7. پرهيز از خشونت و اجبار  

دعوت نبايد توام با خشونت باشد، و به عبارت ديگر، دعوت و تبليغ نمى تواند توام با اكراه و اجبار باشد. مساءله اى است كه خيلى مى پرسند: آيا اساس دعوت اسلام بر زور و اجبار است ؟ يعنى ايمان اسلام اساسش بر اجبار است ؟ اين چيزى است كه كشيشهاى مسيحى در دنيا روى آن فوق العاده تبليغ كرده اند. اسم اسلام را گذشته اند دين شمشير؛ يعنى دينى كه منحصرا از شمشير استفاده مى كند.

شك ندارد كه اسلام دين شمشير هم هست ، و اين كمالى است كه در اسلام نه نقص ، ولى آنها كه مى گويند: (اسلام ، دين شمشير) مى خواهند بگويند: اسلام در دعوت خودش ابزارى كه به كار مى برد شمشير است ؛ يعنى چنان كه قرآن مى گويد:

ادع الى سبيل ربك بالحكمة و الموعظة الحسنة و جادلهم بالتى هى احسن ⁽²⁸⁶⁾

آنها مى خواهند اين جور وانمود كنند كه دستور پيغمبر اسلام اين بوده : ادع بالسيف . حالا كسى نيست بگويد: پس چرا قرآن گفته : ادع الى سبيل ربك بالحكمُة و المؤ عظة الحسنة و حادلهم بالتى هى احسن و در عمل هم پيغمبر چنين بودهاست . يك نوع خلط مبحثى مى كنند؛ بعد مى گويند: اسلام دين ادع بالسيف است ، دعوت و تبليغ كن با شمشير! حتى در بعضى از كتابهايشان به پيغمبر اكرم اهانت مى كنند، كاريكاتور مردى را مى كشند كه در يك دستش ‍ قرآن است و در دست ديگرش شمشير، و بالاى سر افراد ايستاده كه يا بايد به اين قرآن ايمان بياورى و يا گردنت را مى زنم ! كشيشها از اين كارها در دنيا زياد كرده اند.

اين را هم به شما عرض بكنم : گاهى خود ما مسلمانان حرفهايى مى زنيم كه نه با تاريخ منطبق است و نه با قرآن ، با حرفهاى دشمنها منطبق است ؛ يعنى حرف را كه يك جنبه اش درست است ، به گونه اى تعبير مى كنيم كه اسلحه به دست دشمن مى دهيم ، مثل اين كه برخى مى گويند: اسلام با دو چيز پيش رفت : با مال خديجه و شمشير على ؛ يعنى با زر و زور. اگر دينى با زر و زور پيش برود، آن چه دين مى تواند باشد؟ آيا قرآن در يك جا دارد كه دين اسلام با زر و زور پيش رفت ! آيا على عليه السلام يك جا گفت كه دين اسلام با زر و زور پيش رفت ؟ شك ندارد كه مال خديجه به درد مسلمين خورد، اما آيا مال خديجه صرف دعوت اسلام شد؟ يعنى خديجه پول زيادى داشت ، پول خديجه را به كسى دادند و گفتند: بيا مسلمان شو؟ آيا كى جا انسان در تاريخ چنين چيزى پيدا مى كند؟ يا نه ، در شرايطى كه مسلمين و پيغمبر اكرم در نهايت درجه سختى و تحت فشار بودند، جناب خديجه مال و ثروت خودش را در اختيار پيغمبر گذاشت ، ولى نه براى اين كه پيغمبر - العياذ بالله - به كسى رشوه بدهد، و تاريخ نيز هيچ گاه چنين چيزى نشان نمى دهد. اين قدر زياد باشد. ثروت خديجه كه زياد بود، نسبت به ثروتى كه در آن روز در آن مناطق بود زياد بود، نه در حد ثروت مثلا يكى از ميلياردرهاى تهران كه بگوييم : او مثل يكى از سرمايه دارهاى تهران بود.

