|
تفسير الميزان جلد ۱۷
سورههای فاطر ، يس ، صافات ، ص ، زمر ، مؤ من و فصّلت
علامه طباطبايي رحمه الله عليه
- ۳ -
يكى از آن جوابها
اين است كه : منحصر كردن فقر در انسانها مبالغه در فقر ايشان است ، گويا از بس فقر
انسان زياد است ، و از بس احتياجاتشان بسيار است كه گويى غير از ايشان هيچ چيز
ديگرى فقير و محتاج نيست ، چون فقر و احتياج ساير موجودات نسب ت به فقر انسانها به
حساب نمى آيد، و به همين عنايت در جاى ديگر فرمود: (خلق
الانسان ضعيفا) با اينكه غير از انسانها
هم ضعيفند، و ليكن غير از انسان ، مثلا جن ، مانند انسان محتاج به غذا و لباس و
امثال آن نيستند.
دوم اينكه : مراد از كلمه ناس همه موجودات از انسان و غير از انسان است ، و اين
تعبير از باب تغليب حاضر بر غايب ، و موجود عالم بر غير عالم است .
سوم اينكه : بايد الف و لام در (النّاس
) را حمل بر عهد، و الف و لام در (الفقراء)
را حمل بر جنس كرد؛ چون مخاطبين در آيه همان كسانى هستند كه در جمله
(ذلكم اللّه ربكم له الملك ...)
مخاطب بودند، كه در اين صورت معناى آيه با در نظر گرفتن دو آيه قبل ، اين است كه :
آن معبودى كه بايد بپرستيد، همان كسى است كه به اوصاف جلال توصيف شد، نه آنهايى كه
شما به جاى او مى خوانيد، با اينكه شما از تمامى خلائق محتاج تر به معبود حقيقى
هستيد.
چهارم اينكه : انحصار مستفاد از آيه ، انحصارى است نسبت به خداى تعالى ، نه انحصار
حقيقى .
و از نظر خواننده گرامى پوشيده نيست كه مفاد آيه و سياقى كه آيه در آن سياق قرار
گرفته ، با هيچ يك از اين جواب ها نمى سازد، بله مى توان جواب آخرى را طورى توجيه
كرد كه برگشتش به همان وجهى باشد كه ما بيان كرديم .
و اگر در ذيل آيه خدا را به صفت حميد ستود، براى اشاره به اين بود كه خداى تعالى
غنى است و افعالش پسنديده است ، چه عطا كند و چه منع ؛ براى اينكه اگر عطا كند
(مانند ما انسانها) براى عوض عطا نمى كند چون بى نياز از شكر و جزا است ، و اگر عطا
نكند (باز مانند ما انسانها)، مورد ملامت قرار نمى گيرد، چون احدى از خلايق حقى بر
او ندارد، و از او چيزى را مالك نيستند.
|
ان يشاء يذهبكم
و ياءت بخلق جديد و ما ذلك على اللّه بعزيز
|
يعنى اى مردم ! اگر او بخواهد شما را (از بين ) ببرد مى برد، براى اينكه او از شما
بى نياز است ، و با ا ز بين رفتن شما متضرر نمى شود، و خلقى جديد مى آورد، تا او را
بستايند، و ثنايش گويند، البته نه از اين جهت كه او محتاج انسان باشد، بلكه از اين
جهت كه او ذاتا حميد است ، و مقتضاى حميد بودنش همين است كه خلقى باشد تا او به
ايشان جو د و بخشش كند و ايشان او را بستايند، و اين براى خدا دشوار نيست ، چون
قدرتش مطلق است . و اگر بپرسى به چه دليل ؟ مى گويم به اين دليل كه اللّه (عز اسمه
) است .
پس روشن شد كه مضمون آيه متفرع بر مضمون آيه قبلى است ، پس اينكه فرمود:
(ان يشا يذهبكم ) نتيجه است
براى غنى بودن خدا، و جمله (و ياءت بخلق
) جديد فرع و نتيجه است بر حميد بودن او، و در جايى ديگر مضمون اين دو
جمله را فرع غنا و رحمت خدا قرار داده و فرموده : (و
ربك الغنى ذو الرحمة ان يشاء يذهبكم و يستخلف من بعدكم ما يشاء).
معناى آيه : (ولا
تزروازرة وزراخرى ...)
|
و لا تزر وازره
وزر اخرى ...
|
راغب گفته : (كلمه
(وزر)- به فتحه واو و زا - به
معناى ملجاء و پناهگاهى است از كوه ، كه در مواقع ضرورت به آنجا پناهنده مى شوند و
در آيه (كلا لا وزر)
به همين معنا است .
و كلمه (وزر)
- به كسره واو، و سكون زا - به معناى سنگينى است كه هر چيز سنگينى را به كوه تشبيه
مى كنند از گناه هم به (وزر)
تعبير مى كنند و هم به
(ثقل )
همچنان كه در قرآن كريم آمده يك جا فرموده : (ليحملوا
اوزارهم كاملة )، و جايى ديگر همين مضمون
را به عبارت (وليحملن اثقالهم و اثقالا مع
اثقالهم ) آورده است .
پس مى فهميم كه وزر، و ثقل ، به يك معنا است ، و معناى جمله چنين است ، كه : هيچ
نفسى در حالى كه بار گناه خود را به دوش دارد، بار گناه شخص ديگر را به دوش نمى
كشد، و لازمه اين آن است كه هيچ شخصى جز به آنچه خود به دوش مى كشد بازخواست نشود،
و تنها كيفر وزر و گناه خود را ببيند.
گويا اين آيه مى خواهد از توهمى كه ذيل آن ، بدان اشعار دارد جلوگيرى كند، و گويا
بعد از آنكه فرمود: (اگر بخواهد شما را مى
برد، و مردمى ديگر مى آورد) و با اين جمله
مشركين را تهديد به هلاكت و فنا كرد، كسى مى گويد: مشركين آيات خدا را تكذيب كردند،
بايد وزر گناه خود را به دوش بكشند، مؤ منين در اين ميان چه تقصيرى دارند؟ آيا آنها
هم به جرم ديگران هلاك مى شوند؟
جواب مى دهد: (و لا تزر وازره وزر اخرى
) يعنى احدى وزر گناه ديگرى را حمل نمى كند، و سنگينى گناه هيچ كس بر
شخص ديگر نيست ، هر چند كه خويشاوند گنه كار باشد.
پس تنها تكذيب كنندگان در تهديد آيه ، مورد نظر هستند، و دعوت و انذار تو اى پيامبر
هيچ سودى به حال آنان ندارد، براى اينكه دلهايشان مهر خورده ، تنها انذار تو به
كسانى سود مى بخشد كه از پروردگار نديده خود خشيت دارند و نماز را به پا مى دارند،
و معلوم است كه اين دو طايفه مثل هم و برابر نيستند، چون مثل آنان مثل كور و بينا،
ظلمات و نور، سايه و سوزندگى آتش ، و زنده و مرده است .
پس معناى جمله (و لا تزر وازره وزر اخرى
) اين است كه : هيچ كس كه حامل وزر و گناه باشد، غير از وزر و گناه خود،
وزر كس ديگرى را كه آن نيز حامل آن است نمى كشد.
(و ان تدع مثقلة الى حملها لا يحمل منه شى
ء و لو كان ذا قربى ) - يعنى اگر شخص
گرانبارى كه بار گناه به ستوهش آورده ، به ديگرى التماس كند، كه : مقدارى از بار او
را بردارد و به دوش بكشد، احدى نيست كه خواهش وى را بپذيرد، و چيزى از بار گنا ه او
را برداشته ، حمل كند، هر چند درخواست شده خويشاوند درخواست كننده باشد مثل پدر يا
مادر يا برادر يا خواهر.
