|
تفسير الميزان جلد ۱۷
سورههای فاطر ، يس ، صافات ، ص ، زمر ، مؤ من و فصّلت
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۵ -
اين را هم بايد
بدانيد كه آنچه ما درباره تركيب آيات گفتيم ، چيزى بود كه از هر وجه ديگرى زودتر به
ذهن و فهم مى رسد، و گرنه درباره آن تركيب وجوهى ديگر ذكر كرده اند كه از فهم دور
است ، و از خوانندگان عزيز هركس مايل باشد آن وجوه را ببيند، بايد به تفاسير مفصل و
طولانى مراجعه كند.
معناى آيه :
(لقد حق القول على اكثرهم ...)
|
لقد حق القول
على اكثرهم فهم لا يؤ منون
|
لامى كه بر سر جمله است لام قسم است ، و معنايش اين مى شود كه : سوگند مى خورم كه
قول عذاب بر بيشترشان حتمى شد، و منظور از (ثابت
شدن قول بر اكثريت ) اين است كه : مصداقى
شده باشند كه قول بر آنان صادق با شد.
و مراد از قولى كه بر آنان ثابت شده ، كلمه عذاب است ، كه خداى سبحان در بدو خلقت
در خطاب با ابليس آن را گفت ، و فرمود: (فالحق
و الحق اقول لاملان جهنم منك و ممن تبعك منهم اجمعين
).
و مراد از پيروى شيطان اطاعت او در هر دستورى است كه به وسيله وسوسه و تزوير مى
دهد، به طورى كه گمراهى او در نفس پيرو ثابت شود، و در دلش رسوخ كند، چون از اين
خطاب كه به ابليس كرده و فرموده : (انّ
عبادى ليس لك عليهم سلطان الا من اتبعك من الغاوين و ان جهنم لموعدهم اجمعين
) برمى آيد كه پيروان شيطان چنين كسانى هستند.
و لازمه رسوخ يافتن پيروى از شيطان در نفس ، طغيان و استكبار در برابر حق است ،
همچنان كه حكايت گفتگوى تابعان و متبوعان در آتش دوزخ در آيه
(بل كنتم قوما طاغين فحق علينا قول ربنا
انا لذائقون فاغوى ناكم انا كنا غاوين ) و
نيز آيه (و لكن حقت كلمه العذاب على
الكافرين قيل ادخلوا ابواب جهنم خالدين فيها فلبئس مثوى المتكبرين
) به اين معنا اشاره دارد.
و نيز لاز مه رسوخ پيروى شيطان در دل ، اين است كه : چنين كسانى با تمام توجه قلبى
متوجه دنيا شوند، و به كلى از آخرت روى بگردانند، و چنين حالتى در دلهايشان رسوخ
كند همچنان كه خداى تعالى فرموده : (و لكن
من شرح بالكفر صدرا فعليهم غضب من اللّه و لهم عذاب عظيم ذلك بانهم استحبوا الحيوة
الدنيا على الاخرة و ان اللّه لا يهدى القوم الكافرين اولئك الّذين طبع اللّه على
قلوبهم و سمعهم و ابصارهم و اولئك هم الغافلون ).
پس خداوند بر قلبهايشان مهر مى زند و از آثار آن اين است كه : ديگر چنين كسانى نمى
توانند ايمان بياورند، همچنان كه باز قرآن فرموده : (ان
الّذين حقت عليهم كلمه ربك لا يؤ منون ).
با بيانى كه گذشت روشن گرديد كه : حرف (فاء)
در جمله (فهم لا يؤ منون
)
براى تفريع است ، نه تعليل ، كه بعضى احتمالش را داده اند.
تمثيلى كه حال كفار را در راه نيافتن و هدايت نشدنشان
بيان مى كند (انا جعلنا
فىاعناقهم اغلالا..)
|
انا جعلنا فى
اعناقهم اغلالا فهى الى الاذقان فهم مقمحون
|
كلمه (اعناق
) جمع (عنق
) - به دو ضمه - به معناى گردن است . و كلمه
(اغلال )
جمع (غل )
- به ضمه غين - است ، و غل - به طورى كه بعضى گفته اند - به معناى هر وسيله اى (از
قبيل طناب و زنجير و امثال آن ) است كه با آن دست را براى شكنجه دادن و تشديد عذاب
به گردن ببندند.
و كلمه (مقمحون
) اسم مفعول از مادّه (اقماح
) است و اقماح به معناى سربلند كردن است . از اين كلمه برمى آيد غلهايى
كه در اهل دوزخ به كار مى رود، طور ى است كه بين سينه تا زير چانه آنان را پر مى
كند، به طورى كه سرهايشان رو به با لا قرار مى گيرد و ديگر نمى توانند سر را پايين
آورند و راه پيش روى خود را ببينند، و آن را از چاه تميز دهند. و اگر كلمه
(اغلال ) را نكره (بدون الف و
لام ) آورده ، براى اين بود كه : به اهميت و هول انگيزى آن اشاره كرده باشد.
و اين آيه شريفه در مقام تعليل آيه سابق است كه مى فرمود:
(فهم لا يومنون ).
|
و جعلنا من بين
ايديهم سدا و من خلفهم سدا فاغشيناهم فهم لا يبصرون
|
كلمه (سد)
به معناى حائل بين دو چيز است . و جمله (من
بين ايديهم و من خلفهم )
كنايه از همه جهات است . و كلمه (غشى
) و (غشيان
) به معناى پوشاندن است ، مثلا مى گويند:
(غشيه كذا) يعنى فلان چيز او
را پوشاند و فرا گرفت . و نيز مى گويند: (اغشى
الامر فلانا) يعنى فلان گرفتارى شروع كرد
فلانى را در خود فرو ببرد و بپوشاند. و اين آيه شريفه متمم تعليل سابق است . و جمله
(جعلنا) در اين آيه عطف است بر
جعلنا در آيه قبلى .
و از تفسير فخر رازى حكايت شده كه در معناى تشبيهى كه در اين دو آيه آمده گفته است
: مانعى كه نمى گذارد آدمى در آيات خدا نظر كند، دو قسم است : يكى از نظر در آيات
انفس جلو مى گيرد، و ديگرى از نظر در آيات آفاق ، موانع قسم اول را تشبيه كرده به
غل و زنجيرى كه صاحبش را مقمح مى كند، و نمى گذارد سر خود را پايين آورده و خود را
نگاه كند، و چشم بر بدن خود بيفكند. و قسم دوم را تشبيه كرده به سدى كه اطراف آدمى
كشيده شده باشد و نگذارد انسان آفاق را ببيند و آياتى كه در آفاق هست برايش ظاهر
گردد، كسى كه مبتلا به اين دو مانع شود به كلى از نظر كردن محروم مى ماند.
و معناى دو آيه اين است كه : كسانى كه از اين كفار ايمان نمى آورند، براى اين است
كه ما در گردنشان غل افكنده ايم و دستشان را بر گردنشان بسته ايم ، و غل تا چانه
شان را فرا گرفته و سرهايشان را بالا نگه داشته ، به همين حال هستند، و نيز از همه
اطراف آنان سد بسته ايم ، ديگر نه مى توانند ببينند و نه هدايت شوند.
پس در اين دو آيه حال كفار را در محروميت از هدايت يافتن به سوى ايمان ، و اينكه
خدا آنان را به كيفر كفرشان و گمراهى و طغيانشان محروم كرده ، مثل زده و مجسم ساخته
است .
