|
تفسير الميزان جلد ۵
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۱۳ -
و قرآن اين كتاب
عزيز به آن تصريح و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) بر طبق آن مشى نموده و سيره و
سنت شريفه خود را بر آن اساس بنا نهادند و اگر نبود كه ما در اين كتاب تنها به بحث
قرآنى مى پردازيم ، داستانهائى از آن جناب در اين باره برايت نقل مى كرديم ، و تو
خواننده عزيز مى توانى به كتبى كه در سيره و تاريخ زندگى آن حضرت نوشته شده مراجعه
نمائى .
مقايسه اسلام با ديگر سنت هاى اجتماعى در مساءله عهد و
وفاى به آن
و اگر بين سنت و سيره اسلام و سنتى كه ساير امت هاى متمدن و غير متمدن در خصوص
احترام عهد و پيمان دارند مقايسه كنى ، و مخصوصا اخبارى را كه همه روزه از رفتار
امت هاى قوى با كشورهاى ضعيف مى شنويم كه در معاملات و پيمانهايشان چگونه معامله مى
كنند؟! و در نظر بگيرى كه تازمانى كه با پيمان خود آنها را مى دوشند پاى بند پيمان
خود هستند، و زمانى كه احساس كنند كه عهد و پيمان به نفع دولتشان و مصالح مردمشان
نيست آن را زير پا مى گذارند، آن وقت فرق بين دو سنت را در رعايت حق و در خدمت
حقيقت بودن را لمس مى كنى 0
آرى سزاوار منطق دين همين ، و لايق منطق آنان همان است ، چون در دنيا بيش از دو
منطق وجود ندارد يك منطق مى گويد: بايد حق رعايت شود، حال رعايت آن به هر قيمتى كه
مى خواهد تمام شود، زيرا در رعايت حق ، مجتمع سود مى برد، و منطقى ديگر مى گويد:
منافع مردم بايد رعايت شود، حال به هر وسيله اى كه مى خواهد باشد ، هر چند كه منافع
امت با زير پا گذاشتن حق باشد، منطق اول منطق دين ، و دوم منطق تمامى سنت هاى
اجتماعى ديگر است ، چه سنت هاى وحشى ، و چه متمدن ، چه استبدادى و دموكراتى ، و چه
كمونيستى و چه غير آن 0
خواننده عزيز توجه فرمود كه اسلام عنايتى كه در باب رعايت عهد و پيمان دارد را
منحصر در عهد اصطلاحى نكرد، بلكه حكم را آن قدر عموميت داد كه شامل هر شالوده و
اساسى كه بر آن اساس بنائى ساخته مى شود بگردد، و در باره همه اين عهدها چه
اصطلاحيش و چه غير اصطلاحيش سفارش فرمود0
در خاتمه بحث توجه بفرمائيد كه اين بحث دنباله اى دارد كه ان شاءاللّه تعالى در
آينده خواهد آمد0
|
احلت لكم بهيمة
الانعام الا ما يتلى عليكم ...
|
كلمه (احلال
) كه فعل ماضى مجهول (احلت
) از آن اشتقاق يافته به معناى مباح كردن چيزى است ، و كلمه
(بهيمه ) بطورى كه صاحب مجمع
گفته اسم است براى هر حيوان صحرائى و دريائى كه با چهار پا راه برود و بنا به گفته
وى اضافه بهيمه به كلمه (انعام
) از باب اضافه نوع به يكى از اصناف خودش است ، (مثل اينكه بگوئى
(چهارپايان حلال گوشت )، كه چهارپايان نوعى است مشتمل بر دو صنف حلال گوشت و حرام
گوشت ، و در آن عبارت چهارپايان اضافه شده به صنف خودش )، و مثل اينكه بگوئى نوع
انسان چنين يا جنس حيوان چنان است ، كه در هر دو عبارت ، نوع اضافه شده به صنف ،
زيرا كلمه (جنس ) هم نسبت به انواع حيوانات ، نوع ، و آن انواع صنف اويند0
بعضى از مفسرين گفته اند: اصلا كلمه بهيمه به انعام اضافه نشده ، بلكه به كلمه
(جنين )
كه در تقدير است اضافه شده ، و تقدير كلام (بهيمه
جنين الانعام ) است ، بنا به گفته اين
آقايان اضافه (لامى
) خواهد بود، يعنى حرف (لام
) در تقدير خواهد بود، و به هر حال منظور از بهيمة الانعام همان هشت جفت
حيوانى است كه گوشتش حلال است ، و جمله : (الا
ما يتلى عليكم ) اشاره است به احكامى كه
بعدا در آيه : (حرمت عليكم الميته و الدم
و لحم الخنزير و ما اهل لغيراللّه به ...)
مى آيد، كه در آيه بعضى از حالات آن هشت جفت حرام شده ، و آن حالتى است كه حيوان
حلال گوشت ذبح و تذكيه نشود، بلكه مردار گردد، و يا اگر ذبحش كردند بنام خدا
نكردند0
و جمله (غير محلى الصيد و انتم حرم
) حال است از ضمير خطاب در (احلت
لكم )، مى فرمايد: گوشت بهيمه انعام بر
شما حلال است ، مگر آنهائى كه بعدا نام مى بريم ، و مگر در حالى كه خود شما وضعى
خاص داشته باشيد، يعنى محرم باشيد، و در حال احرام يكى از آن هشت صنف حيوان از قبيل
آهو و گاو وحشى و گورخر را شكار كرده باشيد، كه در اين صورت نيز خوردن گوشت آن بر
شما حلال نيست ، و چه بسا مفسرين كه گفته باشند اين جمله حال از ضمير خطاب در جمله
(يتلى عليكم ) است ، و كلمه
(صيد) مصدرى است كه به معناى
مفعول صيد شده آمده ، همچنانكه كلمه (حرم
) به دو ضمه ، جمع حرام است و حرام به معناى محرم به كسره راء اسم فاعل
است 0
|
يا ايها الذين
آمنوا لا تحلوا شعائر اللّه ، و لا الشهر الحرام و لا الهدى و لا القلائد، و لا
آمين البيت الحرام يبتغون فضلا من ربهم و رضوانا
|
در اين آيه مجددا مؤ منين مورد خطاب واقع شده اند، و اين تكرار خطاب شدت اهتمام به
حرمات خداى تعالى را مى رساند0
در جمله (لا تحلوا حلال مكنيد)
كلمه احلال كه مصدر آن فعل است ، به معناى حلال كردن است ، و حلال كردن و مباح
دانستن ملازم بابى مبالات بودن نسبت به حرمت و مقام و منزلت پروردگارى است كه اين
عمل را بى احترامى به خود دانسته ، و اين كلمه در هر جا به يكى از اين معانى است ،
يا به معناى بى مبالاتى است ، و يا به معناى بى احترامى نسبت به مقام و منزلت است
(احلال شعائر اللّه
) به معناى بى احترامى به آن شعائر و يا ترك آنها است ، (و احلال شهر
الحرام ) به معناى اين است كه حرمت اين چهار ماه را كه جنگ در آنها حرام است نگه
ندارند، و در آنها جنگ كنند، و همچنين در هر جا معناى مناسب به آنجا را افاده مى
كند0
كلمه (شعائر)
جمع شعيره است ، كه به معناى علامت است ، و كانه مراد از شعائر اعلام حج و مناسك آن
باشد، و كلمه شهرالحرام به معناى ماههائى است كه خداى تعالى آنها را مورد احترام
قرار داده ، و آن عبارت است از چهار ماه قمرى ، محرم و رجب و ذى القعده و ذى الحجه
، و كلمه (هدى
) به معناى آن حيوانى است كه آدمى از شهر خود با خود به طرف مكه مى برد،
تا قربانى كند، از قبيل گوسفند و گاو و شتر، و كلمه قلائد جمع قلاده به معناى گردن
بند است ، و در اينجا به معناى هر چيزى است مانند نعل و مثل آن ، كه به عنوان اعلام