(انما تنذر الّذين يخشون ربهم بالغيب و
اقاموا الصلوة ) - يعنى اينها كه تو را
تكذيب مى كنند، از انذار تو سود نمى برند و اصلا انذار حقيقى نسبت به آنان محقق نمى
شود، براى اين كه گفتيم دلهايشان مهر شده است ، تو تنها كسانى را به حقيقت انذار مى
كنى و انذارت به آنان سود مى دهد كه از پروردگار ناديده خود خشيت دارند، و نماز به
پا مى دارند، كه بهترين عبادات و مهم ترين آنهاست .
و كوتاه سخن اينكه : به خدا ايمان آورده ، او را مى پرستند، يعنى آنان كه از
پروردگار خود به غيب يعنى به صرف انذار تو خشيت دارند، و نماز به پا مى دارند، نه
اينكه قبل از انذار تو از پروردگا رشان خشيت دارند، و نماز به پا مى دارند، و سپس
تو ايشان را انذار مى كنى ، تا گفته شود اين تحصيل حاصل است . پس آيه شريفه نظير
آيه (انى ارينى اعصر خمرا)
است .
(و من تزكى فانما يتزكى لنفسه
) - در اين جمله خشيت و اقامه نماز كه در جمله قبلى بود، به عبارت خود
را تزكيه كند مبدل شد، تا اشاره باشد به اينكه مقصود اصلى از دعوت بشر به سوى توحيد
و انذار آنان ، اين است كه نفوس بشر از رذايل و خرافات پاك شود، و پاك شدن نفس ، به
خشيت او از خداى ناديده و اقامه نماز است .
و اين جمله مطلب قبلى را تاءكيد و تقرير مى كند، كه خدا را غنى و حميد معرفى مى
كرد، مى فرمايد: خدا از تزكيه شدن شما كه شما را بدان مى خواند استفاده نمى كند،
بلكه هركس تزكّى كند، به نفع خود تزكّى كرده است .
آنگاه آيه را با جمله (و الى اللّه المصير)
ختم مى كند، تا دلالت كند بر اينكه تزكيه كسى كه تزكّى كند هدر نمى رود، چون هر يك
از دو فريق به سوى پروردگارشان بازگشت مى كنند، و به طور قطع روزى خداوند به
حسابشان رسيدگى مى كند و پاداش و كيفر آنان را مى دهد و به اين گونه افرادى كه
تزكيه كردند، بهترين جزا را خواهد داد.
تمثيل هايى براى بيان حال و اعمال مؤ من و كافر
|
و ما يستوى
الاعمى و البصير
|
ظاهرا اين جمله عطف باشد بر جمله (و الى
اللّه المصير) و در حقيقت تعليلى است به
صور ت تمثيل ، تا بفهماند افرادى كه خود را تزكيه كرده اند، با آنها كه تكذيب مى
كنند، يكسان نيستند.
ولى بعضى از مفسرين گفته اند: عطف بر جمله سابق است ، كه فرمود:
(و ما يستوى البحران ).
در اين آيه شريفه و آيه بعدش چند مرتبه حرف نفى (لا)
تكرار شده ، و منظور از آ ن تاءكيد نفى است .
كلمه حرور - به طورى كه گفته اند - به معناى شدت حرارت آفتاب است . و بعضى ديگر
گفته اند: حرور به معناى باد سموم است . بعضى هم گفته اند: سموم بادى است كه در روز
بوزد، و حرور بادى است كه در شب و روز بوزد.
|
و ما يستوى
الاحياء و لا الاموات ...
|
اين جمله عطف است بر جمله (و ما يستوى
الاعمى و البصير). و اگر كلمه
(و ما يستوى
) را در اينجا مجددا آورد، با اينكه مى
توانست مثل جمله قبلى بفرمايد: (و لا
الاحياء و لا الاموات ) براى اين است كه
فاصله زياد شده بود، ناگزير (ما يستوى
) را تكرار كرد تا معنا را در ذهن شنونده تجديد كند.
پس در نتيجه اين تكرار نظير تكرار كلمه كيف است ، كه در آيه
(كيف يكو ن للمشركين عهد عند اللّه و عند رسوله ... كيف و ان يظهروا
عليكم ...) مى باشد، كه به خاطر طول فاصله
، كلمه كيف تكرار شده است .
و اين چند جمله پشت سر هم يعنى جمله (و ما
يستوى الاعمى و البصير) و
(و لا الظلمات و لا النور)، و
(و لا الظل و لا الحرور و (و
ما يستوى الاحياء و لا الاموات )
تمثيل هايى براى مؤ من و كافر است و مى خواهد تبعه و اثر اعمال اين دو طايفه را شرح
دهد.
و منظور از جمله : (ان اللّه يسمع من يشاء
خدا مى شنواند هر كه را بخواهد) مؤ من است
، كه قبلا مرده بود، و خداى تعالى زنده اش كرد، و هدايت را به گوشش شنوانيد، چون در
نفس ، استعداد آن را داشت ، لذا درباره مؤ من فرموده :
(او من كان ميتا فاحييناه و جعلنا له نورا)
و اما منظور از اين جمله رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) نيست ؛ چون آن
جناب وسيله هدايت است و هدايت هم همانا هدايت خدا است .
و مراد از جمله (و ما انت بمسمع من فى
القبور) اموات است يعنى كفارى هستند كه
خاصيت پذيرفتن هدايت را ندارند؛ چون دلهايشان مهر خورده .
اين انحصار كه مى فرمايد: (تو بجز نذير
چيز ديگرى نيستى )، انحصار حقيقى نيست ،
بلكه انحصار نسبى است ، و معنايش اين است كه : تو وظيفه اى به جز انذار خلق ندارى ،
و اما هدايت آنكه هدايت مى شود، و اضلال آنكه گمراه است و هدايت نمى پذيرد به خاطر
اينكه خدا به كيفر اعمال زشتش گمراهش كرده ، كار خداى سبحان است . و اگر در مقابل
(نذير) كلمه
(بشير) را ذكر نكرد، با اينكه
آن جناب هر دو صفت را داشت ، براى اين بود كه مقام ، مقام انذار به تنهايى بود، و
مناسبت اقتضا مى كرد تنها متعوض اين صفت شود، علاوه بر اين در آيه بعدى ، هر دو
صفت را آورده بود.
|
انّا ارسلناك
بالحق بشيرا و نذيرا و ان من امّة الا خلا فيها نذير
|
مفاد اين جمله آن طور كه سياق اقتضاء دارد، اين است كه : ما تو را فرستاديم ، تا
بشير و نذير باشى ، و اين كار ما كارى نوظهور و غريب نيست ، براى اينكه هيچ امتى از
امم گذشته نيست ، مگر آنكه نذيرى در آنها بوده و گذشته ، و اين فرستادن بشير و نذير
از سنت هاى جارى خدا است ، كه همواره در خلقتش جريان دارد.
و از ظاهر سياق برمى آيد كه مراد از نذير پيغمبرى است كه از ناحيه خدا مبعوث شود.
ولى بعضى از مفسرين نذير را به مطلق كسانى تفسير كرده اند كه بشر را انذار مى كنند،
چه پيغمبر باشد و چه عالمى از علماء ليكن اين تفسير خلاف ظاهر آيه است .