در تفسير آيه (ان اللّه لا يستحيى ان يضرب
مثلا ما بعوضه فما فوقها) در جلد اول اين
كتاب گفتيم : اين اوصافى كه در اين مثل و در نظايرش در قرآن براى مؤ منين و كفار
ذكر شده ، كشف مى كند از اينكه براى انسان حياتى ديگر در باطن اين حيات دنيوى هست
كه از حس مادى ما پوشيده شده ، و به زودى در هنگام مرگ و يا در روز بعث ، آن حيات
براى ما ظاهر و محسوس مى شود. پس بنابراين كلام د ر نظاير اين آيات و در مثلهاى
مورد بحث بر مبناى حقيقت گويى است ، نه مجازگويى ، كه بعضى از مفسرين پنداشته اند.
|
و سواء عليهم
انذرتهم ام لم تنذرهم لا يومنون
|
اين جمله عطف تفسيرى و بيانى است ، و تقرير است براى مضمون سه آيه قبل ، و منظور از
آنها را خلاصه گيرى نموده و در عين حال زمينه چينى مى كند براى آيه
(انما تنذر من اتبع الذكر...)
احتمال هم دارد عطف بر جمله (لا يبصرون
) بوده باشد و معنايش اين باشد كه : اينها نمى بينند، در نتيجه چه تو
ايش ان را انذار كنى و چه نكنى ايمان نخواهند آورد. ولى وجه اول به ذهن نزديك تر
است .
|
انما تنذر من
اتبع الذكر و خشى الرّحمن بالغيب فبشره بمغفرة و اجر كريم
|
انحصارى كه كلمه (انّما)
آن را افاده مى كند، به اصطلاح ادبيات ، قصر افراد است - كه معنايش در جلدهاى قبل
گذشت - و مراد از (انذار)
انذار مفيد و مؤ ثر است . و مراد از ذكر، قرآن كريم است . و مراد از
(اتباع ذكر) تصديق قرآن است ،
و اينكه وقتى آياتش تلاوت مى شود، به سوى شنيدن آن متمايل شوى . و تعبير به
(اتبع پيروى
) كرد كه صيغه ماضى است ، براى اشاره به
تحقق وقوع است . و مراد از خشيت رحمان به غيب خشيت از خدا در عالم ماده ، يعنى در
پس پرده ماديت است قبل از آنكه با مرگ يا قيامت حقيقت مكشوف گردد.
بعضى از مفسرين گفته اند: يعنى در حالى كه آن شخص از مردم غايب است ، به خلاف منافق
كه چنين ايمانى ندارد. ولى اين احتمال بعيد است .
در اين آيه شريفه (خشيت
) متعلق شده است بر اسم رحمان كه خود دلالت بر صفت رحمت خدا مى كند، و
اميد اميدواران را تحريك و جلب مى نمايد، (با اينكه مقام خشيت اقتضا داشت يكى از
صفات قهريه خدا را بكار ببرد)،. و اين به خاطر آن است كه اشاره كند به اينكه خشيت
مؤ منين ترسى است آميخته با رجاء و اين همان حالتى است كه : عبد را در مقام عبوديت
نگه مى دارد، در نتيجه نه از عذاب معبودش ايمن مى شود و نه از رحمت خدا نوميد.
و اگر كلمه (مغفرة
) و نيز (اجر كريم
) را نكره آورد، براى اشاره به اهميت و عظمت آن دو است ، يعنى :
(او را به آمرزش عظيمى از خدا و اجر كريمى بشارت بده كه با هيچ مقياسى
نمى توان آن را اندازه گيرى كرد، و آن عبارت است از بهشت
). و دليل بر همه نكاتى كه ما آورديم ، سياق آيه است نه الفاظ آن .
و معناى آيه اين است كه : تو تنها كسى را انذار مى كنى ، يعنى انذارت تنها در كسى
نافع و مؤ ثر است كه تابع قرآن باشد، و چون آيات قرآن تلاوت مى شود، دلش متمايل
بدان مى شود، و از رحمان خشيتى دارد آميخته با رجاء، پس تو او را به آمرزشى عظيم ،
و اجرى كريم بشارت ده كه با هيچ مقياسى اندازه گيرى نمى شود.
|
انا نحن نحيى
الموتى و نكتب ما قدموا و آثارهم و كل شى ء احصيناه فى امام مبين
|
مراد از (احياى موتى
) زنده كردن ايشان براى جزا است .
معناى جمله :
(نكتب ماقدموا و آثارهم )
و مراد از (ما قدموا)
اعمالى است كه قبل از مرگ خودشان كردند و از پيش ، براى روز جزاى خود فرستادند، و
مراد از (آثارهم
) باقياتى است كه براى بعد از مردن خود بجاى گذاشتند كه يا سنت خيرى است
كه مردم بعد از او به آن سنت عمل كنند، مانند علمى كه از خود به جاى گذاشته ، مردم
بعد از او از آن علم بهره مند شوند، و يا مسجدى كه بنا كرده تا مردم بعد از او در
آن نماز بخوانند، و يا وضوخانه اى كه مردم در آن وضو بگيرند. و يا سنت شرى است كه
باب كرده و مردم بعد از او هم به آن سنت عمل كنند، مانند اينكه محلى براى فسق و
نافرمانى خدا بنا نهاده ، همه اينها آثار آدمى است كه خدا به حسابش مى آورد.
و چه بسا گفته شده كه : مراد از (ما قدموا)
نيات ، و مراد از (اثار)
اعمالى است كه مترتب و متفرع بر آن نيات مى شود. ولى اين معنا از سياق بعيد است .
بيان اينكه نامه اعمال كتابى غير از لوح محفوظ (امام
مبين ) مى باشد
و مراد از نوشتن (ما قدّموا)
و نوشتن (اثار)
ثبت آن در صحيفه اعمال ، و ضبطش در آن به وسيله ماءمورين و ملائكه نويسنده اعمال
است و اين كتابت غير از كتابت اعمال و شمردن آن در امام مبين است كه عبارت است از
لوح محفوظ.
گويا بعضى توهم كرده اند كه نوشتن اعمال و آثار، همان احصاء در امام مبين است . و
ليكن اين اشتباه است ، چون قرآن كريم از وجود كتابى خبر مى دهد كه تمامى موجودات و
آثار آنها در آن نوشته شده ، كه اين همان لوح محفوظ است ، و از كتابى ديگر خبر مى
دهد كه خاص امت هاست ، و اعمال آنان در آن ضبط مى شود، و از كتابى ديگر خبر مى دهد
كه خاص فرد فرد بشر است ، و اعمال آنان را احصاء مى كند. همچنان كه درباره كتاب
اولى فرموده : (و لا رطب و لا يابس الا فى
كتاب مبين ) و درباره دومى فرموده :
(كل امة تدعى الى كتابها)
و درباره سومى فرموده : (و كل انسان
الزمناه طائره فى عنقه و نخرج له يوم القيامة كتابا يلقيه منشورا).
ظاهر آيه هم به نوعى از بينونت حكم مى كند به اينكه : كتابها يكى نيست ، و كتاب
اعمال غير از امام مبين است ، چون بين آن دو فرق گذاشته ، يكى را خاص اشخاص دانسته
و ديگرى را براى عموم موجودات (كل شى ء) خوانده است ، و نيز تعبير را در يكى به
كتابت آورده ، و در ديگرى به احصاء.
مراد از امام حسين و سخن ديگر مفسرين
در معناى آن
(و كل شى ء احصيناه فى امام مبين
) - منظور از (امام مبين
) لوح محفوظ است ، لوحى كه از دگرگون شدن و تغيير پيدا كردن محفوظ است ،
و مشتمل است بر تمامى جزئياتى كه خداى سبحان قضايش را در خلق رانده ، در نتيجه آمار
همه چيز در آن هست ، و اين كتاب در كلام خداى تعالى با اسمهاى مختلفى ناميده شده
لوح محفوظ، ام الكتاب ، كتاب مبين ، و ا مام مبين ، كه در هر يك از اين اسماى
چهارگانه عنايتى مخصوص هست .