مكه شهر كوچكى بود. البته يك عده تاجر و بازرگان داشت ، سرمايه دار هم داشت ، ولى سرمايه دارهاى مكه ، سرمايه دارهاى نيشابور مثلا بودند، نه مثل سرمايه دارهاى تهران يا اصفهان يا مشهد و از اين قبيل . پس اگر مال خديجه نبود، فقر و تنگدستى شايد مسلمين را از پا در مى آورد. مال خديجه خدمت كرد، اما نه خدمت رشوه دادن كه كسى را با پول ، مسلمان كرده باشد، بلكه خدمت به اين معنا كه مسلمانان گرسنه را نجات داد و مسلمانان با پول خديجه توانستند سد رمقى بكنند.

شمشير على بدون شك به اسلام خدمت كرد و اگر شمشير على نبود، سرنوشت اسلام سرنوشت ديگرى بود، اما نه اين كه شمشير على رفت بالاى سر كسى ايستاد و گفت : يا بايد مسلمان بشوى ، يا گردنت را مى زنم ! بلكه در شرايطى كه شمشير دشمن آمده بود ريشه اسلام را بكند، على بود كه در مقابل دشمن ايستاد. كافى است ما (بدر) يا (احد) و يا (خندق ) را در نظر بگيريم ، كه شمشير على در همين موارد به كار رفته است . در (خندق ) مسلمين توسط كفار قريش ‍ و قبايل همدست آنها احاطه مى شوند، ده هزار نفر مسلح مدينه را احاطه مى كنند، مسلمين در شرايط بسيار سخت اجتماعى و اقتصادى قرار مى گيرند و به حسب ظاهر، ديگر راه اميدى براى آنها باقى نمانده است . كار به جايى مى رسد كه عمر و بن عبدود، حتى آن خندقى را كه مسلمين به دور خود كشيده اند مى شكافد. البته اين خندق در تمام دور مدينه نبوده است ، چون دور مدينه آن قدر كوه است كه خيلى جاهايش احتياجى به خندق ندارد. يك خط موربى بوده است در مثال مدينه ، در همان بين راه احد كه مسلمين ميان دو كوه را كندند، چون قريش هم از طرف شما مدينه آمده بودند و چاره اى نداشتند. جز اين كه از آن جا بيايند. مسلمين اين طرف شمال مدينه آمده بودند و چاره اى نداشتند جز اين كه از آن جا بيايند. مسلمين اين طرف خندق بودند و آنها آن طرف خندق . عمرو بن عبدود نقطه باريكترى را پيدا مى كند، اسب قويى دارد، خود او و چند نفر ديگر از آن خندق مى پرند و مى آيند به اين سور. آن گاه مى آيد؛ در مقابل مسلمين مى ايستد و صداى هل من مبارزش را بلند مى كند. احدى از مسلمين جراءت نمى كند بيرون بيايد، چون شك ندارد كه اگر بيايد با اين مرد مبارزه بكند، كشته مى شود. على بيست و چند ساله از جا بلند مى شود: يا رسول الله ! به من اجازه بده . فرمود: على جان بنشين . پيغمبر مى خواست اتمام حجت با همه اصحاب كامل بشود. عمر و رفت و جولانى داد، اسبش را تاخت و آمد دوباره گفت : هل من مبارز؟ يك نفر جواب نداد. قدرتش را نداشتند، چون مرد فوق العاده اى بود. على از جا بلند شد: يا رسول الله ! من . فرمود: بنشين على جان . بار سوم يا چهارم عمرو رجزى خواند كه تا استخوان مسلمين را آتش زد و همه را ناراحت كرد. گفت :

او در تاريخ زندگى اش مكرر در شرايطى قرار گرفت كه اميدها از همه جا قطع مى شد، ولى او يك لحظه تصور شكست را در مخيله اش راه نداد؛ ايمان نيرومندش به موفقيت يك لحظه متزلزل نشد.

كار به جايى مى رسد كه پيغمبر مى فرمايد: برز الاسلام كله الى الشرك كله ⁽²⁸⁸⁾؛ تمام اسلام با تمام كفر رو به رو شده است .

اين جاست كه على عليه السلام عمرو بن عبدود را كه از پا در مى آورد، اسلام را نجات مى دهد. پس وقتى مى گوييم : اگر شمشير على نبود، معنايش اين نيست كه شمشير على آمد به زور، مردم را مسلمان كرد، معنايش اين است كه اگر شمشير على در دفاع از اسلام نبود، دشمن ريشه اسلام را كنده بود، همچنان كه اگر مال خديجه نبود، فقر، مسلمين را از پا در آورده بود؛ اين كجا و آن حرف مفت كجا!