بله اين هم از آيه برنمى آيد كه نذير هر امتى ، از خود آن امت بوده ، چون
(نفرموده خلا منها از افراد آن امت نذيرى بوده و گذشته
) بلكه فرموده : (خلا فيها در
آن امت نذيرى بوده و گذشته ).
|
و ان يكذبوك فقد
كذب الّذين من قبلهم جاءتهم رسلهم بالبيّنات و بالزبر و بالكتاب المنير
|
كلمه (بينات
) به معناى آيات و معجزاتى است كه به حقانيت رسولان شهادت دهد. و كلمه
(زبر) جمع زبور است ، و شايد
مراد از آن به قرينه اينكه مقابل كتاب قرار گرفته ، صحف بوده باشد، يعنى آن
كتابهايى كه تنها متضمن ياد خدا است ، بدون اينكه احكام و شرايعى در آن باشد.
و (كتاب منير)
كتابى را گويند كه از آسمان نازل شده ، و متضمن احكام و شرايع باشد، مانند: كتاب
نوح ، ابراهيم ، تورات موسى ، و انجيل عيسى (عليه السلام ). و معناى آيه روشن است .
|
ثمّ اخذت الّذين
كفروا فكيف كان نكير
|
كلمه (اخذ)
كنايه است از عذاب دادن . و كلمه (نكير)
به معناى انكار است . و بقيه الفاظ آيه روشن است .
گفتارى پيرامون معناى عموم انذار
سخنى پيرامون عموم انذار و اينكه هيچ امتى كه در آن
پيغمبرى ظهور نكرده باشد
نبودهاست (وان من امة الاخلافيها نذير)
در بحث هايى كه در جلد دوم راجع به نبوت داشتيم ، و نيز در جلد دهم در داستانهاى
نوح (عليه السلام ) مطالبى عقلى گذشت ، كه دلالت مى كرد بر عموم نبوت ، واين معنا
را قرآن نيز تاءييد مى كند.
بنابراين ، هيچ امتى از امت هاى بشرى نبوده كه دعوت به حق پيامبران در آن ظهور
نكرده باشد، و اما اينكه پيغمبر هر امتى ا ز خود آن امت بوده باشد، دليلى در دست
نيست كه بر آن دلالت كند، همچنان كه - به خاطر داريد كه گفتيم - جمله :
(و ان من امة الا خلا فيها نذير...)،
نيز همين را افاده مى كند.
و اما اينكه : علاوه بر اصل اقتضا، انذار هر پيغمبرى فعليت هم داشته باشد، يعنى
انذار هر پيغمبر به يك يك امتش برسد، و دعوتش يك يك افراد را شامل گردد، و كسى از
افراد امت باقى نماند كه دعوت پيغمبر به گوشش نرسيده باشد، مطلبى است كه نمى توان
آن را از آن ادله فهميد، زيرا نشاءه دنيا محل تزاحم علل و اسباب است ، و اين تزاحم
در آن حكمفرماست ، و نمى گذارد اين غرض حاصل شود، همچنان كه ساير مقتضيات عمومى
كه عامل صنع آنها را تقدير كرده ، با اين غرض مساعد نيست ، مثلا هر انسانى كه به
دنيا مى آيد، اين اقتضا را دارد كه عمرى طب يعى كند، و ليكن حوادث نشاءه تزاحم
دنيا، در بيشتر افراد، مزاحم اين اقتضاء مى شود، و نمى گذارد كه بيشتر افراد عمر
طبيعى خود را بكنند.
و نيز هر انسانى كه به دنيا مى آيد مجهز به جهاز تناسلى است ، تا بتواند با گرفتن
زن ، و يا شوهر رفتن ، نسلى از خود باقى بگذارد، و ليكن بعضى از افراد قبل از
فرزنددار شدن مى ميرند، و همچنين نظاير اين مثالها.
پس نبوت و انذار در هر امتى لازم و واجب است ، و مستلزم آن نيست كه به طور ضرورى و
حتمى تمامى افراد آن امت از هدايت پيغمبر خود برخوردار شوند، و دعوت او بگوش يك يك
اش خاص برسد.
و ممكن است بعضى ها دعوت او را از خود او نشنوند، بلكه با واسطه و يا وسايطى
بشنوند، و بعضى هم اصلا به گوششان نخورد، و علل و اسبابى بين او و آن دعوت حايل
شود، در نتيجه هر فردى كه دعوت متوجه او شد و به گوشش رسيد حجت بر او تمام مى شود و
هر فردى كه دعوت پيغمبرش به گوشش نرسيد، حجت بر او تمام نيست ، و او جزو مستضعفين
است ، كه امرشان به دست خدا است ، و خدا هم درباره آنان فرموده :
(الا المستضعفين من الرجال و النساء و الولدان لا يستطيعون حيلة و لا يه
تدون سبيلا.
بحث روايتى
(رواياتى در ذيل جمله : (و
لا تزروازرة وزراخرى ) و آيه :
(و ما انت بمسمع من
فىالقبور))
در الدر المنثور است كه : احمد، ترمذى - وى حديث را صحيح دانسته -، و نسائى ، و ابن
ماجه در ذيل آيه (و لا تزر وازره وزر اخرى
) از عمرو بن احوص روايت كرده اند كه گفت : رسول خدا (صلّى اللّه عليه و
آله و سلّم ) در حجة الوداع فرمود: آگاه باشيد كه هيچ كس جنايتى مرتكب نمى شود، مگر
آنكه از خودش بايد قصاص كرد، و هيچ پدرى به جاى فرزندش قصاص نمى شود، و هيچ فرزندى
به جاى پدرش كه جنايت كرده قصاص نمى شود.
و در تفسير قمى در ذيل آيه (ان اللّه يسمع
من يشاء و ما انت بمسمع من فى القبور) از
امام (عليه السلام ) نقل كرده كه فرموده : منظور كفا رند، كه از تو چيزى نمى شنوند،
همان طور كه مردگان اهل قبور چيزى نمى شنوند.
و در الدر المنثور است كه : ابو سهل سرى بن سهل جنديشاپورى ، پنجمين حديث خود را از
طريق عبدالقدوس ، از ابى صالح ، از ابن عباس ، روايت كرده كه در ذيل جمله
(انك لا تسمع الموتى و ما انت بمسمع من فى القبور)
گفته رسول خدا (صلى اللّه عليه و آله و سلم ) در جنگ بدر، بر كنار كشته شدگان بدر
مى ايستاد، و مى فرمود: اى فلان بن فلان ، آيا آنچه را كه پروردگارت وعده مى داد حق
ياف تى ؟ آيا تو نبودى كه به پروردگارت كفر ورزيدى ؟ تو نبودى كه فرستاده پروردگارت
را تكذيب مى كردى ؟ آيا تو نبودى كه قطع رحم خود كردى ؟
اصحاب مى گفتند: يا رسول اللّه (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) آيا آنها مى شنوند
آنچه را كه تو به ايشان مى گويى ؟ فرمود: شما كه زنده هستيد بهتر از اينها سخنان
مرا نمى شنويد. در اينجا بود كه خداى سبحان اين آيه را نازل كرد
(انك لا تسمع الموتى و ما انت بمسمع من فى القبور)،
و اين مثالى است كه خدا در حق كفار زده كه مانند مردگان دعوت او را نمى شنوند.
مؤ لف : در اين روايت نشانه هايى از جعل هست ، كه بر كسى پوشيده نيست ، براى اينكه
ساحت رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) اجل از آن است كه قبل از آنكه
پروردگارش دستورى دهد، از پيش خود چيزى بگويد، آنگاه خداى سبحان آيه اى بفرستد و در
آن آيه او را تكذيب كند، او ادعا كند و خبر دهد از اينكه مردگان در شنيدن سخنا نش
كمتر از زندگان نيستند، بعد آيه مورد بحث نازل شود، و بفرمايد خير مردگان چيزى نمى
شنوند.