به قربانى ، به گردن حيوان مى اندازند و به اين وسيله اعلام مى كنند - كه اين شتر
يا گاو يا گوسفند قربانى راه خدا است ، اگر احيانا گم شد، و كسى او را پيدا كرد،
بايد به منا بفرستد تا از طرف صاحبش قربانى شود - و كلمه :
(آمين ) جمع كلمه آم است ، كه
اسم فاعل از فعل (ام ، يوم
) است ، و ماده آن (ام
) به معناى قصد كردن است ، پس معناى جمله
(آمين البيت الحرام ) كسانى
هستند كه قصد زيارت خانه خدا را دارند، و جمله :
(يبتغون فضلا)
حال از كلمه (آمين
) است
(فضل )
به معناى مال و يا سود مالى است ، كه در آيه (فانقلبوا
بنعمة من اللّه و فضل لم يمسسهم سوء)، و
آياتى ديگر به اين معنا است ، و يا به معناى اجر آخرتى ، و يا مطلق پاداش مالى است
، و يا پاداش اعم از مالى و غير مالى است 0
مفسرين در تفسير كلمات (شعائر)
و (قلائد)
و غير آندو از سائر مفرداتى كه در آيه آمده اختلاف كرده اند، و اقوال مختلفى ارائه
داده اند، و آنچه ما از اين ميان انتخاب كرده ايم همان است كه ذكر كرديم ، چون با
سياق آيه سازگارتر بود، و چون در نقل و انتقاد در اقوال ديگر فائده اى نبود، از نقل
آنها صرف نظر كرديم 0
و چون از احرام در آمديد شكار بكنيد، جمله : (شكار
بكنيد) از آنجا كه در مقامى آمده كه
شنونده احتمال مى داده شايد شكاركردن بعد از احرام نيز حرام باشد دلالت بر وجوب
ندارد، تنها دلالت مى كند بر اينكه بعد از احرام ، حرام و ممنوع نيست ، و اصطلاحا
چنين امرى را (امر عقيب حظر) مى گويند، يعنى امرى كه بعد از نهى در كلام بيايد، و
كلمه
(حل )
كه ثلاثى مجرد است ، و نيز (احلال
) كه ثلاثى مزيد و از باب افعال است ، هر دو يك معنا مى دهد، و آن عبارت
است از خارج شدن از احرام 0
|
و لا يجرمنكم
شنان قوم ان صدوكم عن المسجدالحرام ان تعتدوا
|
وقتى گفته مى شود: (جرمه و يجرمه
) معنايش اين است كه او را وادار به جرم كرد، و اگر معصيت را هم جريمه
مى گويند چون وبال و عقوبت آن را كه يا مال است و يا شكنجه بر آدمى تحميل مى شود0
راغب گفته است : اصل در معناى ماده (جيم
را ميم ) بريدن است ، و كلمه :
(شنآن )
به معناى دشمنى و بغض است ، و اينكه فرمود: (ان
صدوكم )، معنايش اين است كه شما را از
داخل شدن در مسجدالحرام منع كردند، و اين جمله يا بدل از
(شنآن ) است ، و يا عطف بيان
مى باشد0
و حاصل معناى آيه اين است كه : (اين كينه و دشمنى كه آنها نگذاشتند شما داخل
مسجدالحرام بشويد، شما را وادار نكند براينكه بر آنان تعدى كنيد و حال آنكه خدا شما
را بر آنان مسلط كرده ، وبال اين جرم بر شما تحميل نشود)0
|
و تعاونوا على
البر و التقوى و لا تعاونوا على الاثم و العدوان ...
|
معناى اين جمله روشن است و اين جمله بيانگر اساس سنت اسلامى است ، و خداى سبحان در
كلام مجيدش كلمه (بر)
را تفسير كرده ، و فرموده : (و لكن البر
من آمن باللّه و اليوم الاخر) و ما در
همانجا در باره (بر)
بحث كرديم ، و كلمه (تقوا)
به معناى مراقب امر و نهى خدا بودن است ، در نتيجه برگشت معناى تعاون بر بر و تقوا
به اين است كه جامعه مسلمين بر بر و تقوا و يا به عبارتى بر ايمان و عمل صالح ناشى
از ترس خدا اجتماع كنند، و اين همان صلاح و تقواى اجتماعى است ، و در مقابل آن
تعاون بر گناه يعنى عمل زشت كه موجب عقب افتادگى از زندگى سعيده است ، - و بر
(عدوان ) كه تعدى بر حقوق حقه
مردم و سلب امنيت از جان و مال و ناموس آنان است ، قرار مى گيرد، و ما در اين معنا
در ذيل آيه شريفه : (يا ايها الذين آمنوا
اصبروا و صابروا و رابطوا...) در جلد سوم
اين كتاب پاره اى مطالب آورده ايم 0
خداى سبحان بعد از آنكه از اجتماع (براثم
) و (عدوان
) نهى فرمود نهى خود را با جمله : (و
اتقوا اللّه ان اللّه شديدالعقاب ) تاكيد
كرد و اين در حقيقت تاكيدى است روى تاكيد ديگر، (تاكيد اول جمله :
(واتقوا اللّه ) است ، و
تاكيد دوم تهديد (ان اللّه شديدالعقاب
) است )0
تحريم خون و سه نوع گوشت
|
حرمت عليكم
الميتة و الدم و لحم الخنزير و ما اهل لغيراللّه
|
به اين آيه شريفه مشتمل است بر حرمت خون و سه نوع گوشت كه در سوره هائى كه از قرآن
قبل از اين سوره نازل شده بود نيز ذكر شده بود، مانند دو سوره انعام و نحل كه در
مكه نازل شده بودند، و سوره بقره كه اولين سوره مفصلى است كه در مدينه نازل شد، در
سوره انعام فرموده بود: (قل لا اجد فيما
اوحى الى محرما على طاعم يطعمه ، الا ان يكون ميتة او دما مسفوحا، او لحم خنزير،
فانه رجس او فسقا اهل لغيراللّه به فمن اضطر غير باغ و لا عاد، فان ربك غفور رحيم
)، در سوره نحل و سوره بقره فرموده : (انما
حرم عليكم الميتة و الدم و لحم الخنزير و ما اهل به لغير اللّه فمن اضطر غير باغ و
لا عاد فلا اثم عليه ان اللّه غفور رحيم )0
و همه اين آيات ، بطورى كه ملاحظه مى كنيد آن چهار چيز كه در صدر آيات مورد بحث ذكر
شده اند حرام كرده ، و آيه مورد بحث از نظر استثنائى كه در ذيل آن آمده شبيه به آن
آيات است ، در آن آيات مى فرمود: (فمن
اضطر غير باغ ...)0
در اينجا فرموده : (فمن اضطر فى مخمصة
غير متجانف لا ثم فان اللّه غفور رحيم )،
و بنابراين آيه سوره مائده نسبت به اين معانى كه در آن آيات آمده در حقيقت موكد است
0
بلكه نهى از آن چهار چيز و مخصوصا سه تاى اول يعنى ميته و خون و گوشت خوك تشريعش
قبل از سوره انعام و نحل بوده ، كه در مكه نازل شده اند، براى اينكه آيه سوره انعام
تحريم اين سه چيز و حداقل گوشت خوك را بدان علت مى داند كه رجس و پليدى است ، و
همين خود، دلالت دارد بر اينكه قبلا رجس تحريم شده بود0
آرى سوره مدثر از سوره هاى نازله در اول بعثت است (رجز)
كه همان رجس است را تحريم كرده بود، و فرموده بود: (و
الرجز فاهجر)0
و همچنين (منخنقه
) و (موقوذه
) و (مترديه
) و (نطيحه
) و (ما اكل السبع
) يعنى حيوان خفه شده ، و كتك خورده ، و از بلندى پرت شده ، و حيوانى كه
با ضربه شاخ حيوان ديگر از بين رفته و پس مانده درندگان ، همه از مصاديق ميته و
مردارند به دليل اينكه يك مصداق را (در آخر اين آيه ) از همه اينها استثناء كرده ،