و شايد عنايت در ناميدن آن به امام مبين ، به خاطر اين باشد كه بر قضاهاى حتمى خدا
مشتمل است ، قضاهايى كه خلق تابع آنها هستند و آنها مقتداى خلق . و نامه اعمال هم -
به طورى كه در تفسير سوره جاثيه مى آيد - از آن كتاب استنساخ مى شود، چون در آن
سوره فرموده : (هذا كتابنا ينطق عليكم
بالحق انا كنا نستنسخ ما كنتم تعملون
).
بعضى از مفسرين گفته اند: (مراد از امام
مبين ، نامه اعمال است ) ليكن سخن وى
بيهوده است . بعضى ديگر گفته اند: (علم
خدا است ). اين هم مثل همان تفسير قبل است
بله اگر مراد شان از علم خدا علم فعلى او باشد باز وجهى دارد.
و از حرفهاى عجيبى كه در اين مقام گفته شده ، سخن بعضى از مفسرين است كه گفته :
(آنچه در لوح محفوظ نوشته مى شود، عبارت
است از آنچه بوده و آنچه خواهد بود، اما تا روز قيامت ، نه تا ابد، براى اينكه لوح
نزد مسلمانان عبارت است از جسم ، و هر جسمى هر قدر هم بزرگ باشد، بالاخره محدود و
داراى ابعادى متناهى است ، و ادله علمى بر اين معنا شاهد است . بنابراين ممكن نيست
اين جسم محدود، حاوى و مشتمل بر تمامى جزئيات حوادث آينده باشد،
و گرنه لازمه اش اين مى شود كه متناهى ظرف باشد براى غير متناهى ، و اين بالبداهه
محال است پس چاره همين است كه عموميت (كل
شى ء) را تخصيص بزنيم ، و بگوييم حوادث تا
روز قيامت منظور است . و اين سخن تحكم و بى دليل است ، - كه ان شاءاللّه به زودى به
طور مفصل متعرض آن مى شويم -.
و آيه شريفه نسبت به ما قبل در معناى تعليل است ، گويا فرموده آنچه گفتيم و آنچه از
اوصاف آنان كه كلمه عذاب بر ايشان حتمى شده برشمرديم ، و آنچه درباره پيروان قرآن
گفتيم كه به غيب از پروردگارشان خشيت دارند، همه مطابق با واقع است زيرا زمام حيات
همه به دست ماست ، و اعمال و آثارشان نزد ما محفوظ است ، پس ما در هر حال به
سرانجام هر يك از دو گروه ، علم و اطلاع داريم .
بحث روايتى
رواياتى درباره نزول آيه :
(وجعلنا من بين ايديهم سدا...)
در ماجراى سوء
قصدابوجهل و يارانش به پيامبر (صلى الله عليه و آله )
در تفسير قمى در ذيل جمله (فهم مقمحون
) فرموده : يعنى سرهايشان را بالا دارند.
و نيز در همان تفسير در روايت ابى الجارود، از امام باقر (عليه السلام ) آمده كه در
ذيل جمله (و جعلنا من بين ايديهم سدا و من
خلفهم سدا فاغشيناهم فهم لا يبصرون )
فرموده : يعنى هدايت را نمى بينند، چون خدا گوش و چشم و دل و اعمالشان را از اينكه
هدايت شوند گرفته است .
اين آيه درباره ابوجهل بن هشام و چند تن از خاندان وى نازل شده ، و جريان چنين بوده
كه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) برخاست نماز بخواند، ابوجهل (لعنه
اللّه عليه ) هم سوگند خورده بود هر وقت او را ديد نماز مى خواند فرقش را بشكافد،
پس ابوجهل آمد در حالى كه سنگى هم به دست داشت ، و رسول خدا (صلّى اللّه عليه و
آله و سلّم ) را ديد كه مشغول نماز است ، هر چه دست بلند كرد تا سنگ را به طرف آن
جناب پرتاب كند، خدا دستش را در گردنش بخشكانيد و نتوانست پايين بياورد، و سنگ هم
در دستش نمى چرخيد، ناگزير به طرف اصحاب خود برگشت ، آن وقت سنگ از دستش بيفتاد.
بعد از او مردى ديگر برخاست كه او نيز از فاميلهاى ابوجهل بود، گفت من او را مى كشم
، همين كه نزديكش شد، گوش به قرائت او داد و دلش پر از رعب گشته برگشت و به ياران
خود گفت : بين من و او چيزى به شكل (فحل
شتر نر) فاصله شد، و با دنب خود به من
اعلام خطر كرد، و من ترسيدم نزديكش شوم .
خداوند فرموده : (و سواء عليهم انذرتهم ام
لم تنذرهم لا يؤ منون ). همچنان كه تاريخ
ثابت كرده كه بنى مخزوم (ابوجهل و يارانش ) احدى ايمان نياوردند.
مؤ لف : نظير اين روايت را الدر المنثور از بيهقى در دلائل از ابن عباس روايت كرده
، و در روايت او آمده : جمعى ا ز بنى مخزوم با يكديگر عليه رسول خدا (صلّى اللّه
عليه و آله و سلّم ) توطئه كردند تا او را به قتل برسانند، از آن جمله ابوجهل و
وليد بن مغيره بودند، روزى در حالى كه آ ن جناب به نماز ايستاده بود، صداى قرائتش
را شنيدند، وليد را فرستادند تا او را به قتل برساند، وليد تا نزديك محلى كه آن
جناب ايستاده بود آمد، ولى ديد صداى قرائتش مى آيد اما خودش نيست ، او برگشت و
جريان را نقل كرد. ناگزير دسته جمعى آمدند و تا آنجا كه نماز مى خواند آمدند و
صدايش را شنيدند، به سوى او رفت ند، ديدند صدايش از پشت سرشان مى آيد، و بالاخره به
او دست نيافته برگشتند و آيه (و جعلنا من
بين ايديهم سدّا و من خلفهم سدّا) در اين
باره نازل شده .
و در الدر ا لمنثور است كه : ابن مردويه و ابو نعيم در كتاب دلائل از ابن عباس
روايت كرده كه گفت : رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) در مسجد نماز مى
خواند، و نماز را بلند مى خواند، به حدى كه مردمى از قريش از شنيدن آن ناراحت شدند،
تا آنجا كه برخا ستند او را دستگير كنند، ليكن دستهاى آنان به گردنهايشان بسته شد،
و ديدگانشان آن جناب را نديد، ناگزير به التماس نزد آن جناب آمدند، و او را به حرمت
قرابت و رحم سوگند دادند، چون هيچ تيره اى از عرب نبود مگر آنكه رسول خدا (صلى
اللّه عليه و آله و سلم ) در آنها قرابتى داشت . پس رسول خدا (صلّى اللّه عليه و
آله و سلّم ) دعا كرد، و دستهايشان باز شد، و آيات (يس
و القرآن الحكيم ... ام لم تنذرهم لا يؤ منون )
در اين باره نازل شد، و همان طور كه اين آيات فرموده ، احدى از اين چند نفر ايمان
نياوردند.