اسلام دين شمشير است ، اما شمشيرش هميشه آماده دفاع است ، يا از جان مسلمين ، يا از مال مسلمين ، يا از سرزمين مسلمين و يا از توحيد اگر به خطر افتاده باشد، كه علامه طباطبايى - سلمه الله تعالى - اين مطلب (دفاع از توحيد) را در تفسير الميزان چه در آيات قتال در سوره بقره و چه در آيه لا اكراه فى الدين قدتبين الرشد من الغى ⁽²⁸⁹⁾ - عالى بحث كرده اند.

بله ، اسلام يك مطلب را از آن بشريت مى داند، اسلام هر جا كه توحيد به خطر بيفتد، براى نجات توحيد مى كوشد، چون توحيد عزيزترين حقيقت انسانى است . اين آقايانى كه راجع به آزادى بحث مى كنند، نمى دانند كه توحيد لااقل در حد آزادى است ، اگر بالاتر نباشد و قطعا بالاتر است . اين را من مكرر در مجالس گفته ام : اگر كسى از جان خودش دفاع بكند، آيا اين دفاع را صحيح مى دانيد يا غلط؟ اگر جان شما مورد حمله قرار گرفت ، آيا مى گوييد: بگذار او هر كار مى خواهد بكند، من نبايد به زور متوسل شوم ، بگذار مرا بشكد؟ نه .

همچنين مى گوييم : اگر ناموس كسى مورد تجاوز واقع شد، بايد دفاع بكند، اگر مال و ثروت كسى مورد تجاوز قرار گرفت ، بايد دفاع بكند، اگر سرزمين مردم مورد تجاوز واقع شده ، بايد دفاع بكند، اگر مال و ثروت كسى مورد تجاوز قرار گرفت ، بايد دفاع بكند، اگر سرزمين مردم مورد تجاوز واقع شد، بايد دفاع بكنند. تا اين جا كسى بحث ندارد. مى گويم : اگر جان يا مال و يا سرزمين مردمى مظلوم مورد تجاوز ظالمى قرار گرفت ، آيا براى يك شخص سوم ، شركت در دفاع از مظلوم كار صحيحى است يا نه ؟ نه تنها صحيح است ، بلكه بالاتر است از وقتى كه از خودش دفاع مى كند، چون اگر انسان از آزادى خودش دفاع بكند، از خودش دفاع كرده ، اما اگر از آزادى ديگرى دفاع بكند، از آزادى دفاع كرده كه خيلى مقدستر است . اگر يك نفر مثلا از اروپا بلند شود برود به دفاع از ويتناميها و با آمريكاييها بجنگد، شما او را صد درجه بيشتر تقديس مى كنيد از يك ويتنامى ، و مى گوييد: ببينيد اين چه مرد بزرگى است ! با اين كه خودش در خطر نيست ، از مملكت خودش حركت كرده ، رفته به سرزمين ديگرى براى دفاع از آزادى ديگران ، از جان ديگران ، از مال ديگران و از سرزمين ديگران . اين صد درجه بالاتر است . چرا؟ چون آزادى ، مقدس است .