و آن ، همه اين نامبردگان است در صورتى كه آنها را زنده دريابند و ذبح كنند، پس
آنچه در اين آيه نامبرده شده مصاديق يك نوعند، و براى اين افراد آن نوع يعنى مردار
را اسم برده كه عنايت به توضيح افراد آن داشته و خواسته است خوراكيهاى حرام را
بيشتر بيان كند، نه اينكه در آيه شريفه چيز تازه اى تشريع كرده باشد0
و همچنين بقيه چيرهائى كه در آيه شمرده و فرموده : (و
ما ذبح على النصب )
(و ان تستقسموا بالازلام ذلكم فسق )،
كه اين دو عنوان هر چند كه اولين بارى كه در قرآن نامبرده شده اند در همين سوره
بوده ، و ليكن از آنجا كه خداى تعالى علت حرمت آنها را فسق دانسته ، و فسق در آيه
انعام نيز آمده ، پس اين دو نيز چيز تازه اى نبوده كه تشريع شده باشد، و همچنين
جمله : (غير متجانف لاثم
) كه مى فهماند علت تحريم هاى مذكور در آيه اين است كه اينها اثمند، و
قبل از اين آيه ، و آيه سوره بقره اثم را تحريم كرده بود، و در سوره انعام هم
فرموده بود : (و ذروا ظاهر الاثم و باطنه
)، و نيز فرموده بود: (قل
انما حرم ربى الفواحش ما ظهر منها و ما بطن و الاثم
)0
پس روشن و واضح شد كه آيه شريفه در آنچه كه از محرمات برشمرده چيز تازه و بى سابقه
اى نفرموده ، بلكه قبل از نزول آيه در سوره هاى مكى و مدنى سابقه داشته ، و گوشت ها
و طعامهاى حرام را شمرده بود0
پنج مورد كه همگى مردار محسوب شده و خوردنشان در اسلام
حرام است
|
و المنخنقة و
الموقوذة و المتردية و النطيحة و ما اكل السبع الا ما ذكيتم
|
كلمه (منخنقه
) به معناى حيوانى است كه خفه شده باشد، چه خفگى اتفاقى باشد ويا عمدى
باشد و عمدى به هر نحو و هر آلتى كه باشد، خواه كسى عمدا و با دست خود او را خفه
كرده باشد، و يا اينكه اين خفه كردن عمدى با وسيله اى چون طناب باشد ، و چه اينكه
گردن حيوان را بين دو چوب قرار دهند تا خود بخود خفه شود، همچنانكه در جاهليت به
اين طريق و به امثال آن حيوان را بى جان مى كردند0
و (موقوذه
) حيوان ى است كه در اثر ضربت بميرد آنقدر او را بزنند تا مردار شود، و
(مترديه )
حيوانى است كه از محلى بلند چون كوه و يا لبه چاه و امثال آن سقوط كند و بميرد0
و (نطيحه
) حيوانى است كه حيوانى ديگر او را شاخ بزند و بكشد
(و ما اكل السبع ) حيوانى است
كه درنده اى پاره اش كرده باشد، و از گوشتش خورده باشد، پس
(اءكل ) مربوط به ماءكول است
، چه اينكه همه اش را خورده باشد، و چه اينكه بعض آن را، و كلمه
(سبع ) به معناى حيوان وحشى
گوشتخوار است ، چون شير و گرگ و پلنگ و امثال آن 0
(الا ما ذكيتم
)، اين جمله استثنائى است كه از نامبرده ها آنچه قابل تذكيه است را خارج
مى سازد، و تذكيه عبارت است از بريدن چهار لوله گردن ، دو تا رگ خون ، كه در دو طرف
گردن است ، و يكى لوله غذا، و چهارمى لوله هوا، و اين در جائى است كه اين حيوان
نيمه جانى داشته باشد، دليل داشتن نيمه جان اين است كه وقتى چهار رگ او ر ا مى زنند
حركتى بكند، يا دم خود را تكان دهد، و يا صداى خرخر از گلو در آورد، و اين استثناء
همانطور كه قبلا گفتيم متعلق است به همه عناوين شمرده شده در آيه ، نه به خصوص
عنوان آخرى ، يعنى (نطيحه
)، چون مقيد كردنش به آخرى سخنى است بى
دليل و اين امور پنجگانه يعنى : 1 منخنقه 2 موقوذه 3 مترديه 4 نطيحه 5 مااكل السبع
، همه از مصاديق ميته و از مصاديق آنند، به اين معنا كه مثلا مترديه و نطيحه وقتى
حرام مى شوند كه به وسيله سقوط و شاخ مرده باشند،
به دليل اينكه دنبال آن مترديه و نطيحه اى را كه نمرده باشند و بشود ذبحش كرد
استثناء كرده ، و اين بديهى است كه هيچ حيوانى را مادام كه زنده است كسى نمى خورد،
وقتى آن را مى خورند كه جانش در آمده باشد، كه اين در آمدن جان دو جور است ، يكى
اينكه با سر بريدن جانش در آيد، ديگر اينكه اينطور نباشد، وخدا سر بريده ها را
استثناء كرده ، پس افراد ديگرى جز ميته باقى نمى ماند، افرادى كه يا با سقوط و يا
با شاخ مرده باشند، و اما اگر گوسفندى مثلا در چاه بيفتد و سالم از چاه بيرون آيد،
و چند لحظه زنده باشد، حال يا كم و يا زياد، سپس خودش بميرد و يا سرش را ببرند،
ديگر مترديه اش نمى گويند، دليل اين معنا سياق كلام است ، براى اينكه همه حيوانات
مذكور در اين آيات حيواناتى هستند كه مرگشان مستند به آن وصفى باشد كه در آيه آمده
، يعنى صفت (انخناق
) و (وقذ)
و (تردى )
و (نطح )0
و اگر از ميان همه مردارها خصوص اين چند نوع مردار را ذكر كرد، براى اين بود كه
توهمى را كه ممكن است در مورد اينها بشود و كسانى خيال كنند كه اينها مردار نيستند
چون افرادى نادرند از بين ببرد، و كسى خيال نكند مردار تنها افراد شايع از مردار
است ، يعنى افرادى كه در اثر بيمارى و امثال آن مرده باشند، نه آنهائى كه به مرگ
ناگهانى و به علتى خارجى مردار شده باشند، لذا در اين آيات به اسامى آنها تصريح كرد
و فرمود همه اينها افراد و مصاديق مردارند، تا ديگر جاى شبهه اى نماند0
نهى اسلام از يكى ديگر از سنتهاى جاهليت
راغب در مفردات مى گويد: (نصب
) هر چيزى به معناى آن است كه آن را طورى جا و قرار دهند كه بر جسته و
در بلندى واقع شود مانند (كاشتن ) بر زمين فرو كردن نيزه و ساختن بناى بلند، و
كاشتن سنگى بر زمين ، بطورى كه از دور ديده شود، و نصيب به معناى سنگى است كه بر
بالاى چيزى نصب شود، و جمع آن نصائب و نصب است و رسم عرب چنين بوده كه سنگى را سر
پا قرار داده آن را مى پرستيدند، و حيوانات خود را روى آن سر مى بريدند، اين كلمه
در قرآن كريم آمده ، آنجا كه مى فرمايد: (كانهم
الى نصب يوفضون گوئى آنان بطرف بتان مى شتابند)0
و نيز مى فرمايد: (و ما ذبح على النصب
) و گاهى در جمع آن ، كلمه (انصاب
) مى آيد، و اضافه مى كند كه انصاب و از لام و نصب و نصب همه به معناى
تعب است اين بود گفتار راغب 0
و غرض از نهى از خوردن گوشت حيوانهائى كه بر روى نصب ذبح مى شود اين است كه جامعه
مسلمين سنت جاهليت را در بين خود باب نكنند، آرى مردم جاهليت در اطراف كعبه سنگهائى
نصب مى كردند، و آنها را مقدس شمرده و حيوانات خود را بر روى آن سنگها سر مى
بريدند، و اين يكى از سنت هاى وثنيت بوده .