علاوه بر اين آيه اى كه راوى نقل كرده ، اصلا با آيات قرآن مطابق نيست ، براى اينكه
صدر آن از آيه 80 سوره نمل گرفته شده ، و ذيلش از آيه 22 سوره فاطر.
از اين هم كه بگذريم ، سياق آيه شهادت مى دهد كه آيه مزبور مانند آيات قبل و بعدش
در مكه نازل شده ، و روايت مى گويد در مدينه در جنگ بدر نازل شده .
و در كتاب احتجاج در ضمن احتجاجهاى امام صادق (عليه السلام ) آمده كه سائل پرسيد:
پس بفرما ببينم آيا مجوسيان پيغمبرى داشتند؟ چون من در ميان آنان كتابهايى محكم ، و
مواعظى بليغ ، و مثلهايى شافى مى بينم . و مى بينم كه به ثواب و عقاب قيامت
معتقدند، و شرايعى دارند كه بدان عمل مى كنند، امام (عليه السلام ) فرمود: هيچ امتى
نبوده مگر آنكه نذير و پيامبرى داشته ، و براى مجوس هم مانند همه امت ها، خداوند
پيغمبرى به سويشان فرستاد، و او از ناحيه خدا كتابى برايشان آورد، ولى منكرش شدند،
و زير بار كتابش نرفتند.
آيات 38 - 27 سوره فاطر
|
الم تر انّ اللّه انزل من السماء ماء فاخرجنا به ثمرت مختلفا الوانها و من الجبال
جدد بيض و حمر مختلف الوانها و غرابيب سود (27) و من النّاس و الدّوابّ و الانعام
مختلف الوانه كذلك انما يخشى اللّه من عباده العلموا ان اللّه عزيز غفور (28) انّ
الّذين يتلون كت ب اللّه و اقاموا الصلوة و انفقوا مما رزقنهم سرا و علانية يرجون
تجارة لن تبور (29) ليوّفيهم اجورهم و يزيدهم من فضله انه غفور شكور (30) و الّذى
اوحينا اليك من الكتاب هو الحق مصدقا لما بين يديه ان اللّه بعباده لخبير بصير (31)
ثمّ اورثنا الكتاب الّذين اصطفينا من عبادنا فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم
سابق بالخيرات باذن اللّه ذلك هو الفضل الكبير (32) جنّات عدن يدخلونها يحلون فيها
من اساور من ذهب و لؤ لؤ ا و لباسهم فيها حرير (33) و قالوا الحمد لله الّذى اذهب
عنا الحزن ان ربنا لغفور شكور (34) الّذى احلنا دار المقامه من فضله لا يمسنا فيها
نصب و لا يمسنا فيها لغوب (35) و الّذين كفروا لهم نار جهنم لا يقضى عليهم فيموتوا
و لا يخفّف عنهم من عذابها كذالك نجزى كل كفور (36) و هم يصطرخون فيها ربنا اخرجنا
نعمل صلحا غير الّذى كنا نعمل او لم نعمركم ما يتذكر فيه من تذكر و جاءكم النذير
فذوقوا فما للظالمين من نصير (37) ان اللّه عالم غيب السموات و الاءرض انه عليم
بذات الصّدور (38)
|
ترجمه آيات
آيا نديدى كه خدا از آسمان ، آبى فرستاد پس با آن ميوه هايى از زمين بيرون كرديم كه
رنگهاى مختلف دارد، و نيز از كوهها راههاى سفيد و سرخ با رنگهاى مختلف و سياهى هاى
غليظ پديد آورديم (27).
و همچنين آدميان و جانوران و چارپايان را به رنگهاى مختلف (پديد كرديم ) از جمله
بندگان خدا تنها دانايان از او بيم دارند و خدا نيرومند و آمرزنده است (28).
كسانى كه كتاب خدا را مى خوانند و نماز به پا مى دارند و از آنچه روزيشان داده ايم
نهان و عيان انفاق مى كنند به تجارتى كه نابود ى ندارد اميدوارند (29).
خدا پاداش ايشان را تمام دهد و از كرم خويش افزونشان كند كه آمرزنده و شكور است
(30).
آنچه از اين قرآن به تو وحى كرديم حق است و مصدق كتابهاى پيش است ، كه خدا به كار
بندگانش آگاه و بينا است (31).
آنگاه اين كتاب را به آن كسانى كه از بندگان خود كه انتخابشان كرده ايم به ميراث
داديم ، پس بعضى از ايشان ستمگر خويشند و بعضى معتدلند، و بعضى از ايشان به اذن خدا
به سوى نعمت ها مى شتابند و كرم بزرگ اين است (32).
بهشت هاى جاويد كه وارد آن شوند و در آنجا با دستبندهايى از طلا و مرواريد زيور
كنند و لباسشان در آنجا حرير است (33).
و گويند ستايش خدايى را كه غم و اندوه را از ما ببرد كه پروردگارمان آمرزنده و شكور
است (34).
همان خدايى كه از كرم خويش ما را به اين سراى دائم درآورد كه در اينجا رنج و ملالى
به ما نرسد (35).
و كسانى كه كافرند براى آنان آتش جهنم است نه مرگشان دهند تا بميرند و نه عذاب جهنم
را از آنها سبك كنند همه كفرپيشگان را چنين سزا دهيم (36).
و آنها در جهنم فرياد زنند پروردگارا بيرونمان كن تا كار شايسته اى جز آنچه مى كرده
ايم بكنيم (خطاب شود) مگر آن قدر عمرتان نداديم كه هر كه پند گرفتنى بود در طى آن
پند گيرد و بيم رسان نيز برايتان آمد (اينك عذاب را) بچشيد كه ستمگران يارى ندارند
(37).
خدا داناى نهفته آسمانها و زمين است و همانا او داناى به مكنونات و اسرار سينه هاست
(38).
بيان آيات
در اين آيات دوباره به مساءله توحيد برگشته ، آيت هايى ديگر كه دلالت بر توحيد مى
كند برمى شمارد، و در ضمن به داستان كتاب منتقل شده ، درباره حقانيت آن ، و اينكه
از ناحيه خدا نازل شده ، سخن گفته است ، و چون در فصل قبلى رشته كلام به مساءله
نبوت و كتاب كشيده شده بود، و فرموده بود: (انا
ارسلناك بالحق بشيرا و نذيرا) و نيز
درباره كتاب فرموده بود: (جاءتهم رسلهم
بالبينات و بالزبر و بالكتاب المنير) جا
داشت كه متعرض آثار و خصوصيات كتاب بشود،
توضيح دلالت اختلاف الوان ثمرات و...بر توحيد
|
الم تر ان
اللّه انزل من السماء ماء فاخرجنا به ثمرات مختلفا الوانها...
|
اين آيه حجت ديگرى است بر مساءله توحيد، به اين بيان كه خداى سبحان آب را بوسيله
بارانها از آسمان نازل مى كند و اين خود قوى ترين عامل براى روييدن نباتات و ميوه
هاست ، و اگر بيرون آمدن ميوه ها از مقتضاى همين آمدن باران بود، بايد همه ميوه ها
به يكرنگ باشند، چون آب باران يكى است ، و حال اينكه مى بينيم الوان مختلفى دارند،
پس همين اختلاف الوان دلالت مى كند بر اينكه تدبير الهى دست اندركار اين رنگ آميزى
است .