بيان عدم انطباق سياق آيات اول سوره يس
با اين روايات
مؤ لف : اين داستان را به اشكال مختلفى روايت كرده اند، در بعضى از آن روايات آمده
، كه : رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) وقتى ديد قصد سوء برايش دارند،
اين آيات را خواند و از نظر آنها ناپديد شد، دشمن او را نديد و خدا كيد و شرشان را
از وى دفع كرد.
و در بعضى ديگرآمده كه آيات اول سوره تا جمله (فهم
لا يومنون ) همه اش درباره اين قصه نازل
شده ، و در نتيجه آيه (انا جعلنا)
تا آخر دو آيه ، رفتار خدا را حكايت مى كند كه با دشمنان آن جناب چه كرد و چگونه
رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) را از نظر آنان ناپديد ساخت ، و آيه
(سواء عليهم ...) پيشگويى از
اين است كه : اين چند نفر هرگز ايمان نمى آورند.
ولى خواننده عزيز خودش توجه دارد به اينكه : سياق آيات مورد بحث با اين روايات
انطباق ندارد، چون آيات مورد بحث داراى يك سياق و يك نظم هستن د، و حال دو طائفه از
مردم را بيان مى كنند: يكى آنهايى كه قول خدا عليه آنان حت مى و ثابت شده ، و در
نتيجه ايمان نمى آورند، و يكى ديگر طايفه اى كه پيروى ذكر (قرآن ) مى كنند، و از
پروردگارشان به غيب خشيت دارند.
و اين مضمون چه ارتباطى با قصه هاى مذكور دارد و چگونه مى توان آيه
(لقد حق القول على اكثرهم ) را
كه سخن از اكثريت مردم دارد، حمل كرد بر مردم انذار شده ، و آيه
(انا جعلنا فى اعناقهم ...)و
آيه (و جعلنا من بين ايديهم سدا...)
را حمل كرد بر داستان ابوجهل و نزديكان او؟ و آيه سواء عليهم انذرتهم را حمل كرد بر
خصوص اين چند نفر، و از همه بالاتر جمله (و
نكتب ما قدموا و اثارهم )
را حمل كرد بر داستان جمعى از انصار در مدينه ، كه روايتش به زودى از نظرت خواهد
گذشت ؟ چون حمل هاى مزبور، وحدت نظم و سياق آيات را به هم مى زند.
پس حق مطلب اين است كه : آيات شريفه مورد بحث يك دفعه و با يك نظم و سياق نازل شده
، و در آن ، حال مردم را در هنگام شنيدن دعوت و انذار پيامبر بيان مى كند و مى
فرمايد: مردم در برابر دعوت آن جناب دو دسته شدند، و اين منافات ندارد كه داستان
ابو جهل و مستور شدن رسول خدا (صلى اللّه عليه وآله و سلم ) از دشمن مقارن اين آيات
اتفاق افتاده باشد.
چند روايت درباره عمل ، در ذيل جمله :
(و نكتب ما قدموا و آثارهم )
و نيز در آن كتاب آمده كه : عبد الرزاق ، ترمذى - وى حديث را حسن دانسته - بزاز،
ابن جرير، ابن منذر، ابن ابى حاتم ، حاكم - وى حديث را صحيح دانسته -، ابن مردويه و
بيهقى - در كتاب شعب الايمان - همگى از ابى سعيد خدرى روايت كرده اند كه گفت : بنو
سلمه در محله اى از مدينه منزل داشتند، خواستند از آنجا به نزديكى مسجد كوچ كنند،
خداى تعالى اين آيه را فرستاد: (انّا نحن
نحيى الموتى و نكت ب ما قدموا و اثارهم )
رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) ايشان را خواست و فرمود: خدا آثار شما را
هم مى نويسد، و آيه را برايشان خواند ايشان قانع شده در جاى خود باقى ماندند.
و باز در همان كتاب است كه : فاريابى ، احمد، عبد بن حميد، ابن ماجه - در كتاب زهد
- ابن جرير، ابن منذر، طبرانى ، و ابن مردويه از ابن عباس روايت كرده اند كه گفت :
منزلهاى انصار از مسجد دور بود، خواستند به نزديك مسجد كوچ كنند، آيه
(و نكتب ما قدموا و اثارهم )
نازل شد پس با خود گفتند، در هما ن محل خود باقى مى مانيم .
مؤ لف : اشكالى كه در اين دو روايت هست ، عين همان اشكالى است كه : در روايات قبل
بود.
و نيز در همان كتاب آمده كه : ابن ابى حاتم ، از جرير بن عبد اللّه بجلى روايت كرده
كه گفت : رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) فرمود: هركس سنت نيكى را باب كند،
مادامى كه در دنيا مردمى به آن سنت عمل مى كنند، ثواب آن اعمال را به حساب اين شخص
هم مى گذارند، بدون اينكه از اجر عامل آن كم بگذارند، و هركس سنت زشتى در بين
مردم باب كند، مادامى كه در دنيا مردمى به اين سنت عمل مى كنند وزر آن عمل ها را به
حساب او نيز مى گذارند، ب دون اينكه از وزر عامل آن كم بگذارند. آنگاه اين آيه را
تلاوت كردند: (و نكتب ما قدموا و اثارهم
).
دو روايت درباره اينكه
(امام مبين ) على عليه السلام
است
و در تفسير قمى در ذيل جمله (و كل شى ء
احصيناه فى امام مبين ) فرموده : يعنى در
كتابى مبين ، و آن محكم است ، يعنى تاءويل نمى خواهد. و ابن عباس از امير المؤ مين
(عليه السلام ) روايت كرده كه فرمود: به خدا سوگند منم امام مبين ، كه ما بين حق و
باطل جدايى مى اندازم ، و اين را از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) ارث
برده ام .
و در كتاب معانى الاخبار به سند خود از ابى الجارود، از امام باقر از پدرش ، از جدش
(عليهم السلام ) از رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) روايت آورده كه در
ضمن حديثى درباره على (عليه السلام ) فرمود: او امامى است كه : خداى تعالى علم هر
چيزى را در او احصاء كرده است .
مؤ لف : اين دو حديث در صورتى كه از نظر سند صحيح باشد، ربطى به تفسير ندارد، بلكه
مضمون آن دو جزو بطن قرآن و اشارات آن است ، و هيچ مانعى ندارد كه خداى تعالى به
بنده اى از بندگانش كه داراى توحيد و عبوديت خالص براى اوست ، علم به همه معلوماتى
كه در كتاب مبين است بدهد، و آن كس بعد از رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم )
سيد الموحدين امير المؤ مين على (عليه السلام ) است .
آيات 32 - 13 سوره يس
|
و اضرب لهم مثلا
اصحاب القرية اذ جاءها المرسلون (13) اذ ارسلنا اليهم اثنين فكذبوهما فعزّزنا بثالث
فقالوا انا اليكم مرسلون (14) قالوا ما انتم الا بشر مثلنا و ما انزل الرّحمن من شى
ء ان انتم الا تكذبون (15) قالوا ربّنا يعلم انا اليكم لمرسلون (16) و ما علينا الا
البلغ المبين (17) قالوا انّا تطيّرنا بكم لئن لم تنتهوا لنرجمنّكم و ليمسّنّكم منا
عذاب اليم (18) قالوا طائركم معكم ائن ذكرتم بل انتم قوم مسرفون (19) و جاء من اقصا
المدينة رجل يسعى قال يقوم اتبعوا المرسلين (20) اتبعوا من لا يسئلكم اجرا و هم
مهتدون (21) و ما لى لا اعبد الّذى فطرنى و اليه ترجعون (22) ءاتّخذ من دونه آلهة
ان يردن الرّحمن بضرّ" لا تغن عنى شفاعتهم شيا و لا ينقذون (23) انى اذا لفى ضلل
مبين (24) انّى آمنت بربّكم فاسمعون (25) قيل ادخل الجنة قال يليت قومى يعلمون (26)
بما غفرلى ربّى و جعلنى من المكرمين (27) و ما انزلنا على قومه من بعده من جند من
السماء و ما كنا منزلين (28) ان كانت الا صيحة واحدة فاذا هم خامدون (29) يا حسرة
على العباد ما ياتيهم من رسول الا كانوا به يستهزؤ ن (30) الم يرواكم اهلكنا قبلهم
من القرون انّهم اليهم لا يرجعون (31) و ان كل لما جميع لدنيا محضرون (32)
|
ترجمه آيات
مردم قريه را برايشان مثل بياور كه فرستادگان خدا به سوى آنان آمدند (13).