معناى (استسقام
به ازلام ) كه از آن نهى شده است
|
و ان تستقسموا
بالازلام ...
|
كلمه (ازلام
) به معناى تركه چوبهائى است كه در ايام جاهليت وسيله نوعى قمار بوده ،
و عمل (استقسام به وسيله قداح
) اين بوده كه شترى و يا حيوانى ديگر را سهم بندى مى كردند، آنگاه تركه
چوبها را براى تشخيص اينكه چه كسى چند سهم مى برد؟ و چه كسى اصلا سهم نمى برد؟ يكى
پس از ديگرى بيرون مى كشيدند، و اين خود نوعى قمار بوده كه شرحش در تفسير آيه :
(يسئلونك عن الخمر و الميسر...)
در جلد دوم اين كتاب گذشت 0
راغب گفته كلمه : (قسم
) به معناى جدا كردن سهم و نصيب است ، وقتى گفته مى شود من اينطور و به
اين اقسام تقسيم كردم ، معنايش اين است كه هر سهمى را از ديگرى جدا كردم ، و قسمت
كردن ارث و غنيمت همه به اين معنا است كه سهم صاحب هر سهمى را از سهم آن ديگرى جدا
كنى ، و اين كلمه در قرآن كريم آمده آنجا كه مى فرمايد:
(لكل باب منهم جزء مقسوم
) و (و ان تستقسموا بالازلام
)، و اينكه گفته استقسام به معناى قسمت است ، منظورش معناى لغوى اين دو
كلمه نبوده ، بلكه منظورش اين بوده كه مصداق اين با مصداق آن منطبق است ، و گرنه
معناى حقيقى استقسام طلب قسمت به وسيله ازلامى است كه گفتيم يكى از آلات قماربوده ،
و استعمال آلت در حقيقت طلب حاصل شدن فعلى است كه بر آن استعمال مترتب مى شود، پس
استفعال بر اين استعمال صادق است ، و مراد از استقسام به ازلام كه از آن نهى شده ،
بطورى كه از سياق و زمينه كلام استفاده مى شود، زدن آن تركه چوبها بر بدن شتر و يا
حيوان ديگر است ، كه به هر جاى حيوان خورد گوشت آن نقطه شتر از آن صاحب چوب باشد0
و اما اينكه بعضى گفته اند: كه مراد از استقسام به ازلام استخاره كردن به وسيله آن
تركه چوبها و تشخيص خير و شر افعال و نافع و ضار آنها است ، مثلا اگر مى خواستند به
سفرى بروند، و يا با كسى ازدواج كنند، و يا عملى را آغاز نمايند و يا كار ديگرى
كنند، اين تركه چوبها را به كار مى زدند، تا بفهمند اين كار خوب است يا بد، خيرى در
آن هست يانه و اضافه كرده اند كه اين رسم در جاهليت دائر بوده ، و خود نوعى فال زدن
به شمار مى رفته 0 و در بحث روايتى آينده شرح بيشترش مى آيد0
اين وجه درستى نيست ، زيرا با سياق آيه نمى سازد، و نمى شود آيه را حمل بر چنان
معنائى كرد، زيرا آيه شريفه كه در مقام شمردن خوردنيهاى حرام است ، و قبلا هم در
جمله : (الا ما يتلى عليكم
) به آن اشاره شده بود، ده نوع از محرمات را بر مى شمارد 1 ميته 2 خون 3
گوشت خوك 4 حيوانى كه براى غير خدا ذبح شود 5 منخنقه 6 موقوذه 7 مترديه 8 نطيحه 9
ما اكل السبع 10 ما ذبح على النصب ، بعد از شمردن اينها استقسام به ازلام را يادآور
مى شود كه به دو معنا مى آيد، به معناى تقسيم گوشت از راه قمار و به معناى استخاره
و فال زدن ، با اين حال چگونه ممكن است كسى با اين همه قرائن پشت سر هم ، و با اين
سياق در تعيين اينكه كدام معنا منظور است شك كند و آيا عارف به اسلوب كلام اجازه
چنين شكى بخود مى دهد0 نظير اين جريان در كلمه عمره است هم به معناى عمارت مى آيد،
و هم به معناى زيارت خانه خدا، حال اگر اين كلمه با كلمه خانه خدا استعمال شود،
ديگر معناى اول كه مساله عمارت باشد به ذهن نمى رسد، و امثال اينگونه كلمات زياد
است 0
(ذلكم فسق
) احتمال دارد كلمه (ذلكم
) اشاره باشد به همه كارهائى كه قبلا ذكر شده بود، و احتمال دارد اسم
اشاره ذلك اشاره باشد به دو تاى اخير چون جمله : (الا
ما ذكيتم ) فاصله شده بين آن دو، و بقيه
و احتمال هم دارد كه تنها اشاره به آخرى باشد، و بعيد نيست معتدل تر از همه وجه
ميانى باشد0
|
اليوم يئس الذين
كفروا من دينكم ، فلا تخشوهم واخشون
|
امر اين آيه شريفه در قرار گرفتنش در اين جاى خاص و سپس دلالتش بر معنا، عجيب است ،
براى اينكه اگر در صدر آيه يعنى جمله : (حرمت
عليكم الميته والدم ...ذلكم فسق )
دقت كنى ، و آنگاه ذيل آن را بر آن اضافه نمائى كه مى فرمايد:
(فمن اضطر فى مخمصة غير متجانف لاثم فان اللّه غفور رحيم
) خواهى ديد كه آن صدر براى خود كلامى است تام ، و اصلا در افاده معنا
هيچ حاجتى و توقفى بر آيه : (اليوم يئس
الذين كفروا من دينكم ...) ندارد، و جان
كلام اينكه از اين راهى كه گفتيم به خوبى متوجه مى شوى كه آيه شريفه آيه اى است
كامل ، همانطور كه آيات سوره هاى انعام و نحل و بقره كه بيانگر محرمات از خوردنيها
قبلا نازل شده بودند، در افاده معنايش مستقل و كامل بودند، در سوره بقره مى فرمود:
(انما حرم عليكم الميته و الدم و لحم الخنزير و ما اهل به لغيراللّه ،
فمن اضطر غير باغ و لا عاد فلا اثم عليه ان اللّه غفور رحيم
) و آيه سوره انعام و نحل نيز مثل اين آيه است 0
جمله (اليوم
يئس الذين كفروا من دينكم ) معترضه است و
ربطى به صدور
وذيل آيه (حرمت عليكم ...)
