد كه:

سَيُصيبُ الَّذينَ اَجْرَمُوا صَغارٌ عِنْدَ اللَّهِ

به باور «زجاج» منظور اين است كه: سردمداران تبهكار شهرهايى كه راه كفر و دجّالگرى را برگزيده اند، هشدارشان باد كه اگر چه آنان دردنيا بزرگتر و برتر و زورمندترين مردم شهرها بوده اند، امّا به دليل بهره ورى ناردست از قدرت و نعمت و امكانات به زودى در پيشگاه خدا به خوارى و بدبختى گرفتار مى گردند. امّا به باور برخى ممكن است منظور اين باشد كه: به زودى آن خوارى و نگونسارى كه خداى آنان براى آنان مقرر فرموده است دامانگير آنها مى گردد.

يا به زودى به مرحله اى مى رسند كه پيش خدا خوار و رسوا مى گردند.

وَعَذابٌ شَديدٌ بِما كانُوا يَمْكُرُونَ.