و اما اينكه گفته اند: (اين رنگ آميزيها
منوط به اختلاف عواملى است كه در آنها مؤ ثر است ، و از آن جمله اخ تلاف عناصر
موجود در آنهاست ، كه از نظر نوع و مقدار و تركيب مختلف هستند)
حرف صحيحى نيست ، براى اينكه ما سؤ ال خود را از اين كه اين رنگهاى مختلف از كجا
آمد، برداشته ، و به اينجا منتقل مى كنيم كه اين اختلاف عوامل از كجا آمد، با اينكه
تمامى اين عوامل منتهى مى شود به عامل ماده ، كه در همه هست . پس اختلاف عناصرى كه
موجودات از آنها تركيب مى شوند، خود دليل بر اين است كه عامل ديگرى ماوراى ماده هست
كه ماده را به سوى صورت هاى گوناگون سوق مى دهد.
و ظاهرا مراد از اختلاف الوان ميوه ها، اختلاف خود الوان است ، ولى لازمه اش
اختلافهاى ديگرى از جهت طعم و بو و خاصيت نيز مى باشد.
بعضى از مفسرين گفته اند: اصلا منظور از اختلاف الوان ، اختلاف انواع موجودات است ،
چون بسيار مى شود كه كلمه (الوان
) بر انواع فواكه و انواع طعامها اطلاق مى شود،
مثلا مى گويند: فلانى در ميهمانى اش الوانى از طعام و ميوه حاضر كرده بود. پس در
حقيقت تعبير به (الوان
) تعبيرى است كنايه اى . ولى جمله (و
من الجبال جدد بيض و حمر) تا اندازه اى
وجه اول را تاءييد مى كند كه مراد خود رنگها باشد نه طعم و خاصيت ، چون در كوهها
اختلاف انواع نيست تنها اختلاف الوان است . و در جمله
(فاخرجنا به ...) التفاتى از
غيبت (خدا از آسمان آبى فرو فرستاد)، به تكلم (پس به وسيله آن ميوه هايى بيرون
كرديم )، به كار رفته . و بعضى از مفسرين در وجه آن گفته اند:
(اين التفات بدان جهت بوده كه كمال اعتناى به اين عمل را برساند، چون از
نظر صنع بسيار بديع و حيرت انگيز است ، و از كمال قدرت و حكمت صانعش خبر مى دهد).
نظير اين وجه در جمله قبلى هم كه مى فرمود: (انا
ارسلناك بالحق بشيرا و نذيرا) مى آيد. و
اما التفات ى كه در آيه قبل از آن مى فرمود: (ثمّ
اخذت الّذين كفروا فكيف كان نكير) بعيد
نيست وجهش اين باشد كه خواسته باشد با اين التفات بفهماند امر كفار به دست خود من
است ، و بين من و ايشان احدى نمى تواند حائل شود. پس كسى نمى تواند شفاعت و يا يارى
آنان كند، و در نتيجه از عذاب من نجات يابند.
(و من الجبال جدد بيض و حمر مختلف الوانها
و غرابيب سود) - كلمه
(جدد) - به ضمه جيم و فتحه دال
- جمع جده - به ضمه جيم - است ، كه به معناى جاده و راه است . و دو كلمه
(بيض ) و
(حمر) جمع
(ابيض ) و
(احمر) به معناى سفيد و سرخ
است . و ظاهرا كلمه مختلف صفت جدد، و كلمه (الوانها)
فاعل مختلف است ، چون - به قول بعضى - اگر جمله مبتدا و خبر بود، مى فرمود:
(مختلفه الوانها).
و كلمه (غرابيب
) جمع (غريب
) به معناى سياهى شديد است ، و غراب (كلاغ سياه ) را هم به همين جهت
غراب مى گويند. و كلمه سود بدل و يا عطف بيان است براى غرابيب .
و معناى آيه اين است كه : (آيا نمى بينى
كه در بعضى از كوهها راههايى سفيد و سرخ و سياه ، و با رنگهاى مختلف هست ؟)
و مراد از اين راهها، يا راههايى است كه در كوهها قرار دارد و داراى الوانى مختلف
است ، و يا مراد خود كوهها است ، كه به صورت خطوطى كشيده شده در روى كره زمين قرار
دارد، بعضى از اين سلسله جبال به رنگ سفيدند، بعضى سرخ ، بعضى سياه ، و بعضى ديگر
چند رنگ هستند.
|
و من النّاس و
الدوّاب و الانعام مختلف الوانه كذلك
|
يعنى بعضى از انسانها و حيوانات نيز مثل كوهها و ميوه ها داراى رنگه اى مختلف
هستند، بعضى سفيد، بعضى سرخ ، بعضى سياهند. و كلمه (دواب
) به معناى هر جنبده اى است كه در زمين حركت مى كند. و كلمه
(انعام ) به معناى شتر و
گوسفند و گ او است .
بعضى از مفسرين گفته اند: (كلمه كذلك
) خبرى است براى مبتداى محذوف ، و تقدير آن
(الامر كذلك امر چنين است ) مى
باشد، و اين جمله تقريرى است اجمالى براى بيان تفصيلى قبل ، كه اختلاف الوان ثمرات
و كوهها و انسانها و جنبندگان چهارپ ايان را بيان مى كرد).
بعضى ديگر گفته اند: كلمه (كذلك
) مربوط است به كلمه (يخشى
) در جمله
(انما يخشى اللّه من عباده العلموا)
و اشاره است ، به عبرت گيرى از ثمرات و كوهها و ساير موارد مذكور، و معنايش اين است
كه : تنها كسانى از خدا خشيت دارند و اين چنين از آيات عبرت مى گيرند كه عالم
باشند. ولى اين وجه ، هم از نظر لفظ بعيد است و هم از نظر معنا.
خشت به معناى حقيقى كلمه فقط در علما دريافت مى شود
|
انما يخشى اللّه
من عباده العلموا
|
اين جمله جمله اى است از نو كه توضيح مى دهد چگونه و چه كسانى از اين آيات عبرت مى
گيرند، و اين آيات اثر خود را كه ايمان حقيقى به خدا و خشيت از او به تمام معناى
كلمه مى باشد، تنها در علما مى بخشد، نه جهال .
در سابق هم گذشت كه انذار تنها در علما نتيجه بخش است ، چون در آنجا فرمود:
(انما تنذر الّذين يخشون ربهم بالغيب و اقاموا الصلوة
). پس در حقيقت آيه مورد بحث ، بيانگر معناى آن آيه است ، و روشن مى
سازد كه خشيت به معنى حقيقى كلمه ، تنها در علما يافت مى شود.
و مراد از (علما)،
علماى باللّه است ، يعنى كسانى كه خداى سبحان را به اسماء و صفات و افعالش مى
شناسند، شناسايى تامّى كه دلهايشان به وسيله آن آرامش مى يابد، و لكه هاى شك و دو
دلى از نفوسشان زايل گشته ، و آثار آن در اعمالشان هويدا مى گردد، و فعلشان مصدق
قولشان مى شود. و مراد از (خشيت
) در چنين زمينه اى ، همان خشيت حقيقى است كه به د نبالش خشوع باطنى و
خضوع در ظاهر پيدا مى شود، اين آن معنايى است كه از سياق آيه برمى آيد.