ندارد
از اين تماميت آيه نتيجه مى گيريم كه پس آيه : (اليوم
يئس الذين كفروا...) كلامى است معترضه ،
كه در وسط اين آيه قرار گرفته ، ولفظ آيه در فهماندن معنايش هيچ حاجتى به اين جمله
نداشت ، حال چه اين اينكه بگوئيم آيه معترضه از همان اول نزول در وسط دو آيه جاى
گرفته ، و يا بگوئيم : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) به نويسندگان وحى دستور
فرموده كه در آنجا جايش دهند، با اينكه نزول هر سه پشت سر هم نبوده و يا بگوئيم
هنگام نزول با آن دو آيه نازل نشده ، و رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) هم دستور
نداده كه در آنجا قرارش دهند، ولى نويسندگان وحى در آنجا قرارش داده اند، چون هيچ
يك از اين چند احتمال اثرى در آنچه ما گفتيم ندارد، هر چه باشد بالاخره اين جمله ،
جمله اى است معترضه كه نه با صدر آيه ارتباطى دارد، و نه با ذيلش 0
مويد گفتار ما بيشتر اگر نگوئيم همه رواياتى است كه در شان نزول وارد شده ، و
اتفاقا روايات زيادى هم هست ، كه متعرض شان نزول جمله مورد بحث شده ، و نامى از اصل
آيه نبرده ، واضح تر بگويم ، شان نزول جمله : (اليوم
يئس الذين كفروا...) را متعرض شده ، و
نامى از آيه : (حرمت عليكم الميته ...)،
به ميان نياورده ، و اين خود مويد آن است كه جمله :
(اليوم يئس الذين كفروا...)
مستقل و جداى از صدر و ذيل آيه نازل شده ، و قرار گرفتن اين جمله در وسط آيه مذكور
يا مستند به تاليف رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) است ، و يا به تاليف مولفين
بعد از رحلت آن جناب است .
مويد اين احتمال روايتى است كه درالمنثور از عبدبن حميد از شعبى نقل كرده كه گفته
است : آيه شريفه : (اليوم اكملت لكم
دينكم ...)
وقتى بر رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم ) نازل شد كه آن جناب در عرفه بود، و
چون آن حضرت از هر آيه اى كه خوشش مى آمد دستور مى داد در آغاز سوره اش جاى دهند،
اين آيه را در اول سوره قرار دادند، آنگاه شعبى اضافه كرده كه جبرئيل به آن جناب
تعليم مى داد كه هر آيه را در كجا جاى دهد0
و چون اين دو آيه يعنى آيه : (اليوم يئس
الذين كفروا...) و آيه
(اليوم اكملت لكم دينكم ) از
نظر معنا نزديك به هم بودند، و مفهومى مرتبط به يكديگر داشتند كه در اين جاى هيچ شك
نيست ، زيرا بين نوميد شدن انكار از دين مسلمانان ، و بين اكمال دين ارتباط نزديك و
مستقيم هست ، بطورى كه مضمون هر دو اين معنا را مى پذيرد كه با هم تركيب شده يك آيه
را تشكيل دهند، علاوه بر اينكه هر دو جمله سياقى واحد دارند بدين جهت بوده كه آن
جناب اين دو جمله را در اول سوره مائده قرار داده اند 0
باز مويد اين اعتقاد ماآن است كه علما و مفسرين قديم و جديد يعنى صحابه و تابعين و
متاخرين تا عصر ما هر دو جمله را متصل دانسته اند، بطورى كه هر يك را متمم و مفسر
ديگرى گرفته اند، و اين نيست مگر به خاطر اينكه آنها نيز همين معنا را از اين دو
جمله فهميده اند.
نتيجه اين نظريه چنين مى شود كه جمله : معترضه يعنى جمله :
(اليوم يئس الذين كفروا من دينكم ... يا اينكه مى فرمايد: رضيت لكم
الاسلام دينا) مجموعش جمله هائى معترضه
جمله هائى كه با يكديگر كمال اتصال را دارند، و غرض واحدى را افاده مى كنند، غرضى
كه قائم به هر دو جمله است ، بدون اينكه در افاده آن با هم اختلافى داشته باشند،
حال چه اينكه بگوئيم با آيه اى كه از بالا و پائين اين دو جمله را احاطه كرده اند
ارتباط دارند، و يا نگوئيم ، چون همانطور كه گفتيم اين ترديد هيچ اثرى در اين معنا
ندارد كه اين دو جمله كلامى واحدند، و هر دو معترضه هم هستند، و يك غرض را افاده مى
كنند، و كلمه
(يوم )
كه يك بار در جمله (اليوم يئس الذين
كفروا...) آمده ، و يك بار ديگر در جمله
(اليوم اكملت لكم دينكم ...)
آمده ، يك روز را در نظر دارند، يك روزى كه هم كفار از دين مسلمانان مايوس شدند، و
هم دين خدا به كمال خود رسيده است 0
منظور از روزى كه كافران از (غلبه بر) دين مسلمانان
نااميد شدند چه روزى است
؟
حال بايد ديد منظور از كلمه (يوم
) در جمله (اليوم يئس الذين
كفروا من دينكم فلا تخشوهم ) چيست ؟ آن
چه روزى است كه كفار از دين مسلمانان مايوس شدند؟ و فهميدند كه ديگر نمى توانند دين
اسلام را از بين ببرند، آيا آن زمانى است كه اسلام با بعثت رسول خدا (صلى اللّه
عليه و آله ) و دعوت آن جناب ظاهر شد؟ ودر نتيجه مراد از اين جمله اين است كه خداى
تعالى اسلام را بر شما نازل و دين را براى شما تمام و نعمت خود را بر شما به نهايت
رسانيد، و ديگر كفار نمى توانند به شما دست پيدا كنند؟
اين را كه به هيچ وجه نمى توان گفت ، براى اينكه اين عبارت را براى هر كس بخوانى از
آن چنين مى فهمد كه مردم مسلمان دينى داشته اند، كه به خاطر ناقص بودنش كفار طمع
بسته بودند كه دين آنان را باطل ساخته يا در آن دخل و تصرفى بكنند، و مسلمانان هم
از همين جهت بر دين خود مى ترسيدند، و ليكن خداى تعالى دين آنان را تكميل كرد، و آن
نقص را بر طرف ساخت ، و نعمت خود را برآن مردم به حد كمال رسانيد، و آنگاه به آن
مردم فرمود: ديگر نترسيد كه ديگر كفار از دين شما مايوس شدند، و ما مى دانيم كه عرب
قبل از ظهور اسلام دينى نداشتند تا با بعثت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) به
كمال رسيده باشد، و نعمتى نداشتند تا با آمدن اسلام آن نعمت تمام شود0
علاوه براينكه اگر آيه را اينطور معنا كنيم بايد على القاعده جمله
(اليوم اكملت لكم دينكم ) را
در اول آورده باشد، و جمله : (اليوم يئس
الذين كفروا) را دنبال آن تا معنا درست
شود، (چون مايوس شدن كفار لازمه به كمال رسيدن دين است ، نه اينكه به كمال رسيدن
دين لازمه مايوس شدن كفار باشد)0
و يا آنكه مراد از كلمه (يوم
) روز بعد از فتح است ، كه خداى تعالى كيد مشركين قريش را باطل و
شوكتشان را شكست ، و بنيان دين بت پرستيشان را منهدم و بت هايشان را خرد نمود، و
اميدشان را از اينكه يك روز ديگر روى پاى خود بايستند و در مقابل اسلام صف آرائى