اگر كسى براى دفاع از علم بجنگد چطور؟ همين طور است . در جايى علم به خطر افتاده ، انسان به دليل اين كه علم ، كه يكى از مقدسات بشر است ، به خطر افتاده ، براى نجات علم بجنگد. براى نجات صلح بجنگد چطور؟ همين طور است . توحيد، حقيقتى است كه مال من و شما نيست ، مال بشريت است . اسلام اگر در جايى توحيد به خطر بيفتد چون توحيد جزء فطرت انسان است و هيچ وقت فكر بشر، او را به ضد توحيد رهبرى نمى كند، بلكه عامل ديگرى دخالت دارد - براى نجات توحيد، دستور اقدام مى دهد، ولى اين معنايش ‍ اين نيست كه مى خواهد توحيد را به زور قلب مردم كند، بلكه عواملى را كه سبب شده است توحيد از بين برود، از بين مى برد؛ عوامل كه از بين رفت ، فطرت انسان به سوى توحيد گرايش پيدا مى كند؛ مثلا، وقتى تقاليد، تلقينات ، بتخانه ها و بتكده ها و چيزهايى را كه وجود آن ها سبب مى شود كه انسان اصلا در توحيد فكر نكند، از بين برد، فكر مردم آزاد مى شود؛ به تعبيرى كه قرآن درباره حضرت ابراهيم مى فرمايد: مى گويد: ابراهيم در روزى كه مردم از شهر خارج شده و شهر را خلوت كرده بودند و بتكده هم خلوت بود، رفت بتها را شكست و تبر را به گردن بزرگترين بتها آويخت . مردم كه شب بر مى گشتند و رفتند نزد بتها براى عرض حاجت و اظهار اخلاص ، ديدند بتى وجود ندارد، خرد و خمير شده اند، فقط بت بزرگ وجود دارد با تبر. ظاهر امر، حكايت مى كند كه اين بت بزرگ آمده اين كوچكها را زده و از بين برده ، ولى فطرت بشر قبول نمى كند. چه كسى چنين كرده است ؟ قالوا سمعنا فتى يذكر هم يقال له ابراهيم سراغ ابراهيم مى روند: انت فعلت هذا بالهتنا يا ابراهيم ؟ ابراهيم ! تو چنين كردى با محبوبهاى ما؟ قال بل فعله كبير هم هذا فاسئلو هم ان كانوا ينطقون اين كار، كار آن بت بزرگ است ، بايد از خودشان بپرسيد. گفتند: آنها كه نمى توانند حرف بزنند. گفت : اگر نمى توانند حرف بزنند، پس چه چيز را پرستش مى كنيد؟ قرآن مى گويد: فرجعوا الى انفسهم ⁽²⁹⁰⁾ اين جا بود كه به خود باز آمدند.

من مكرر اين مطلب را گفته ام : آنهايى كه وارد بتخانه ها مى شوند، به بهانه آزادى عقيده يك كلمه حرف نمى زنند (در واقع احترام به اسارت مى گزارند).

ملكه انگلستان رفت هندوستان ، به خاطر احترام به عقايد هندوها، اگر خود هندوها از در بتخانه كفشها را مى كندند، او از سر كوچه كفشها را به احترام بتها كند (كه بگويند:) عجب مردمى هستند! چقدر براى عقايد مردم احترام قائلند! آخر آن عقيده را كه فكر به انسان نمى دهد. آن عقيده . انعقاد است ، تقليد است ، تلقين است ، يعنى زنجيرى است كه وهم به دست و پاى بشر بسته است . بشر را در اين جور عقايد آزاد گذاشتن ، يعنى زنجيرهاى اوهامى را كه خود بشر به دست و پاى خودش بسته است ، به همان حال باقى گذاشتن ، ولى اين ، احترام به اسارت است ، نه احترام به آزادى . احترام به آزادى اين است كه با اين عقايد كه فكر نيست ، بلكه عقيده است ، يعنى صرفا انعقاد است مبارزه شود. عقيده ممكن است ناشى از تفكر باشد و ممكن است ناشى از تقليد يا وهم يا تلقين و يا هزاران چيز ديگر باشد. عقايدى كه ناشى از عقل و فكر نيست ، صرفا انعقاد روحى است ؛ يعنى بستگى و زنجير روحى است . اسلام هرگز اجازه نمى دهد يك زنجير به دست و پاى كسى باشد، ولو آن زنجير را خودش با دست مبارك خودش بسته باشد. پس مساءله آزادى عقيده به معناى اعم يك مطلب است ، مساءله آزادى فكر و آزادى ايمان به معناى اين كه هر كسى بايد ايمان خودش را از روى تحقيق و فكر به دست بياورد، مطلب ديگر.

قرآن مى جنگد براى اين كه موانع آزاديهاى اجتماعى و فكرى را از بين ببرد.