و جمله (ان اللّه عزيز غفور)
معناى تعليل را افاده مى كند. و مى رساند كه خدا به علت اينكه عزيز است ، يعنى
قاهرى غير مقهور، و غالبى غير مغلوب از هر جهت است ، لذا عارفان از او خشيت دارند،
و نيز به علت اينكه غفور يعنى نسبت به گناهان و خطاها، بسيار آمرزنده است ؛ لذا
عارفان به او ايمان مى آورند، و به درگاهش تقرب مى جويند، و مشتاق لقاى او هستند.
|
ان الّذين يتلون
كتاب اللّه و اقاموا الصلوة و انفقوا مما رزقناهم سرا و علانية يرجون تجارة لن تبور
|
(تلاوت كتاب
) به معناى خواندن قرآن است ، كه خداى سبحان آن را ستوده . و
(اقامه نماز) به معناى ادامه
برآوردن آن و محافظت از ترك نشدن آن است . و (انفاق
از رزق در سر و علانيه ) به معناى اين است
كه : از مال خود به فقراء مى دهند، و چون در انفاق هاى مستحبى مى ترسند جنبه
خودنمايى به خود بگيرد، و خلوص آن از بين برود؛ لذا آن را پنهانى مى دهند، و در
انفاقهاى واجب براى اينكه اطاعت خدا در بين مردم شايع شود و ديگران هم تشويق شوند،
علنى مى دهند.
(يرجون تجارة لن تبور)
- يعنى تجارتى را اميدوارند كه به هيچ وجه ضرر نمى آورد، بعضى از مفسرين گفته اند:
(جمله (يرجون
)... خبر است براى كلمه (ان
)
كه در اول آيه است ). و نزد بعضى ديگر خبر
(ان ) مقدر است . و جمله
(ليوفيهم ...) متعلق به آن است
و معنايش اين است كه : اگر كردند آنچه را كه كردند، براى اين بود كه خدا
پاداشهايشان را بدهد.
|
ليوفيهم اجورهم
و يزيدهم من فضله انه غفور شكور
|
كلمه (ليوفيهم
) متعلق است به جمله (يتلون
) و آنچه كه در آيه سابق ، بر آن عطف شده بود، و معنايش اين است كه :
آنان كه كتاب خدا را تلاوت مى كنند، و نماز را به استمرار انجام مى دهند، هر چه مى
كنند به اين منظور مى كنند كه خدا پاداشهايشان را به طور كامل بدهد، و چيزى از ثواب
اعمال از ايشان فوت نشود.
(و يزيدهم من فضّله
) - ممكن است مراد از اين فضل و زيادت ، دو چندانى ثواب باشد، همچنان كه
فرموده : (من جاء بالحسنة فله عشر امثالها)
و نيز فرموده : (مثل الّذين ينفقون
اموالهم فى سبيل اللّه كمثل حبه انبتت سبع سنابل فى كل سنبلة مائة حبه و اللّه
يضاعف لمن يشاء.)
و ممكن هم هست مراد از آن زيادتى باشد از غير سنخ ثواب اعمال ، همچنان كه مى دانيم
در آيه (لهم ما يشاون فيها و لدينا مزيد)
منظور غير از ثواب است .
و جمله (انه غفور شكور)
مضمون آيه و زيادتى ثواب ، يا غير ثواب را تعليل مى كند، و معنايش اين است كه : اگر
گفتيم : خداوند لغزشهاى آنان را ناديده مى گيرد، براى اين است كه خدا غفور است ، و
اگر گفتيم ايشان را به بيش از آن ثوابى كه مستحقند پاداش مى دهد، براى اين است كه
او شكور است .
|
و الّذى اوحينا
اليك من الكتاب هو الحق
|
ضمير فصل و الف و لام در جمله (هو الحق
) براى تاءكيد حقانيت كتاب است ، نه براى انحصار، به عبارت ساده تر
اينكه : اين كتاب حقى است كه به هيچ وجه باطل در آن راه ندارد؛ نه اينكه اين كتاب
به تنهايى حق است .
مراد از (كتاب
) و وراثت آن در آيه : (ثم
اورثنا الكتاب الذين اصطفينا
منعبادنا...)
|
ثمّ اورثنا
الكتاب الّذين اصطفينا من عبادنا...
|
وقتى مى گويند: (اورئهم مالا كذا)
معنايش اين است كه : فلانى فلان مال را به ارث براى آنان باقى گذاشت تا ايشان بعد
از مرگ وى به امر آن مال قيام كنند، با اينكه تا خودش زنده بود خودش قائم به امر آن
مال و متصرف در آن بود، و به همين معنا است ارث دادن علم و جاه و امثال آن ، كه
وارث بعد از مرگ صاحب علم و جاه ، به امر آن دو قيام مى كند، بعد از آنكه قبلا نزد
ديگرى بود و ديگرى صاحبش بود و از آن بهره مى گرفت .
بنابراين معناى ارث دادن كتاب به قوم و مردمى ، اين است كه : كتاب را نزد ايشان
بگذارد تا نسل به نسل و از سلف به خلف دست به دست بگردد، و همه از آن برخوردار
شوند.
بنابراين ، اين نسبت مزبور صحيح است ، هر چند كه قائم به امر كتاب ، بعضى از قومند
نه همه آنان ، و به همين جهت مى بينيم همه جا دادن كتاب را به همه قوم نسبت مى دهد
مثلا مى فرمايد: (و لقد آتينا موسى الهدى
و اورثنا بنى اسرائيل الكتاب هدى و ذكرى لاولى الالباب
).
و نيز فرموده : (انا انزلنا التّورية فيها
هدى و نور يحكم بها النّبيّون الّذين اسلموا للذين هادوا و الرّبانيّون و الاحبار
بما استحفظوا من كتاب اللّه ).
و نيز فرموده : (و ان الّذين اورثوا
الكتاب من بعدهم لفى شك منه مريب ) كه در
اين چند آيه نسبت ارث بردن تورات را به همه بنى اسرائيل داده ، با اينكه متصديان
امر تورات ، بعضى از بنى اسرائيل بودند نه همه .
و مراد از (كتاب
) در آيه مورد بحث - به طورى كه از سياق برمى آيد - قرآن كريم است ، و
غير از اين هم نمى تواند باشد، براى اينكه در آيه قبلى بدان تصريح كرده ، فرمود
(و الّذى اوحينا اليك من الكتاب ).
بنابراين (الف و لام
) در الكتاب الف و لام عهد خ واهد بود، (و معناى الكتاب همان كتاب خواهد
بود)، نه الف و لام جنس (به معناى همه كتابها). بنابراين ديگر نبايد به گفته كسى كه
گفته : (الف و لام براى جنس است ، و مراد
از كتاب مطلق كتابهاى آسمانى است كه بر انبياء نازل شده
) اعتناء كرد.
و كلمه (اصطفاء)
از ماده (صفو)
گرفته شده كه معنايش قريب به معناى اختيار است ، با اين تفاوت كه اختيار به معناى
انتخاب يك چيز از بين چند چيز است كه بهترين آنها است و اصطفاء نيز انتخاب يكى از
چند چيز است ، اما يكى كه از بين همه صفوه و خالص باشد.
(من عبادنا)
- احتمال دارد كلمه (من
) براى بيان باشد، احتمال هم دارد براى ابتدا، يا تبعيض باشد. ولى آنچه
به ذهن قريب تر است اين است كه بيانيه باشد، چون در آيه
(و سلام على عباده الّذين اصطفى )
هم سلام را بر همه بندگان خالص فرستاده ، نه بر بعضى از ايشان .
مقصود از بندگان خاص (الذين اصطفينا) كه خداوند كتاب را
به ايشان به
ارثرساند
مفسرين در اينكه منظور از اين بندگان خاص چه كسانى هستند اختلاف كرده اند، بعضى
گفته اند: (انبيا هستند).
بعضى ديگر گفته اند: (بنى اسرائيلند)،
كه جزو مشمولين آيه (ان اللّه اصطفى آدم و
نوحا و آل ابراهيم و آل عمران على العالمين )
هستند).