نموده از نفوذ اسلام وانتشار آن جلوگيرى كنند قطع فرمود0
اين احتمال نيز درست نيست زيرا آيه شريفه دلالت به اكمال دين دارد، و ما مى دانيم
كه بعد از فتح مكه دين خدا كامل و نعمتش تمام نشده بود، چون فتح مكه در سال هشتم
هجرت اتفاق افتاد و بسيارى از واجبات دينى اسلام بعد از اين سال نازل شد و بسيارى
از حلالها و حرامها بين فتح مكه و بين درگذشت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله )
تشريع گرديد0
علاوه بر اينكه جمله : (الذين كفروا)
انحصارى به مشركين عرب ندارد، بلكه مى فرمايد بطور كلى كفار دنيا از دين مسلمانان
مايوس شدند، دليل بر اين معنا معارضات و عهد و پيمانهائى است كه بعد از فتح مكه
همچنان عليه مسلمين معتبر و محترم شمرده مى شد و مشركين عرب همچنان طبق مراسم
جاهليت به حج مى آمدند، و مراسم شرك را در آنجا انجام مى دادند، زنها لخت مادر زاد
و مكشوف العوره طواف مى كردند، تا آنكه رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم )
امير المؤ منين (عليه السلام ) را با آيات سوره برائت بدانجا گسيل داشت ، و بقاياى
رسوم جاهليت را ابطال نمود0
و يا مراد از كلمه (يوم
) بعد از آيات سوره برائت است ، و آن زمانى است كه اسلام تقريبا بر شبه
جزيره عرب گسترش يافته ، آثار شرك از بين رفته ، سنن جاهليت بمرد، زمانى كه ديگر
مسلمانان در معابد و معاهد دين و از آن جمله در مناسك حج احدى از مشركين را نمى
ديدند، كه مراسم شرك را انجام دهد، روزگارى كه دنيا به كام مسلمين شد، و خدا آن خوف
و دلواپسى كه مسلمين داشتند را مبدل به امنيت كرد، و ديگر هيچ چيزى را شرك خدا
ندانستند0
اين احتمال هم به هيچ وجه قابل قبول نيست زيرا مشركين عرب هر چند كه بعد از نزول
سوره برائت و بر چيده شدن بساط شرك از دين مسلمانان مايوس شدند، و رسوم جاهليت محو
شد، الا اينكه دين اسلام هنوز كامل نشده بود، چون فرائض و احكامى بعد از سوره برائت
نازل شد، از آن جمله فرائض و احكامى است كه در سوره مائده آمد، و مفسرين اتفاق
دارند بر اينكه سوره مائده در اواخر عمر رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) نازل شده
، و همه مى دانيم كه بسيارى از احكام حلال و حرام و حدود و قصاص در اين سوره است 0
پس با نادرست بودن اين سه احتمال كه كلمه (يوم
) به معناى دوره و ايام باشد نه يك روز خاصى كه آفتاب در آن طلوع و غروب
كرده باشد، و خلاصه وقتى نتوانستيم بگوئيم مراد از روز دوره پيدايش دعوت اسلامى ، و
يا دوره بعد از فتح مكه ، و يا قطعه زمان بين نزول سوره برائت و رحلت رسول خدا (صلى
اللّه عليه و آله ) است 0
لا جرم و بناچار بايد بگوئيم مراد از اين كلمه يك روز معينى است ، روزى است كه خود
اين آيه در آن روز نازل شده ، و قهرا روز نزول اين سوره است ، البته اين در صورتى
است كه جمله (اليوم يئس الذين كفروا...)
معترضه و به حسب معنا مرتبط با آيه اى باشد كه آن را احاطه كرده ، و يا بگوئيم نزول
اين آيه حتى بعد از نزول سوره و در روزى بوده كه بعد از آن ديگر هيچ آيه اى نازل
نشده ، چون دنبالش فرموده : (امروز ديگر
دين شما كامل شد)0
(روز معين ) مورد بحث چه روزى است ؟
خوب ، حال مى پرسيم اين روز معين چه روزى بوده ؟ آيا روز معينى بوده كه مكه فتح شد؟
و يا روز معينى كه سوره برائت نازل شد؟ در فساد اين دو احتمال همان اشكالهاى سابق
كافى است ، ديگر حاجتى به تكرار آنها و يا دليل ديگر نيست 0
و يا مراد از اين روز معين روز عرفه در حجة الوداع است ، كه بسيارى از مفسرين اين
را گفته اند، وبعضى از روايات هم بر طبق آن وارد شده ، در اين صورت مى پرسيم معناى
مايوس شدن كفار از دين مسلمانان در آن روز معين چيست ؟ آيا معنايش اين است كه
مشركين قريش از اينكه بار ديگر زورشان برسد كه دين اسلام را از بين ببرند مايوس
شدند، كه بسيار احتمال بى پايه اى است براى اينكه مشركين عرب دو سال قبل يعنى در
فتح مكه مايوس شدند، كه سال هشتم هجرت بود، نه در روز عرفه از حجة الوداع ، كه سال
دهم از هجرت بوده 0
و يا معنايش اين است كه در روز نزول برائت مايوس شدند، كه نزول سوره برائت در سال
نهم بوده ، و قهرا آن روز معين هم در آن سال بوده ، و يا منظور اين است كه همه كفار
از دين مسلمانان مايوس شدند هم مشركين و هم يهود و هم نصارا و هم مجوس و هم سايرين
، كه قهرا بر حسب اين احتمال بايد بگوئيم جمله الذين كفروا جمله اى است مطلق - كه
ما مى دانيم يهود و نصارا در آن روز از غلبه بر مسلمين مايوس نشده بودند، و قوت و
شوكت اسلام از چهار ديوارى جزيرة العرب آن روز تجاوز نكرده بود0
و از جهتى ديگر بايد در باره اين روز يعنى روز عرفه دقت و تامل كنيم ، ببينيم چه
رابطه اى بين روز عرفه يعنى روز نهم ماه ذى الحجه سال دهم هجرت با جمله :
(اليوم اكملت لكم دينكم و اتممت عليكم نعمتى
) كه در آيه مورد بحث قرار گرفته برقرار است 0
چه بسا ممكن است كسى بگويد: رابطه اين بوده كه در آن روز امور حج به حد كمال رسيد،
چون رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) به نفس شريف خود در آن مراسم شركت كرده بود و
تك ، تك احكام حج را هم مى گفت و هم خودش پياده مى كرد0
اما متاسفانه اين احتمال را هم نمى توان پذيرفت ، براى اينكه ديديم يكى از مناسكى
كه در آن سال به مسلمانان تعليم داد حج تمتع بود، كه چيزى نگذشت بعد از درگذشتش
متروك شد، آن وقت چطور ممكن است تعليم چنين حكمى را اكمال دين بناميم ، و تعليم
نماز و روزه و حج و زكات و جهاد و ساير معارف را كه قبلا تشريع شده بود تكميل دين
ندانيم ، و اصلا چطور ممكن است تعليم يكى از واجبات دين را اكمال آن دين شمرد با
اينكه اكمال خود آن واجب هم نيست تا چه رسد به اكمال مجموع دين ؟
از اين هم كه بگذريم اين احتمال باعث مى شود كه رابطه فقره اول يعنى جمله :
(اليوم يئس الذين كفروا من دينكم )
با فقره دوم يعنى جمله : (اليوم اكملت
لكم دينكم ) قطع بشود، چه رابطه اى تصور