مى پرسند: چرا مسلمين به فلان مملكت هجوم بردند؟ حتى در زمان خلفا من كار ندارم كه كارشان فى حد ذاته صحيح بوده يا صحيح نبوده است - مسلمين كه هجوم بردند، نرفتند به مردم بگويند: بايد مسلمان بشود. حكومتهاى جبارى دست و پاى مردم را به زنجير بسته بودند، مسلمين با حكومتها جنگيدند، ملتها را آزاد كردند. اين دو را با همديگر اشتباه مى كنند. مسلمين اگر با ايران يا روم جنگيدند، با دولتهاى جبار مى جنگيدند كه ملتهايى را آزاد كردند و به همين دليل ملتها با شوق و شعف مسلمين را پذيرفتند. چرا تاريخ مى گويد: وقتى كه سپاه مسلمين به ايران حمله كردند! لابد وقتى به ايران حمله كردند، به سراغ مردم رفتند و به آنها گفتند: حتما بايد اسلام اختيار بكنيد. آنها به مردم كار نداشتند، با دولتهاى جبار كار داشتند. دولتها را خرد كردند، بعد مردمى را كه همين قدر شائبه توحيد در آن ها بود، در ايمانشان آزاد گذاشتند كه اگر مسلمان بشويد، عينا مثل ما هستيد و اگر مسلمان نشويد، در شرايط ديگرى با شما قرار داد مى بنديم كه آن شرايط را شرايط ذمه مى گويند و شرايط ذمه مسلمين فوق العاده سهل و آسان و ساده بوده است .

پس اصل رفق ، نرمى ، ملايمت و پرهيز از خشونت و اكراه و اجبار راجع به خود ايمان نه راجع به موانع اجتماعى و فكرى ايمان كه آن حساب ديگرى دارد جزء اصول دعوت اسلامى است :

لا اكراه فى الدين قد تبين الرشد من الغى فمن يكفر بالطاغوت و يؤ من بالله فقد استمسك بالعروة الوثقى ⁽²⁹¹⁾

قرآن خلاصه منطقش اين است كه در امر دين اجبارى نيست ، براى اين كه حقيقت روشن است ؛ راه هدايت و رشد روشن ، راه غى و ضلالت هم روشن ، هر كس مى خواهد اين راه را انتخاب بكند، و هر كس مى خواهد آن راه را.

در شاءن نزول اين آيه ، چند چيز نوشته اند كه نزديك يكديگر است و همه مى تواند در آن واحد درست باشد. وقتى كه بنى النضير، كه هم پيمان مسلمين بودند، خيانت كردند، پيغمبر اكرم دستور به جلاى وطن داد كه از اين جا بايد بيرون برويد. عده اى از فرزندان مسلمين در ميان آنها بودند كه يهودى بودند.

حال چرا يهودى بودند؟ (قبل از ظهور اسلام ) يهوديها فرهنگ و ثقافت بالاترى از اعراب حجاز داشتند. اعراب حجاز مردمى بودند فوق العاده بى سواد و بى اطلاع يهوديها كه اهل كتاب بودند، سواد و معلومات بيشترى داشتند، ولهذا فكر خودشان را به آنها تحميل مى كردند. طورى بود كه حتى بت پرستان به اينها عقيده مى ورزيدند. ابن عباس مى گويد: در ميان زنان اهل مدينه گاهى اتفاق مى افتاد بعضى زنها كه بچه دار نمى شدند، نذر مى كردند كه اگر بچه اى پيدا كنند، او را بفرستند در ميان يهوديها يهودى بشود. اين اعتقاد را داشتند، چون حس مى كردند مذهب آنها از مذهب خودشان ، كه بت پرستى است بالاتر است ؛ و گاهى بچه هاى شير خوارشان را مى فرستادند نزد يهوديها، تا به آنها شير مى دادند، قهرا اخلاق يهوديها را مى گرفتند، مادر و برادر و خواهر رضاعى پيدا مى كردند و آشنا مى شدند و برخى از آنها يهودى مى شدند.