آن زمان كه ما دو نفر از رسولان را به سوى ايشان گسيل داشتيم و آن دو را تكذيب
كردند پس به وسيله رسول سومى آن دو رسول را تقويت كرديم و همگى گفتند كه ما فرستاده
به سوى شماييم (14).
گفتند شما به جز بشرى مثل ما نيستيد و رحمان هيچ پيامى نازل نكرده و مدعاى شما به
جز دروغ نمى تواند باشد (15).
گفتند: پروردگار ما مى داند كه ما فرستادگان به سوى شماييم (16).
و ما به جز رساندن پيام او به طور آشكار وظيفه ديگرى نداريم (17).
گفتند ما شما را بد قدم و نحس مى دانيم اگر دست از گفته خود برنداريد قطعا
سنگسارتان مى كنيم و از ناحيه ما عذابى دردناك به شما خواهد رسيد (18).
(رسولان ) گفتند نحوست با خود شماست كه وقتى تذكرتان مى دهند حق را نمى پذيريد بلكه
شما مردم مسرف و متجاوزيد (19).
و از دورترين نقطه شهر مردى شتابان آمد و گفت هان اى مردم ! فرستادگان خدا را پيروى
كنيد (20).
پيروى كنيد كسانى را كه هم راه يافتگانند و هم به طمع مزد شما را به پيروى خود نمى
خوانند (21).
و چرا من آفريننده خود را نپرستم در صورتى كه بازگشت شما به سوى او است (22).
آيا به جاى او خدايانى ديگر اتخاذ كنم كه اگر خداى رحمان ضررى برايم بخواهد شفاعت
آنها هيچ دردى از من دوا و از آن ضرر نجاتم نمى دهند (23).
مسلم است كه من در اين صورت در ضلالتى روشن قرار گرفته ام (24).
من به پروردگار شما رسولان ايمان مى آورم و شما بشنويد تا فردا شهادت دهيد (25).
(مردم او را كشتند) در همان دم به او گفته شد به بهشت درآى و او كه داشت داخل بهشت
مى شد گفت اى كاش مردم من مى دانستند چه سعادتى نصيبم شده (26).
مى دانستند چگونه پروردگارم مرا بيامرزيد و مرا از مكرمين قرار داد (27).
و ما براى هلاك ساختن مردم او لشكرى از آسمان نفرستاديم و نبايد هم مى فرستاديم
(28).
چون از بين بردن آنها به بيش از يك صيحه نياز نداشت آرى يك صيحه برخاست و همه آنها
در جاى خود خشكيدند (29).
اى حسرت و ندامت بر بندگان من كه هيچ رسولى نزدشان نيامد مگر آنكه به جز استهزاء
عكس العملى نشان ندادند (30).
آيا نديدند چقدر از اقوام قبل از ايشان را هلاك كرديم و ديگر به سوى آنان برنمى
گردند (31).
با اينكه هيچ يك از آنان نيست مگر آنكه همگى نزد ما حاضر خواهند شد (32).
بيان آيات
اين آيات مثلى است مشتمل بر انذار و تبشير كه خداى سبحان آن را براى عموم مردم
آورده كه در آن به رسالت الهى و تبعات و آثار دعوت به حق اشاره مى كند كه عبارت است
از مغفرت و اجر كريم براى هركس كه ايمان آورد و پيروى ذكر (قرآن ) كند و از رحمان
بغيب خشيت داشته باشد، و نيز عبارت است از عذاب اليم براى هركس كه كفر بورزد و آن
دعوت را تكذيب كند. و نيز به وحدانيت خداى تعالى ، و مساءله معاد و برگشت همه مردم
به سوى او اشاره مى نمايد.
انذار و تبشير كسانى كه (سواء
عليهم ءانذرتهم ام لم تنذرهم ) به منظور
اتمامحجت و رسيدن آنان به كمال شقاوت است
در اينجا ممكن است اين اشكال به ذهن كسى وارد شود كه : در آيات قبل مى فرمود: آنها
كه كلمه عذاب عليه آنان ثابت شده ، ايمان نمى آورند، چه انذارشان بكنى و چه نكنى ،
آن وقت در اين آيات ، خودش آنها را انذار مى كند.
جواب اين اشكال اين است كه : منافاتى بين اين دو دسته آيات نيست ، براى اينكه منظور
از آيات مورد بحث اين است كه با ابلاغ انذار، حجت بر آنها تمام شود، و شقاوتشان به
حد كمال برسد، البته از طرف ديگر مؤ منين هم سعادتشان به حد كمال برسد.
همچنان كه در جاى ديگر فرموده : (ليهلك من
هلك عن بينه و يحيى من حى عن بينه )، و
نيز فرموده : (و ننزل من القرآن ما هو
شفاء و رحمه للمؤ منين و لا يزيد الظالمين الا خسارا).
|
و اضرب لهم مثلا
اصحاب القريه اذ جاءها المرسلون
|
كلمه مثلا كه در اين جمله آمده به معناى كلام و يا داستانى است كه گوينده آن را مى
گويد تا مقصدى از مقاصدش را براى شنونده ممثل و مجسم كند، و چون داستان اصحاب قريه
، وعده و وعيد آيات قبل را روشن مى كند، لذا خداوند رسول گرامى خود را دستور داد تا
قصه را به صورت اين مثل براى كفار بيان كند.
و ظاهرا كلمه (مثلا)
مفعول دوم باشد براى اضرب و مفعول اول آن اصحاب القريه باشد، و معنا چنين باشد:
براى آنها اصحاب قريه را كه چنين و چنان بودند مثل بزن . و مفعول دوم كه بايد بعد
از مفعول اول بيايد، در اينجا جلوتر آمده ، تا از فاصله زياد كه مخل به معنا است
جلوگيرى شده باشد.
|
اذ ارسلنا اليهم
اثنين فكذبوهما فعززنا بثالث فقالوا انا اليكم مرسلون
|
كلمه (عززنا)
از تعزيز است كه : مصدر باب تفعيل از ماده (عزت
) است ، و عزت به معناى نيرو و شوكت و آسيب ناپذيرى است . و جمله
(اذ ارسلنا اليهم ) بيان
تفصيلى جمله (اذ جاءها المرسلون
) است .
و معناى آيه اين است كه : براى آنها مثل بزن اصحاب قريه را كه در زمانى مى زيستند
كه ما دو تا از رسولان خود را به سويشان فرستاده بوديم و مردم آن دو را تكذيب كرده
بودند و ما آن دو را به رسول سوم تقويت كرديم ، و اين سه رسول گفتند: اى مردم ! ما
از جانب خدا به سوى شما فرستاده شده ايم .