و بعضى ديگر گفته اند: (امت محمّد (صلّى
اللّه عليه و آله و سلّم ) هستند كه قرآن را از پيغمبر خود ارث برده ، و نيز به سوى
او بازگشت مى كنند، و علمايشان بدون واسطه و بقيه امت به واسطه علما از قرآن بهره
مند مى شوند). و بعضى ديگر گفته اند:
(تنها علماى امت محمد (صلّى اللّه عليه و
آله و سلّم ) هستند).
بعضى ديگر - كه روايات بسيار زيادى از امام باقر و صادق (عليهما السلام ) بر طبق
گفته آنان هست - گفته اند: (مراد از اين
كسان كه اصطفاء شده اند، ذريه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) از اولاد
فاطمه (عليهاالسلام ) هستند، كه جزو آل ابراهيم و مشمول آيه
(ان اللّه اصطفى آدم و نوحا و آل ابراهيم و آل عمران على العالمين
) نيز هستند.
و رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) هم تصريح فرموده ، به اينكه : آنان
عالم به قرآن هستند، و نظر ايشان درباره قرآن صائب است .
و در روايت (انى تارك فيكم الثقّلين كتاب
اللّه و عترتى اهل بيتى لن يفترقا حتى يردا على الحوض
) - كه متواتر و مورد اتفاق دو طايفه شيعه و سنى است - فرموده : آنان
ملازم قرآنند.
پس بنابراين ، معناى آيه چنين مى شود: بعد از آنكه ما قر آن را به تو وحى كرديم -
چون كلمه (ثمّ)
معناى تاخير رتبه را افاده مى كند - آن را به ذريه تو ارث داديم ، البته آن ذريه ات
كه ما اصطفايشان كرديم ، و از بين همه بندگان آنان را در همان روزى كه آل ابراهيم
را برمى گزيديم انتخاب كرديم ، و اضافه شدن كلمه (عباد)
به كلمه (نا)
كه نون عظمت است اضافه تشريفى است ، و مى خواهد به شرافت ذريه اشاره كند.
(فمنهم ظالم لنفسه و منهم مقتصد و منهم
سابق بالخيرات ) - احتمال دارد ضمير در
(منهم ) به همان برگزيده شدگان
برگردد، كه در نتيجه هر سه طايفه يعنى ظالم به نفس ، مقتصد، و سابق به خيرات ، در
وراثت شريكند، چيزى كه هست وارث حقيقى همان عالم به كتاب ، و حافظ كتاب است ، كه
عبارت است از سابق به خيرات .
احتمال هم دارد ضمير مزبور به كلمه (عبادنا)
برگردد، البته در صورتى كه اضافه عباد به كلمه (نا)
شرافتى به عباد ندهد، آن وقت كلمه (فمنهم
)
تعليل را مى رساند، و چنين معنا مى دهد: ما تنها كتاب را به بعضى از بندگان خود ارث
داديم ، و آنان عبارتند از عده اى كه ما ايشان را برگزيديم ، نه همه بندگان ، براى
اينكه بعضى از بندگان ما ظالم به نفس خود بودند، و بعض ى هم ميانه رو بودند، و بعضى
سابق به خيرات بودند، و همه اين سه طايفه صلاحيت وراثت كتاب را نداشتند.
ممكن است وجه اول را تاءييد كرد به اينكه چه مانعى دارد وراثت را به همه نسبت دهيم
، در حالى كه قائمين واقعى به امر وراثت بعضى از افراد باشند، همچنان كه نظير
اينگونه نسبت را در آيه (و اورثنا بنى
اسرائيل الكتاب ) مى بينيم .
و از اينكه در آيه شريفه بين سه طايفه ظالم به نفس ، مقتصد، و سابق به سوى خيرات ،
مقابله انداخته ، فهميده مى شود كه مراد از ظالم به نفس كسى است كه گناهى به گردن
داشته باشد، و اين عنوان شامل هر مسلمانى از اهل قرآن مى شود، چون اهل قرآن است كه
عنوان اصطفاء و وارث قرآن بر او صادق است .
و مراد از (مقتصد)
كه به معناى متوسط است ، آن كسى است كه : در وسط راه ، و بين طريق واقع است . و
مراد از سابق به سوى خيرات به اذن خدا، آن كسى است كه : از دسته اول يعنى ظالم به
نفس ، و از دسته دوم ، يعنى ميانه روها، به درجات قرب نزديك تر است ، و اين طايفه
به اذن خدا نسبت به آن دو طايفه ديگر، به خاطر فعل خيرات ، امامت دارند، همچنان كه
خداى تعالى مى فرمايد: (و السابقون
السابقون اولئك المقربون ).
(ذلك هو الفضل الكبير)
- يعنى اينكه قبلا گفتيم كتاب را ارث داديم ، خود ف ضلى است بزرگ ، از ناحيه خدا،
كه فعاليت و كوشش كسى در آن دخالت ندارد، و چنان نيست كه كسى از راه عمل به وظايف ،
به آن فضل برسد.
اقوال مختلف مفسرين در تفسير آيه فوق
اين آن معنايى است كه سياق آيه و نيز رواياتى كه در معناى آيه وارد شده ، آن را
افاده مى كند.
اما مفسرين در تفسير آيه اختلافهاى عجيبى به راه انداخت ه اند، اختلافى در معناى
كلمه
(ثمّ)
كرده اند كه بعضى گفته اند: (اين كلمه
براى تراخى است ، يعنى بعديّت در خبر دادن را مى رساند).
بعضى ديگر گفته اند: (براى تراخى و افاده
بعديت رتبى است ). بعضى گفته اند:
(براى افاده بعديت زمانى است ).
و در عطف كردن اين كلمه نيز اختلاف است . بعضى گفته اند:
(آيه عطف است بر جمله
(اوحينا).بعضى
ديگر گفته اند: عطف است بر جمله (الّذى
اوحينا).
باز در معناى جمله (اورثنا)
اختلاف كرده اند كه بعضى گفته اند: (مراد
همان معناى ظاهر جمله است ). بعضى ديگر
گفته اند: معنايش اين است كه : (ما حكم
كرديم و مقدر نموديم به اينكه كتاب به ايشان ارث برسد).
و نيز در معناى كتاب اختلاف كرده اند كه بعضى گفته اند:
(مراد از آن ، قرآن است ).
بعضى ديگر گفته اند: (جنس كتابهاى آسمانى
، و همه آنها است ).
و در معناى جمله (الّذين اصطفينا)
اختلاف كرده اند. بعضى گفته اند: (مراد از
آن انبياء (عليهم السلام ) مى باشند).
بعضى ديگر گفته اند: (مراد بنى اسرائيل
است ). و بعضى ديگر مراد از آن را امت
محمّد (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) دانسته اند. بعضى ديگر علماى امت . و بعضى
ديگر ذريه رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) از فرزندان فاطمه (عليهاالسلام
) دانسته اند.
و در معناى كلمه (من
) در جمله (من عبادنا)
اختلاف كرده اند، بعضى گفته اند: براى تبعيض است . بعضى ديگر آن را براى ابتداء، و
بعضى ديگر براى بيان دانسته اند. البته به خاطر اختلاف مزبور در معناى
(من ) معناى عباد نيز مختلف مى
شود، و همچنين اضافه كلمه (عباد)
به كلمه (نا)
اختلاف پيدا مى كند، بنا به بعضى از وجوه اضافه تشريفى مى شود، و بنا به بعضى ديگر
غير تشريفى .