مى شود كه ميان تعليم حج تمتع براى مسلمانان و ميان مايوس شدن كفار از دين مسلمين
بوده باشد؟
احتمال ديگر: روز معين روز نزول سوره مائده است
و چه بسا ممكن است كسى ديگر بگويد: مراد اين آيه اين است كه در اين روز يعنى روز
نزول سوره مائده با نازل شدن بقيه حلال و حرامها دين تكميل شد، چون بعد ازآن روز
ديگر حلال و حرامى نازل نشد، و مراد از اكمال دين اين است كه ياس بر دلهاى كفار
مسلط گشته ، آثار اين نوميدى و ياس بر چهره هاشان نمودار گشت 0
بله ممكن است كسى چنين بگويد، و ليكن لازم است انسان چشم خود را باز كند و ببيند
بنابراين احتمال منظور از جمله : (الذين
كفروا) چه كسانى است ؟ اگر منظور كفار
عرب است ، كه در آن روز اثرى از آنها نمانده بود، تا در باره آنان صحبت شود و گفته
شود اينها ديگر مايوس شدند، چون اسلام در سال نهم هجرت بساط شرك را از ميان عرب بر
چيده بود، كسى در آن ميان نبود كه به غير اسلام تظاهرى بكند، و مگر حقيقت اسلام غير
اين تسليم است ، پس كفارى كه مايوس شدند چه كسانيند0
و اگر منظور از اين جمله كفار غير عرب از ساير امتها و نژادهاى غير عرب باشد، كه
همين چند سطر پيش گفتيم آنها از پيروز شدن بر اسلام مايوس نشده بودند0
آرى بار ديگر چشم خود باز كنيم ببينيم بسته شدن باب تشريع چه زمانى بوده ، آيا روز
نزول سوره مائده كه سوره مورد بحث ما است و به پايان رسيدن روز عرفه سال نهم بوده ؟
كه روايات بسيارى وارد شده بر اينكه احكام و واجباتى بعد از آن روز نازل شد، و
آنقدر اين روايات بسيار است كه نمى توان آنها را بى ارزش شمرد، و شما خواننده مى
توانى اين روايات را در تفسير آيه صيف يعنى آيه كلاله در آخر سوره نساء و آيات ربا
مطالعه كنيد0
حتى از عمر بن خطاب روايت شده كه دريكى از خطبه هاى خود گفت : آخرين آيه قرآنى كه
نازل شد آيه ربا بود، و نيز گفت رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله ) از دنيا رفت و
آيه ربا را براى ما بيان نكرد، بدين جهت از ربا هر مساله اى كه مورد شك شما واقع شد
احتياط كنيد، و تنها آن رفتارى را داشته باشيد كه يقين به حلال بودنش داشته باشيد،
(تا آخر حديث ) و بخارى در صحيح از ابن عباس روايت كرده كه گفت : آخرين آيه اى كه
بر رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) نازل شد آيه ربا بود، و از اين قبيل روايات
بسيارى ديگر0
و هيچ دانشمندى نمى تواند اين روايات را ضعيف بشمارد، و آيه را بر آنها ترجيح دهد ،
براى اينكه آيه شريفه صريح در مفاد خود نيست و حتى ظهور هم ندارد كه منظور از كلمه
(اليوم )
چه روزى است ، اين روايات است كه بايد آن را معين كند، وقتى در باره آن روز
احتمالهاى بسيار مى رود تعيين يك محتمل از ميان چند محتمل دليل مى خواهد، و اين
روايات كه دست كمى از صرف احتمال ندارد، با فرضى كه سند هم نداشته باشند و حال آنكه
دارند و نيز نمى تواند بگويد: مراد از اكمال دين خالص شدن خانه خدا از مشركين و كوچ
كردن مشركين از مكه به بيرون شهر است ، تا مسلمانان داخل شوند، و طورى حج كنند كه
با مشركين مخلوط نشوند، براى اينكه چنين وضعى در سال قبل از سال نزول سوره پيدا شد،
پس معناى تقييد كامل شدن دين به قيد امروز چيست ؟ علاوه بر اينكه به فرضى كه قبول
كنيم كه مخلوط نشدن مسلمانان با مشركين اتمام نعمت باشد، كه خود محل حرف و بلكه
خنده آور است ، بارى چگونه بپذيريم اين مخلوط نشدن اكمال دين نيز هست ، و چه معنائى
مى توان براى اين تعبير پيدا كرد؟ آيا مخلوط نشدن مسلمانان با مشركين اكمال دين مى
تواند باشد؟ با اينكه دين ربطى به مخلوط شدن و نشدن چند جور انسان ندارد، دين عبارت
است از مجموعه اى از عقائد و احكام كه اكمال آن را نمى توان به عدد افراد متدينين
به آن دانست ، و اما صاف شدن جو زندگى مسلمانان براى اجراى احكام اسلام ، و بر طرف
شدن موانع و مزاحمات از عمل مسلمين به آن احكام نيز نمى تواند اكمال دين باشد،
علاوه بر اين پيدا شدن چنين جوى چه ارتباطى با نوميد شدن كفار دارد؟0
ممكن است كسى بگويد: مراد از اكمال دين بيان همين محرماتى است كه در آيه شريفه آمده
تا مسلمانان به اين بيان تمسك كرده ديگر از گوشت فلان و فلان حيوان نخورند، و در
اين اجتناب خود از كفار هم نترسند، براى اينكه كفار ديگر از دين آنان مايوس شدند،
و خدا آنان را عزت داده ، دينشان را و خودشان را بر كفار غلبه داد0
ما از طرف صاحب اين احتمال گفتار او را توضيح داده مى گوئيم : حكمت اينكه خداى
تعالى در اول اسلام از ميان محرمات تنها اكتفا كردند به ذكر اين چهار حرام يعنى
گوشت مردار، و خون ، و گوشت خوك ، و آنچه براى غير خدا ذبح شود، كه در بعضى از سوره
هاى مكى قرار گرفته و جزئياتى كه مندرج در تحت اين چهار عنوان است را بيان نكرد،
همان حكمتى است كه در آيات تحريم شراب به چشم مى خورد، و آن اين است كه قرآن كريم
در تحريم خبائث و آن چه پليد است راه تدريج را پيش گرفت ، و همه را يكباره بيان
نكرد، تا عرب از اسلام رميده نشود، و در مسلمان شدن احساس دشوارى نكند، و آنها هم
كه ايمان آورده بودند كه نوعا و بيشتر از طبقه فقراء بودند از اسلام بر نگردند0
به همين جهت همه محرمات از خوردنيها را وقتى بيان كرد كه اسلام قوت و شوكت خود را
يافت ، و خداى تعالى افراد مسلمين را زياد نموده ، عزت و شوكتشان داده و به اين
وسيله مشركين را از اينكه بتوانند مسلمانان را از اسلام رم دهند، و باز طمع غلبه بر
مسلمين را در سر بپرورانند، و اين اميدشان را كه روزى با نيروى قاهره خود دين اسلام
را از بين ببرند قطع نموده باشد، روزى آن جزئيات را بيان كرد كه ديگر بر هيچ
مسلمانى شايسته نباشد از كفار بترسد، و يا به خاطر رودربايستى آنان از اين محرمات
اجتناب نكند0
يكى از احتمالاتى كه درباره مراد از
(يوم ) در
(اليوم يئس الذين كفروا)
دادهشده و رد آن
صاحب اين احتمال از اين بيان نتيجه گرفته كه پس مراد از كلمه
(يوم ) روز عرفه از سال حجة
الوداع است ، يعنى همان روزى كه اين آيه نازل شد، و همه جزئيات و تفاصيل محرمات را