وجه اينكه در نقل تكذيب پيامبران توسط مشركين فرمود:
(قالوا ما انتم الا بشر
مثلناو ما انزل الرحمن من شى ء)
|
قالوا ما انتم
الا بشر مثلنا و ما انزل الرّحمن من شى ء ان انتم الا تكذبون
|
مردم چنين مى پنداشتند كه بشر نمى تواند پيغمبر شود. و وحى آسمانى را بگيرد، و
استدلال مى كردند به خودشان كه پيغمبر نيستند، و چنين چيزى را در خودشان سراغ
ندارند، و آن وقت حكم خود را به انبيا هم سرايت داده ، مى گفتند: پس آنها هم پيغمبر
نيستند؛ چون حكم امثال ، يكى است .
و بر اين اساس معناى جمله (و ما انزل
الرّحمن من شى ء) چنين مى شود: خدا هيچ
وحيى نازل نكرده ، چون اگر وحيى بر بشرى نازل كرده بود ما نيز در نفوس خود از آن
خبردار مى شديم و خدا به ما هم وحى مى كرد. همانطور كه شما ادعاى آن را مى كنيد.
و اگر از خداى تعالى تعبير به (رحمان
) كردند، براى اين است كه مشركين عرب مانند همه بت پرستان خدا را قبول
داشتند، و او را به صفات كمال متصف مى دانستند، چيزى كه بود در تفسير آن صفات با هم
اختلاف داشتند، صابئى ها آن صفات را به نفى معنا مى كردند،
و به جاى اينكه بگويند خدا عالم است مى گفتند جاهل نيست ، و همچنين در مورد ساير
صفات ، مانند قدرت ، خالقيت ، رحمت ، ملك و غير اينها.
با اين تفاوت كه مشركين مى گفتند: اين خداى داراى چنين صفات ، امر تدبير مخلوقات را
به مقربين درگاه خود، مانند ملائكه واگذار نموده و ديگر خودش در تدبير عالم هيچ
كاره است ، ارباب و مدبران عالم ، ملائكه و آلهه هستند، و اما خدا (عز اسمه )، او
تنها در اين ارباب ، ربوبيت و تدبير دارد، پس خدا رب ارباب و اله آلهه است .
ممكن هم هست اسم رحمان تنها در حكايت قصه آمده باشد نه در خود قصه ، به اين معنا كه
اهل قريه نگفته باشند و (رحمان چيزى نازل
نكرده شما دروغ مى گوييد) بلكه يا گفته
باشند (خدا چيزى نازل نكرده
)، و يا (چيزى نازل نشده
)، و آنگاه قرآن در نقل قصه كلمه (رحمان
) را آورده باشد، تا به حلم و رحمت خداى تعالى در قبال انكار و تكذيب حق
صريحى كه مشركين داشتند اشاره كند.
و جمله (ان انتم الا تكذبون
) به منزله نتيجه است براى صدر آيه ، و حاصل كلامشان اين مى شود كه :
شما هم بشرى هستيد مثل ما، و ما با اينكه مثل شما بشر هستيم در نفس خود چيزى از وحى
كه ادعا مى كنيد به شما نازل شده نمى يابيم ، و چون شما هم مثل ماييد، پس رحمان هيچ
وحيى نازل نكرده ، و شما دروغ مى گوييد، و چون غير از اين ادعا ادعاى ديگرى نداريد
پس غير از دروغ چيز ديگرى نداريد.
و بااين بيان نكته حصر در جمله (ان انتم
الا تكذبون ) روشن شد، و همچنين وجه اينكه
چرا فعل را نفى كرد (و گفت : شما دروغ مى گوييد ولى اسم فاعل را نفى نكرد) و
نفرمود: (شما نيستيد مگر دروغگو)
براى اينكه مراد، تكذيب و نفى فعل در حال گفتگو بوده ، نه مستمرا و در آينده (چون
اسم فاعل زمان حال و آينده را به طور استمرار شامل مى شود، به خلاف فعل ، كه تنها
شامل حال و آينده مى شود).
|
قالوا ربنا يعلم
انا اليكم لمرسلون و ما علينا الا البلاغ المبين
|
خداى تعالى در اين قصه حكايت نكرده كه رسولان در پاسخ مردم كه گفتند:
(ما انتم الا بشر مثلنا... شما جز بشرى چون ما نيستيد...)،
چه جوابى دادند، در حالى كه در جاى ديگر از رسولان امتهاى گذشته حكايت كرده كه در
پاسخ مردم خود كه گفته بودند: (ان انتم
الا بشر مثلنا شما جز بشرى چون ما نيستيد)
گفتند: (ان نحن الا بشر مثلكم و لكن اللّه
يمن على من يشاء من عباده ) كه بيانش گذشت
.
بلكه تنها از آن رسولان حكايت كرده كه به قوم خود گفتند: ما فرستاده خدا به سوى شما
و ماءمور تبليغ رسالت او هستيم ، و جز اين شانى نداريم و احتياجى نداريم به اينكه
ما را تصديق بكنيد و به ما ايمان بياوريد، تنها براى ما اين كافى است كه : خدا مى
داند كه ما فرستاده او هستيم و ما به بيش از اين هم احتياج نداريم .
پس در جمله (قالوا ربنا يعلم انا اليكم
لمرسلون ) رسولان از رسالت خود خبر مى
دهند، و كلام خود را با حرف (انّ به درستى
كه ) و حرف
(لام هر آينه ) تاءكيد كرده
اند، و نيز به منظور تاءكيد كلام خود، پروردگار خود را شاهد گرفته اند كه
(ربنا يعلم پروردگار ما مى داند).
و جمله (ربنا يعلم
) معترضه و به منزله سوگند است ، و به آيه چنين معنا مى دهد: ما
فرستادگان به سوى شماييم ، و در ادعاى رسالت صادقيم ، و اين دليل ما را بس كه خدايى
كه ما را به سوى شما فرستاده خود شاهد اين مدعاى ماست ، و ديگر ما حاجتى نداريم به
اينكه شما هم ما را تصديق بكنيد، و از تصديق شما سودى عايد ما نمى شود، تا در صدد
جلب تصديق شما برآييم ، بلكه آنچه براى ما مهم است اين است كه : رسالت خود را انجام
بدهيم و حجت تمام شود.
(و ما علينا الا البلاغ المبين
) - كلمه (بلاغ
) به معناى تبليغ است و مراد از آن ، تبليغ رسالت است ، و معناى جمله
اين است كه : ما ماءمور نشده ايم مگر تنها به اينكه رسالت خدا را به شما ابلاغ كنيم
و حجت را تمام نماييم .
|
قالوا انا
تطيرنا بكم لئن لم تنتهوا لنرجمنكم و ليمسنكم منا عذاب اليم
|
گويندگان اين سخن مردم قريه اند، و روى سخنشان با رسولان است . و كلمه
(تطيرنا)
از مصدر تطير است كه به معناى شوم دانستن و فال بد زدن به چيزى است ، و اينكه
گفتند: (اگر دست از حرفهايتان برنداريد
شما را سنگسار مى كنيم و عذابى دردناك به شما خواهد رسيد)
تهديد رسولان است از سوى مردم .
و معناى آيه اين است كه : مردم قريه به رسولان گفتند: ما شما را بد قدم و شوم مى
دانيم ، و سوگند مى خوريم كه اگر دست از سخنان خود برنداريد و تبليغات خود را ترك
نكنيد و همچنان به كار دعوت بپردازيد، ما شما را سنگباران مى كنيم ، و از ما به شما
عذابى دردناك خواهد رسيد.
معناى جمله : (طائركم
معكم ) كه رسولان (ع ) به مكذبان خود
گفتند
|
قالوا طائركم
معكم ائن ذكرتم بل انتم قوم مسرفون
|
اين سخن پاسخ رسولان به اهل قريه است .