به هر حال يك عده بچه يهودى كه پدر و مادرهايشان از انصار و از اوس و خزرج بودند وجود داشتند. وقتى كه قرار شد بنى النضير بروند، مسلمين گفتند: ما هرگز نمى گذاريم بچه هاى يمان بروند. عده اى از بچه ها كه به دين يهود بودند گفتند: ما نمى گذاريم بچه هايمان بروند. عده اى از بچه ها كه به دين يهود بودند گفتند: ما با همدينانمان برويم . آمدند خدمت پيغمبر اكرم : يا رسول الله ! ما نمى خواهيم بگذاريم بچه هايمان بروند - آيه ظاهرا در آن جا نازل شد پيغمبر اكرم فرمود: اجبارى در كار نيست . بچه هاى شما دلشان مى خواهد اسلام اختيار بكنند، اگر نمى خواهند، اختيار با خودشان ، مى خواهند بروند بروند، دين ، امر اجبارى نيست :

لا اكراه فى الدين قد تبين الرشد من الغى فمن يكفر بالطاغوت و يؤ من بالله فقد استمسك بالعروة الوثقى ⁽²⁹²⁾ چون طبيعت ايمان ، اجبار و اكراه و خشونت را به هيچ شكل نمى پذيرد.

فذكر انما انت مذكر * لست عليهم بمصيطر * الا من تولى و كفر * فيعذ به الله العذاب الاكبر ⁽²⁹³⁾

اى پيامبر! به مردم تذكر بده - قبلا معناى تذكر را عرض كردم - مردم را از خواب غفلت بيدار كن ، به مردم بيدارى بده ، به مردم آگاهى بده ، مردم را از راه بيدارى و آگاهى شان به سوى دين بخوان . انما انت مذكر؛ تو شاءنى غير از مذكر بودن ندارى ، تو مصيطر نيستى ، يعنى خدا تو را اين جور قرار نداده كه به زور بخواهى كارى بكنى ، الا من تولى و كفر. آيا الا من تولى و كفر استثناى از لست عليهم بمصيطر است ، يا استثناى از فذكر انما انت مذكر است : تذكر بده ، الا من تولى و كفر، مگر افرادى كه تو به آنها تذكر داده اى ، با اين كه تذكر داده اى ، مع ذلك اعراض كرده اند و ديگر تذكر بعد از تذكر فايده ندارد. فيعذبه الله العذاب الاكبر، پس خدا او را عذاب مى كند، عذاب اكبر، كه عذاب جهنم است . ⁽²⁹⁴⁾

على عليه السلام مى فرمايد:

من نصب نفسه للناس اماما فليبداء بتعليم نفسه قبل تعلبم غيره وليكن تاءديبه بسيرته قبل تاديبه بلسانه ، و معلم نفسه و مؤ دبها احق بالاجلال من معلم الناس و مؤ دبهم ⁽²⁹⁷⁾

يعنى آن كس كه مى خواهد پيشواى مردم باشد و مردم را به دنبال خود و به راهى دعوت كند، پيش از آن كه مى خواهد به ديگران ياد بدهد، خود را مخاطب كند و به خودش تعليم و تلقين نمايد. پيش از آن كه مى خواهد مردم را با زبان خود تربيت كند، با عمل و روش ‍ اخلاقى خوب و اخلاق صحيح ، خود را تربيت كند.

آن كس كه خودش را تعليم و تلقين مى كند و خودش را تربيت و تاءديب مى كند، براى احترام و تكريم شايسته تر است از آن كه معلم و مربى ديگران است .

اين خود يك غفلت عظيم و اشتباه بزرگى است امروز در اجتماع ما، كه براى گفتن و نوشتن و خطابه و مقاله ، و خلاصه براى زبان و مظاهر زبان ، بيش از اندازه ارزش قائليم و بيش از اندازه انتظار داريم ، در حقيقت از زبان اعجاز فرموده ، حكمت و موعظه حسنه باشد، حقايق را روشن كند، تنها به صورت پندهاى تحكم آميز و آمرانه نباشد شرط لازمى است ، ولى به اصطلاح شرط كافى و يا علت تامه نيست . و چون از زبان بيش از اندازه انتظار داريم و از گوش مردم هم بيش از اندازه انتظار داريم و مى خواهيم تنها با زبان و گوش همه كارها را انجام دهيم و انجام نمى شود؛ ناراحت مى شويم و ناله و فغان مى كنيم و مى گوييم :

گوش اگر گوش تو و ناله اگر ناله من

آنچه البته به جايى نرسد فرياد است .