كه تاكنون بيان نكرده بود بيان كرد، و بقيه رسوم جاهليت را و خبائث مشركين و اوهام
خرافى آنان راباطل ساخت ، و با روشن ترين بيان ظهور و غلبه مسلمين بر مشركين را
بيان كرد، تا ديگر طمعى به از بين بردن اسلام نكنند و مسلمين هيچ احتياجى به مدارا
كردن با آنان و يا ترس از عواقب امور نداشته باشند0
لذا مى بينند كه خداى سبحان در اين آيه به مسلمانان خبر مى دهد كه كفار خودشان از
غلبه بر دين شما مايوس شدند شما چرا دل واپسيد؟ و با اينكه خداى تعالى ضعف شما را
مبدل به قوت و خوف شما را به امنيت و فقرتان را مبدل به غنا فرمود، ديگر نبايد از
آنها بترسيد، بلكه بايد از خدا ترسيده از تفاصيل و جزئيات آنچه خدا شما را نهى كرده
اجتناب كنيد، كه در اين اجتناب كردنتان كمال دين شما است ، اين بود خلاصه اى از
گفتار صاحب اين قول و توضيح ما0
ليكن اين شخصى كه به خيال خود خواسته بين همه آن احتمالات كه ما ذكر كرديم و يا
نكرديمْ جمع كند تا اشكال هر احتمالى را با اشكالى كه متوجه احتمال ديگر مى شود رفع
كند، در نتيجه در همه اشكالات و محذورات قرار گرفته ، و هم لفظ آيه را در هم و بر
هم كرده ، و هم معناى آن را0
اولا غفلت ورزيده از اينكه مراد از ياس اگر آن ياسى باشد كه مستند به غلبه و قوت
اسلام است ، و در ايام فتح مكه و يا نزول آيات برائت تحقق يافته ، ديگر صحيح نيست
سخن از روز عرفه سال دهم هجرت به ميان آورد، و بگويد جمله :
(اليوم يئس الذين كفروا من دينكم )
در آن روز نازل شده ، زيرا نوميدى كفار نزديك به يك و يا دو سال جلوتر از آن روز
اتفاق افتاده بود، چون فتح مكه دو سال قبل از دهم هجرت بوده ، و در چنين فرضى عبارت
وافى و صحيح اين بود كه بفرمايد: (قد يئس
الذين كفروا من دينكم ) (يعنى چندى قبل
كفار از دين شما مايوس شدند)، نه اينكه بفرمايد : امروز چنين شدند، همچنانكه خود
اين مرد آنجا كه مى خواهد گفتار خود را توضيح دهد همين تعبير را آورده ، و يا زمان
گذشته و حال را مسكوت گذاشته ، بفرمايد: (انهم
آيسون ) كفار مايوسند و او غفلت كرده از
اينكه مساله تدرج در تحريم طعامهاى حرام كه تحريم تدريجى آن را به تحريم تدريجى
شراب قياس كرده اگر منظورش تدرج از حيث تحريم بعضى افراد از تحريم بعضى ديگر است ،
كه قبلا گفتيم آيه شريفه چيزى را زائد بر آنچه قبلا تحريم شده بود تحريم نكرده ،
همانهائى را تحريم كرده كه آيات سوره بقره و انعام و نحل تحريم كرده بود، چون عنوان
(منخنقه ) و
(موقوذه ) اگر در آن آيات
نيامده به هر جهت مصداق همان ميته اى است كه در آنها آمده بود0
و اگر منظورش تدرج از حيث بيان باشد، و خواسته باشد بگويد قرآن كريم اول محرمات را
بطور اجمال بيان كرد، و سپس بطور تفصيل انگشت روى تك تك مصاديق آن گذشت ، تا مباد ا
مردم از قبول همه آنها امتناع بورزند، اين منظور نيز صحيح نيست ، براى اينكه آنچه
قبل از اين سوره يعنى سوره مائده بيان شده يعنى ميته و خون و گوشت خوك و آنچه براى
غير خدا ذبح شده مصاديقش بيشتر است ، و بيشتر مورد ابتلاء مردم است ، و در دل
مردم اثر مخالف مى گذارد تا آنچه در سوره مائده بيان شده ، يعنى حيوان خفه شده ، و
كتك خورده ، چون اينگونه مردارها خيلى به ندرت اتفاق مى افتد، كه مورد ابتلاء قرار
گيرد، پس چه شد كه اين چهار عنوان كه مهمتر و مورد ابتلاء بيشتر و سر و كار مردم با
آنها زيادتر است ، تحريمش بدون ترس و دلواپسى صريحا اعلام شد، ولى امورى كه خيلى كم
اتفاق مى افتد و نسبت به آن چهار عنوان اصلا قابل اعتنا نيست تحريمش آرام آرام و به
تدريج صورت گرفته ، و شارع اسلام از تحريم يك باره آنها از امتناع مردم دلواپس شده
است ؟0
علاوه بر اين گيرم ما قبول كنيم كه تحريم يكباره آنها چنين محذورى داشته ، آيا
تحريم مذكور اكمال دين است ؟ و آيا صحيح است كه تشريع احكام را دين بنامند، و ابلاغ
و بيان آن را اكمال دين بخوانند، باز گيرم كه بيان احكام اكمال دين باشد امروز دين
را براى شما تكميل و نعمت را برايتان تمام كرديم 0
از اين هم كه بگذريم خداى تعالى تنها در امروز نبوده كه احكامى را بيان كرده ، بلكه
در طول بيست و سه سال احكام بسيارى را تشريع و بيان كرده بود، چطور شد كه تنها اين
چند حكم كه امروز بيان شد عنوان اكمال دين و اتمام نعمت به خود گرفت ؟0 و اگر
منظورش اين است كه مراد از اكمال دين تعطيل شدن تشريع دين و بسته شدن باب آن است ،
مى خواهد بفرمايد بعد از اين چند حكم ديگر هيچ حكمى تشريع نخواهد شد، در اين صورت
از اين شخص مى پرسيم پس احكامى كه بعد از نزول سوره مائده و قبل از رحلت رسول اللّه
(صلى الله عليه وآله ) نازل شد چه بوده ؟ آيا آنها جزء دين نبودند، بلكه از اين
بالاتر احكامى كه بعد از اين آيه در خود اين سوره آمده مورد سوال مى باشد، كه آيا
اينها جزء دين نيستند؟ خواننده محترم مى تواند با مطالعه دقيق آن آيات به آن احكام
واقف گردد0
و بعد از همه اين اشكالهاى بى جواب مى پرسيم در صورتى كه منظور همان چند حكمى است
كه در عرفه ، دهم هجرت نازل شد معناى جمله : و (رضيت
لكم الاسلام دينا) كه تقديرش
(اليوم رضيت لكم الاسلام دينا)
مى باشد چيست ؟ و چرا به اين چند حكم منت نهاده شد؟ و چرا خداى سبحان تنها آن روز،
اسلام را دينى پسنديده دانست ؟ با اينكه هيچ مزيتى تصور نمى شود كه باعث اين اختصاص
گردد0
تازه بعد از همه اين اشكالها و چراها بيشتر و يا قريب به بيشتر اشكالهائى كه بر
وجوه قبلى وارد بود بر اين وجه نيز وارد است ، و ما ديگر با اعاده آنها گفتار خود
را طول نمى دهيم 0ژ
و يامنظور از كلمه (يوم
) روز معينى از روزهائى است كه بين عرفه دهم هجرت و بين ورود رسول خدا
(صلى اللّه عليه و آله ) به مدينه طيبه است ، روزى كه با بعضى از وجوه كه در معناى
ياس كفار و در معناى اكمال دين ذكر شده تناسب داشته باشد، در اين صورت نيز اشكالهاى
سابق كه به تفصيل مذكور سابق وارد مى شد بر آن وارد مى شود0
مراد از (يوم
) در آيه شريفه از نظر ما، با دقت نظر در تفسير آيه شريفه
| 