و كلمه (طائر)
در جمله (طائركم معكم
) در اصل طير (مرغى چون كلاغ ) است كه عرب با ديدن آن فال بد مى زد، و
سپس مورد استعمالش را توسعه دادند و به هر چيزى كه با آن فال بد زده مى شود طير
گفتند، و چه بسا كه در حوادث آينده بشر نيز استعمال مى كنند، و چه بسا بخت بد
اشخاصى را طائر مى گويند، با اينكه اصلا بخت امرى است موهوم ، ولى مردم خرافه پرست
آن را مبداء بدبختى انسان و محروميتش از هر چيز مى دانند.
و به هر حال اينكه فرمود: (طائركم معكم
) ظاهر معنايش اين است كه : آن چيزى كه جا دارد با آن فال بد بزنيد آن
چيزى است كه با خودتان هست ، و آن عبارت است از حالت اعراضى كه از حق داريد و نمى
خواهيد حق را كه همان توحيد است بپذيريد، و اينكه به سوى باطل يعنى شرك تمايل و
اقبال داريد.
بعضى از مفسرين گفته اند: (معنايش اين است
كه طائر شما يعنى بهره و نصيب شما از خير و شر با خود شماست ، و آن اعمال نيك و بد
شماست اگر خير باشد، به ره شما خير مى شود، و اگر شر باشد شر مى شود).
(دقت فرماييد) كه اين مفسر طائر را به معناى دوم (حوادث آينده ) گرفته ، و ليكن
جمله بعدى آيه كه مى فرمايد: (ائن ذكرتم
بل انتم قوم مسرفون ) با معناى اول مناسب
تر است .
استفهام در جمله (ائن ذكرتم
) استفهامى است توبيخى و مراد از تذكير تذكر دادن ايشان است به حق ،
يعنى به وحدانيت خداى تعالى و اينكه بازگشت همه به سوى اوست ، و حقايقى نظير آنها.
و در اين جمله كه جمله اى است شرطيه جزاى شرط حذف شده تا اشاره كند به اينكه جزاى
آن اين قدر شنيع و رسواست كه نمى شود گفت ، و بدان تفوه كرد، و تقدير جمله چنين است
: (اگر به حق تذكر داده شويد اين تذكر را
با انكار شنيع و تطير و تهديد رسوايتان مقابله مى كنيد).
(بل انتم قوم مسرفون
) - يعنى شما مردمى هستيد متجاوز كه معصيت را از حد گذرانده ايد، و كلمه
(بل ) كه به معناى اعراض است
اعراض از مطلب سابق را مى رساند، و معنايش اين است كه :
(نه ، بلكه علت اصلى در انكار حق ، و تكذيبشان اين است كه آنان مردمى
هستند كه مستمر در اسراف و متجاوز از حدند).
|
و جاء من اقصى
المدينه رجل يسعى قال يا قوم اتبعوا المرسلين
|
(اقصاى مدينه
) به معناى دورترين نقطه آن نسبت به ابتداى فرضى آن است . در اول كلام
قريه آورده بود، و در اين جا از آن به مدينه تعبير كرد، تا بفهماند قريه مذكور بزرگ
بوده . و كلمه (سعى
) به معناى سريع راه رفتن است .
نظير اين تعبير در داستان موسى (عليه السلام ) و آن مرد قبطى آمده و فرموده :
(و جاء رجل من اقصى المدينه يسعى مردى از دورترين نقطه شهر آمد در حالى
كه مى دويد). در اين آيه كلمه
(رجل ) جلوتر از
(اقصى المدينه ) آمده ، و در
آيه مورد بحث بعد از آن آمده ، بعيد نيست نكته اش اين باشد كه در آنجا عنايت و
اهتمام به آمدن مردم و خبر دادنش به موسى (عليه السلام ) بوده ، كه درباريان درباره
كشتن تو شور مى كردند، و لذا كلمه
(رجل )
را جلوتر آورد. و در درجه دوم ، اهتمام خود آن مرد به زودتر رسيدن و خبر دادن به
موسى (عليه السلام ) است ، و لذا جمله يسعى را به عنوان حال موخر آورد، به خلاف آيه
مورد بحث كه اهتمام در آن به آمدن از دورترين نقطه شهر است ، تا بفهماند بين رسولان
و آن مرد، هيچ تبانى و سازش قبلى در امر دعوت نبوده ، و هيچ رابطه اى بااو نداشته
اند، لذا جمله (من اقصى المدينه
) را مقدم آورد، و كلمه
(رجل )
و (يسعى )
را بعد از آن ذكر كرد.
سخن درباره مردى كه (جاء
من اءقصى المدينه )
و اما اينكه اين مرد نامش و نام پدرش چه بوده و چه شغل و حرفه اى داشته ؟ مفسرين
سخت در آن اختلاف كرده اند، و ما چون اهميتى در گفتگوى از آن نديديم ، چون دخالتى
در فهم مراد آيه نداشت ، لذا از بحث پيرامون آن خوددارى نموديم ، چون يقين داريم كه
اگر اين جزئيات در فهم مراد آيه كمترين دخالتى مى داشت ، خداى سبحان در كلامش بدان
اشاره مى كرد، و آن را مهمل نمى گذاشت .
آنچه مورد اهميت است ، دقت و تدبر در اين معنا است كه اين شخص چه حظ وافرى از ايمان
داشته كه در چنين موقعى به تاءييد رسولان الهى (عليهم السلام ) برخاسته و ايشان را
يارى كرده است ، چون از تدبر در كلام خدا كه داستان او را حكايت كرده اين معنا به
دست مى آيد كه وى مردى بوده كه خداى سبحان دلش را به نور ايمان روشن كرده ، به خدا
ايمان آورده و با ايمان خالص او را مى پرستيده ، نه به طمع بهشت و نه از ترس آتش ،
بلكه از اين جهت كه او اهليت پرستش دارد، و به همين جهت از بندگان مكرم خدا شده .
و خداى سبحان در كلامش هيچ كس به جز ملائكه را به صفت مكرم توصيف نكرده ، تنها
ملائكه مقرب درگاهش و بندگان خالصش را به اين وصف ستوده ، و از آن جمله اين مرد
است كه با مردم مخاصمه و احتجاج كرده و بر آنان غلبه جسته و حجت قوم را بر اينكه
پرستش خدا جايز نيست و تنها بايد آلهه را پرسيد باطل نموده و در مقابل اثبات كرده
است كه تنها بايد خدا را پرستيد، و رسولان او را در دعوى رسالت تصديق نموده و سپس
به آنان ايمان آورده است .
|
اتبعوا من لا
يسئلكم اجرا و هم مهتدون
|
در اين آيه شريفه ، بيانى است بر جمله (اتبعوا
المرسلين ) كه در آيه قبلى بود، و به جاى
كلمه (مرسلين
) در آن آيه جمله (من لا
يسئلكم اجرا و هم مهتدون ) را در اينجا
آورده تا به علت متابعت مرسلين اشاره كرده باشد و بفرمايد اينكه گفتيم رسولان را
پيروى كنيد علتش اين است كه رسولان خودشان راه يافته اند، و در راهنمايى شما هم
مزدى نمى خواهند، چون پيروى كردن از غير، براى يكى از دو جهت جائز نيست يا براى اين
كه آن غير خودش گمراه است و سخنش گمراهى است ، معلوم است كه گمراه را نبايد در
گمراهى اش پيروى كرد. و يا براى اين كه هر چند سخنش حق است و پيروى حق واجب است ،
ليكن او از اين سخن حق منظور فاسدى دارد، او سخن حق را وسيله كسب مال يا جاه كرده ،
و يا غرض فاسد ديگرى از اين قبيل دارد.
