/ سوره بقره / آيه هاى 22 - 21

21. يا ايُّهَاالنّاسُ اعْبُدُوا رَبَّكُمُ الَّذى خَلَقَكُمْ وَالَّذينَ مِنْ قَبْلِكُمْ لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ.

22. اَلَّذى جَعَلَ لَكُمُ الْاَرْضَ فِراشَاً وَالسَّماءَ بِناءً وَ اَنْزَلَ مِنَ السَّماءِ ماءً فَاَخْرَجَ بِهِ مِنَ الثَّمَراتِ رِزْقَاً لَكُمْ فَلا تَجْعَلُوا لِلَّهِ اَنْدادَاً وَ اَنْتُمْ تَعْلَمُونَ.

ترجمه

21. [هان ] اى مردم! پروردگارتان را كه شما و كسانى را كه پيش از شما بوده اند، آفريده است، پرستش كنيد؛ باشد كه پرواپيشه سازيد [و پرهيزگار شويد].

22. همان [خدايى ] كه زمين را براى شما [بسان ] فرشى [گسترده ] و آسمان را بنايى [برافراشته ]پديد آورد، و از آسمان، آبى نازل كرد، و با آن از ميوه ها[ى گوناگون ]رزقى براى شما بيرون آورد؛ پس، براى او همتايانى قرار ندهيد، درحاليكه خودتان مى دانيد [ كه او همتايى ندارد].

نگرشى بر واژه ها

«خلق» به معناى انجام دادن كارى است كه سراسر آن با حكمت و مصلحت و اندازه گيرى و نظم شگرف و دقيق منطبق باشد. از همين مادّه و ريشه، واژه هاى «خلق» به معناى «سرشت و طبيعت» و «خلاق» به مفهوم «بهره و سهم» برگرفته شده است.

«ارض» به معناى «كره زمين» و نيز «دست و پاى حيوانات [قوائم ]»(80) و «لرزش» است.

«جَعَلَ» از «جَعْلْ» به معناى «بوجودآوردن»، «آفريدن» و «پديدارساختن» آمده است.

«فراشاً»: فراش جمع «فرش» است. «بساط» و «مهاد» نيز به همين معنا آمده اند. امّا فراشاً در اينجا، به مفهوم زمين است.

«السّماء»: آسمان نيلگون را بدان جهت كه از زمين بالاتر است، آسمان گفته اند. در فرهنگ عرب، هر چيزى را نسبت به چيز ديگرى كه بالاتر و بلندتر از آن است، «سماء» مى گويند.

«ماء» به معناى آب است. اصل آن «موه»، جمع آن «امواه» و تصغير آن «مويه» است.

«من السّماء»: از آسمان.

«انداداً» جمع «ندّ» به معناى «همتا و همانند» است و گاه به معناى «همطراز» و «ضد» نيز آمده است.

تفسير

در آيه اى كه ذكر آن گذشت، خداوند همه مردم را مخاطب قرار مى دهد، خواه توحيدگرا و دين باور يا شرك گرا؛ و مى فرمايد: «هان اى مردم! اى انسانها!»؛ زيرا هر آيه اى كه با «يا ايّهاالنّاس» شروع شود، متوجّه تمامى بشريت است و جز كودكان و كسانى كه از نعمت خرد محروم اند، همه را دربرمى گيرد، و هر آيه اى كه با «يا ايّهاالّذين آمنوا» آغاز شود، روى سخنش در درجه نخست، مردم باايمان است.

«اعبدوا ربّكم»

از راه پرستش و عبادت خدا، به پروردگارتان تقرّب جوييد.

ابن عبّاس مى گويد: منظور اين است كه خداى را يكتا و بى همتا بشناسيد.

«الّذى خلقكم ...»

خداى پرمهر در ترسيم نعمتهاى گرانى كه به انسانها ارزانى داشته است، آفرينش آنان و پيشينيانشان را يادآور مى شود تا آفريدگار خود را فراموش نسازند، و از گناه - كه نافرمانى اوست - دورى جويند و پروا را پيشه خود سازند: «لعلّكم تتّقون».