و نيز در مرجع ضمير منهم اختلاف كرده اند، بعضى گفته اند: كلمه
(الّذين ) است . بعضى ديگر
گفته اند: كلمه (عبادنا)
است .
و در معناى ظالم به نفس و مقتصد و سابق نيز اختلاف كرده اند، بعضى گفته اند: ظالم ،
كسى است كه ظاهرش از باطنش بهتر باشد و مقتصد، آن كسى است كه ظاهر و باطنش يكسان
باشد، و سابق ، آن كسى است كه باطنش از ظاهرش بهتر باشد. بعضى ديگر گفته اند: مراد
از سابق آن كسانى هستند كه در عهد رسول خدا (صلّى اللّه عليه و آله و سلّم ) اسلام
آوردند، يعنى صحابه آن جناب ، و مقتصد كسانى هستند كه پا به جاى پاى اصحاب آن جناب
گذاشته باشند، و ظالم به نفس ساير مردمند. بعضى ديگر گفته اند: ظالم به نفس كسى
است كه گناه بر او غلبه كرده باشد، و مقتصد آن كسى است كه گناه و ثوابش يكسان ، و
خلاصه متوسط الحال باشد، و سابق آن كسى است كه به درگاه خدا تقرب جسته ، و در درجات
قرب از ديگران پيشى گرفته باشد.
البته در اين بين اقوال متفرق ديگرى هست كه ذكر نكرديم ، و اگر احتمالات مذكور را
در يكديگر ضرب كنيم از هزار احتمال بالاتر مى شود.
|
جنّات عدن
يدخلونها يحلون فيها من اساور من ذهب و لؤ لؤ ا و لباسهم فيها حرير
|
كلمه (يحلون
) مضارع مجهول از باب تفعيل است و مصدر آن
(تحليه ) است و تحليه به معناى
خود آرايى است . و كلمه (اساور)
جمع (اءسوره
) و اسوره هم جمع سوار - به كسره سين - است ، راغب گفته : سوار زن ،
دستواره آن است (النگو) و اين كلمه فارسى است ، كه بعد از عربى شدن به صورت سوار
درآمده .
(جنات عدن )
- ظاهرا اين جمله بيان همان فضل كبير باشد. در مجمع البيان گفته : اين جمله تفسير
فضل است گويا شخصى پرسيده : اين فضل كبير چيست ؟ در پاسخ فرموده : بهشتهايى است كه
تقديرش يا پاداش جنات است ، يا دخول جنات ، و ممكن هم هست كلمه
(جنات )
بدل از فضل باشد، گويا فرمود ه : ذلك دخول جنات - آن داخل شدن بهشت است . و بقيه
الفاظ آيه روشن است .
|
و قالوا الحمد
لله الّذى اذهب عنا الحزن ان ربنا لغفور شكور
|
بعضى از مفسرين گفته اند: مراد از (حزن
) - كه خدا را، به خاطر اينكه ايشان را با بردن در بهشت از آن
(حزن ) نجات داده ، حمد گفته
اند - آن شدائد و مصائب و اندوهى است كه اهل بهشت در دنيا داشتند.
بعضى ديگر گفته اند: (مراد از آن اندوهى
است كه بعد از رحلت از دنيا و قبل از دخول به بهشت به ايشان احاطه مى كند، اندوهى
كه منشاش ترس از گناهان است
).
بنابراين ، مى توان گفت آيه شريفه حكايت كلام دسته اول از آن سه طايفه است ، يعنى
ظالم به نفس و يا كلام آن دسته و دسته دوم ، يعنى مقتصدين است ، و اما طايفه سوم كه
سابق به خيراتند گناهى در صحيفه اعمال ندارند، تا از عذاب آن بترسند. و اين وجه دوم
با آخر گفتار آنان كه گفتند: (ان ربنا
لغفور شكور) مناسب تر است .
|
الّذى احلنا دار
المقامة من فضله لا يمسنا فيها نصب و لا يمسنا فيها لغوب
|
كلمه (مقامه
) به معناى اقامه است ، و (دارالمقامه
) آن منزلى است كه كسى از آن بيرون نمى رود و از آنجا به جاى ديگر كوچ
نمى كند. و كلمه (نصب
) به فتحه نون و صاد - به معناى تعب و مشقت است . و كلمه
(لغوب ) - به ضمه لام - به
معناى خستگى و تعب در طلب معاش و غير آن است .
و معنايش اين است كه : (آن خدايى كه ما را
به فضل خودش و بدون اينكه استحقاقى داشته باشيم در خانه جاودانه داخل كرد، بهشتى كه
نه در آن مشقتى هست و نه تعبى ، و نه ما در آنجا در طلب آنچه مى خواهيم دچار خستگى
و كندى مى شويم ، چون هر چه بخواهيم در آن هست ).
و كلمه (من فضله
) مناسبت خاصى با جمله سابق ، يعنى جمله :
(ذلك هو الفضل الكبير) دارد.
|
و الّذين كفروا
لهم نار جهنم ...
|
لام در (لهم
) لام اختصاص است ، و مى فهماند كه آتش جزايى است خاص ايشان و از ايشان
جدا شدنى نيست . و جمله (لا يقضى عليهم فى
موتوا)، معنايش اين است كه : حكم نمى شود
بر آنان به مرگ ، تا بميرند، در نتيجه در آن شدت عذاب همواره زنده اند، و عذاب آتش
از ايشان تخفيف نمى پذيرد، اين چنين ما هر كفرانگر را كه كفرانش يا شديد است و يا
بسيار، كيفر مى دهيم .
|
و هم يصطرخون
فيها ربنا اخرجنا...
|
در مجمع البيان گفته : كلمه (اصطراخ
) به معناى شيون و فرياد و استغاثه است ، و اين كلمه از باب افتعال از
ماده (صراخ ناله
) است .
و جمله (ربنا اخرجنا)
بيان همان شيون و فرياد است . و جمله (اولم
نعمركم ما يتذكر فيه من تذكر) پاسخ آن
فرياد است . و جمله (فذوقوا)
و جمله (فما للظالمين من نصير)
هر يك نتيجه جمله ما قبل خودش است .
و معناى آ يه اين است كه : اين كفار كه در آتشند، شيون و فرياد مى كنند، و استغاثه
مى نمايند، در حالى كه فريادشان اين است كه : پروردگارا ما را از آتش بدر آور، تا
عمل صالح كنيم غير از آن عمل زشت كه مى كرديم ، در پاسخ به ايشان گفته مى شود: نه ،
هرگز، مگر ما آن قدر عمر به شما نداديم كه هركس مى خواست متذكر شود مجال آن را
داشته باشد؟ ما اين مقدار عمر را به شما داديم ، پيامبران بيم رسان هم نزد شما
آمدند، و از اين عذاب بيمتان دادند، ولى متذكر نشديد و ايمان نياورديد، حال عذاب را
بچشيد كه ستمكاران را ياورى نباشد، تا به يارى آنان برخيزند و از عذاب خلاصشان
كنند.
|
ان اللّه عالم
غيب السموات و الاءرض انه عليم بذات الصدور
|
خدا عالم غيب آسمان ها و زمين است ، و او به آنچه در سينه ها پنهان است داناست ، با
شما بر طبق آنچه در باطن نهفته داريد، از عقايد و آثار اعمال معامله مى كند، و بر
طبق آن محاسبه مى نمايد، چه اينكه ظاهرتان با باطن مطابق باشد و چه مخالف ، همچنان
كه در جاى ديگر فرموده : (ان تبدوا ما فى
انفسكم او تخفوه يحاسبكم به اللّه ) و نيز
فرموده : (يوم تبلى السرائر).
| 