و اما سخن كسى كه هم سخنش حق است و هم از داشتن اغراض فاسد مبرا و منزه است ، و از
گفتن آن سخن حق نه نقشه اى در نظر دارد و نه كيد و خيانتى ، بايد از او پيروى كرد و
سخنش را پذيرفت ، و اين رسولان چنينند، و در اينكه مى گويند:
(غير از خدا را نپرستيد)، هم
راه يافته اند و هم اجر و مزدى از شما نمى خواهند، نه مال و نه جاه ، پس واجب است
كه ايشان را پيروى كنيد.
اما اينكه راه يافته اند، براى اين است كه : حجت بر حقانيت آنان و صدق مدعاى آنان
يعنى توحيد خدا قائم است ، و آن حجت عبارت است از كلام آن مرد كه گفت :
(و مالى لا اعبد الّذى فطرنى ... و لا ينقذون
).
و اما اينكه رسولان مزدى از مردم نمى خواستند، دليلش كلام خود ايشان است كه گفتند:
(ربنا يعلم انا اليكم لمرسلون
) كه بيانش گذشت .
و با اين بيانى كه ما ذكر كرديم ، بيان قبلى ما هم تاءييد مى شود كه گفتيم در جمله
(ربنا يعلم انا اليكم لمرسلون
) منظورشان اين است كه : بفهمانند ما از مردم نه اجرى مى خواهيم و نه
غير آن .
|
و ما لى لا اعبد
الّذى فطرنى و اليه ترجعون ءاتخذ من دونه الهه ... و لا ينقذون
|
استدلال تفصيلى بر توحيد و نفى آلهه
در اين دو آيه
در اين آيه و آيه بعدى اش شروع شده به استدلال تفصيلى بر توحيد و نفى آلهه ، و براى
اين منظور سياق تكلم وحده را برگزيده مگر در يك جمله معترضه كه وسط كلام آورده و با
سياق خطاب فرموده : (و اليه ترجعون به سوى
او برمى گرديد).
و اين برگزيدن براى اين است كه خود را بدان جهت كه يك انسان است ، و خدا او را
ايجاد كرده محاكمه كند، و آنگاه هر حكمى كه عليه خود كرد، در هر انسان ديگرى مثل
خودش جارى سازد، چون افراد يك نوع همه مثل همند، پس اينكه گفت :
(و چرا خدايى را كه مرا آفريده نپرستيم ؟)
در معناى اين است كه گفته باشد: و چرا انسان خدايى را كه خلقش كرده نپرستد و آيا
كسى كه انسان باشد غير از خدا، آلهه ديگرى مى گيرد؟
و اگر از خداى تعالى تعبير آورد به (الّذى
فطرنى ) براى اين است كه به علت حكم اشاره
كرده و بفهماند كه چون لازمه فطر و ايجاد انسان بعد از آنكه عدم بود، بازگشت همه
چيز انسان به خداى تعالى است ، چه ذاتش و چه صفاتش و چه افعالش ، و نيز لازمه اش
اين است كه قيام همه چيز انسان به او باشد، و او مالك آدمى و همه چيز او باشد.
در نتيجه براى انسان به غير از عبوديت محض چيزى نيست ، بنابراين بر او لازم است كه
خود را در مقام عبوديت نصب كرده و آن را نسبت به خداى تعالى اظهار بدارد، و اين
همان عبادت است . پس بايد او را عبادت كند، چون از اهليت پرستش دارد.
و اين نكته همان است كه چند سطر قبل درباره آن مرد گفتيم ، كه او خدا را با اخلاص
بندگى مى كرد، نه به طمع بهشت و نه از ترس دوزخ ، بلكه از اين جهت كه خدا اهليت
براى عبادت دارد.
و چون ايمان به خدا و عبادت او چنين وضعى دارد قهرا عامه مردم به چنين مقامى نمى
رسند، چون اكثريت مردم يا از ترس خدا را عبادت مى كنند و يا به طمع و يا به هر دو
جهت ، لذا مرد نامبرده بعد از آنكه خود را محاكمه كرد، رو به مردم نمود و گفت :
(و اليه ترجعون
) و منظورش از اين التفات ، انذار ايشان
به روز قيامت بود كه روز بازگشت ايشان به خداست ، روزى كه خدا به حساب اعمالشان مى
رسد، و بر طبق آن جزايشان مى دهد. پس جمله (و
اليه ترجعون ) به منزله جمله معترضه و يا
عين جمله معترضه است ، كه از سياق كلام خارج است .
دو حجت و برهان عليه مشركين ، در سخن مردى كه اقصاى
مدينه آمد: (و مالى لا
اعبدالذى فطرنى ...)
نكته ديگر اينكه : اين دو آيه شريفه مشتمل بر دو حجت و برهان عليه دليلى است كه بت
پرستان آن را اساس بت پرستى و اعتقاد به ارباب بودن بتها قرار داده بودند.
توضيح اينكه : بت پرستان معتقد بودند كه خداى سبحان اجل از آن است كه حس يا خيال
بشر و يا عقل او به وى احاطه يابد و او را بشناسد و يا تصور كند، و هيچ قوه ادراكى
نمى تواند او را بشناسد و به همين جهت انسان نمى تواند با عبادت متوجه او شود، پس
تنها راه عبادت خدا آن است كه ما در عبادت متوجه مقربان درگاه او، و اقوياى از خلقش
مانند ملائكه گرامى اش و يا بعضى از جن و يا قديسين از بشر شويم ، تا آنها واسطه و
شفيع ما در پيشگاه خدا شوند، در رساندن خيرات و دفع شرور.
اين دو دليل اساس اعتقاد مشركين بود كه دو آيه مورد بحث از هر دو جواب مى دهد:
اما از دليل اولشان جوابى مى دهد كه حاصلش اين است كه : هر چند انسان نمى تواند
احاطه علمى به ذات متعالى خدا پيدا كند، و ليكن مى تواند او را به صفات مخصوص به
خودش بشناسد، مثل اينكه او فاطر و پديد آورنده وى است و چون اين مقدار شناسايى خدا
برايش ممكن است ، پس مى تواند عبادت خود را هم از طريق همين شناسايى انجام داده و
متوجه خدا گردد، و انكار اين مقدار شناسايى جز لجبازى ، معناى ديگرى ندارد. اين
جواب همان است كه آيه (و مالى لا اعبد
الّذى فطرنى ) بدان اشاره مى كند.
و اما از دليل دومشان جواب مى دهد به اينكه : اگر اين بتها به راستى شفاعت و وساطتى
داشته باشند، اين مقام را خدا به آنها افاضه كرده ، و خدا شفاعت را در جايى به آنها
افاضه مى كند كه خودش نسبت به آن مورد، اراده اى حتمى نداشته باشد، و لازمه اين
برهان آن است كه : شفاعت بتهاى شما تنها در مواردى نافذ باشد كه خدا اجازه شفاعتشان
داده باشد، همچنان كه خودش فرموده : (ما
من شفيع الا من بعد اذنه ).
و اما در مواردى كه او اراده اى حتمى داشته باشد، ديگر شفاعت همين شفيعان فرضى هم
مفيد واقع نمى شود، نه مى تواند خيرى به ايشان برساند و نه ضررى را ا ز ايشان دفع
كند، كه جمله (ءاتخذ من دونه الهه ان يردن
الرّحمن بضر لا تغن عنى شفا عتهم شيئا و لا ينقذون )
اشاره به اين جواب دارد.
| 