برخى گفته اند: منظور از واژه «تتّقون»، پرستش خدا و بندگى اوست؛ همانسان كه مى فرمايد: «وَ ما خَلَقْتُ الْجِنَّ وَالْإنْسَ اِلّا لِيَعْبُدُونِ.»(81) (و جنّ و انس را نيافريدم جز براى آنكه مرا بپرستند.)

به اعتقاد بعضى از مفسّران، معناى آيه شريفه اين است كه: خداى را بپرستيد تا پرهيزگار شويد و از گناه و زشتى دورى جوييد.

با اين توضيح، شايد واژه «لعلّ» به معناى نرمش و ادب در اندرزگويى و پنددهى آمده باشد، نه براى بيان ترديد؛ چرا كه درمورد آفريدگار هستى، ترديد راه ندارد.

در ادبيات عرب نيز اين واژه گاه در بيان ثمره كار و اثر آن بكار رفته است؛ نظير اين جمله: «اِعْمَل لعلّك تأخذالاجره» (كار انجام ده تا مزد بگيرى).

سيبويه مى گويد: دليل آمدن واژه «لعلّ» در اين آيه شريفه، برانگيختن حسّ ِ اميد و نويد در بندگان است؛ همانگونه كه قرآن اين مطلب را در دعوت موسى (ع) نيز ترسيم مى كند و مى فرمايد:

«فَقُولا لَهُ قَوْلَاً لَيِّنَاً لَعَلَّهُ يَتَذَكَّرُ اَوُ يَخْشى .»(82)

و با او سخنى نرم گوييد، شايد پند پذيرد يا [از خدا] بترسد.

و بدينوسيله موسى (ع) و هارون را به ثمره دعوت پرخطر خويش اميدوار مى سازد.

برخى از مفسّران گفته اند: آمدن «لعلّ» كه بيشتر در ترديد بكار مى رود، براى آن است كه انسان با اندك عبادت خدا، به غرور و خودبزرگ بينى - كه آفت پيشرفت است - دچار نشود؛ بلكه براى اوج گرفتن و تقرّب به خداوند، با همه وجود تلاش كند و از آنچه او را از رسيدن به هدف بازمى دارد، دورى جويد.

در اين آيات، آفريدگار هستى پس از دعوت به توحيدگرايى و يكتاپرستى، دليل آن را در وهله نخست ارزانى داشتن نعمتهاى گران و رنگارنگ بدانها اعلان مى كند. گويى به همين جهت است كه در آيه شريفه، انواع نعمتها به تصوير كشيده شده تا مردم را در يكتاپرستى و يكتاگرايى و دورى از شرك و كفر راسخ گرداند.

«الَّذى جعل لكم من الارض فراشاً ...»

خدايى كه زمين را براى شما بسان فرش گسترانيد تا بتوانيد از آن بهره ور شويد و در آن سكنى گزينيد؛ و آسمان را همانند سقف برافراشته اى بر بالاى سرتان قرار داد، و باران رحمت خويش را از آسمان فرو فرستاد تا بدينوسيله گياه و نبات و انواع ميوه ها را براى استفاده شما بروياند.

با اين بيان، آفريدگار و روزى دهنده، خداى يكتاست؛ پس، نبايد شرك بورزيد و براى او همتا بگيريد.

«و انتم تعلمون»

اين فراز از آيه شريفه را به صورتهاى مختلف تفسير كرده اند؛ ازجمله:

1. با اينكه نيك مى دانيد معبودانى كه مى پرستيد، نه تنها توانايى ارزانى داشتن اين نعمتهاى بيشمار و گران را بر انسانها ندارند، كه از رساندن كمترين سود يا زيانى نيز ناتوانند.

2. شما خرد و قدرت شناخت درست و باطل را داريد؛ از اين رو، ما باران دلايل را بر شما بارانيديم تا حق را برگزينيد و به توحيدگرايى رو آوريد.

3. دسته اى معتقدند كه روى سخن اين آيه شريفه، يهود و نصارا است و يادآور مى شود كه شما در كتابهاى آسمانى خويش با اين حقايق آشنا هستيد و آنها را خوب مى دانيد.