اين شعر براى ما در همه زمانها صادق بوده و هست . فكر نمى كنيم كه ما اشتباه مى كنيم ، ما بيش از اندازه از اين گوش و زبان بيچاره انتظار داريم ، گاهى هم بلكه بيشتر اوقات - بايد از راه عمل و چشم استفاده كنيم ، ما با دست خود و عمل خود خوب رفتار كنيم ، تا آنها با چشم خودشان ببينند. يك مقدارى هم به اين گوش و زبان بيچاره استراحت بدهيم . ⁽²⁹⁸⁾

در اين جمله ها سخن از برپا داشتن فرمان خدا است ؛ سخن از چيزى است كه از صد سال پيش در زبان مصلحين اسلامى از آن به (احياى انديشه اسلامى ) تعبير مى شود؛ سخن از اين است كه مواقعى مى رسد كه فرمانهاى خدا در يك جامعه زمينه مى خورد و نياز به اين است كه از نو بنياد شود، سخن در اين است كه چه كسى قادر است اين كار پيامبرانه را انجام دهد. آيا هر فردى در هر شرايط روحى و اخلاقى وبا هر نوع شخصيت معنوى ، موفق به برداشتن چنين گامى پيامبرانه مى شود؟

على عليه السلام با قيد كلمه انما، كه مفيد حصر است ، مى فرمايد: كسى چنين توفيقى حاصل مى كند كه سه صفت بزرگ در او راه نيافته باشد: مصانعه ، مضارعه ، طمع بندگى .

براى مصانعه هنوز نتوانسته ام يك معادل فارسى دقيق پيدا كنم . شايد بشود گفت : سازشكارى ، يا ملاحظه كارى ، يا معامله گرى ، اما نه ، همه اينها مصانعه هستند، ولى مصانعه بيش از اينهاست . آن گاه كه به على پيشنهاد كوتاه آمدن در عزل معاويه مى شد، اين كار در تعبيرات على و يارانش نوعى مصانعه تعبير مى شد. على حتى از اين كه به خاطر مصلحت ، از آن نوع مصلحتهايى كه سياستمداران خود را با آنها تطبيق مى دهند، يك ساعت اجازه دهد معاويه سر كار خود بماند، امتناع كرد. آن را مصانعه مى دانست .

اصحاب و دوستان احيانا مى آمدند و در حضورش او را ستايش ‍ مى كردند، او را محتشم مى شمردند، با القاب و عناوين ياد مى كردند، از اين كه اگر نقصى در كارها به نظرشان برسد و ابراز كنند، خود دارى مى كردند و على به شدت آن ها را از اين روش نهى مى كرد و اين عمل آنها را نوعى مصانعه مى خواند و مى گفت :

لا تخالطونى بالمصانعة و لا تكلمونى بما تكلم به الجبابرة ⁽³⁰⁰⁾ با من با سبك مصانعه معاشرت نكنيد، با من به طرزى كه با جباران و ستمگران سخن گفته مى شود (يعنى چاپلوسانه و تملق آميز و مداحانه و در لفافه القاب مطنطن و عناوين مجلل ) سخن مى گوييد.

صريح مى گفت : من دوست دارم مردم آن گاه كه با من رو به رو شوند، به جاى تعارفات و مداحيها، نقصها و عيبهايى كه به نظرشان مى رسد، با كمال صراحت رو در روى من بگويند.

رو در بايستى در اجراى امر خدا داشتن ، مصانعه است . ملاحظه دوست و رفيق و فرزند و خويشاوند و مريد را در كارها دخالت دادن ، مصانعه است .

قرآن كريم ، لغت (ادهان ) را به كار برده است كه معمولا در عرف امروز (مداهنه ) به كار برده مى شود.

ادهان ؛ يعنى روغن مالى ؛ در اصطلاح امروز فارسى زبانان (شيره مالى ) يا ماست مالى گفته مى شود. اين تعبير معمولا در موردى به كار برده مى شود كه يك امرى به جاى اين كه به طور جدى اجرا شود. به صورت سازى بدون حفظ محتوا قناعت مى شود .قرآن مى فرمايد كه كفار دوست دارند كه تو اهل مداهنه مى بودى ، تا مداهنه مى كردند؛ مثلا، صورت توحيد، صورت برادرى و برابرى ، صورت ممنوعيت ربا محفوظ مى بود، اما حقيقت و محتوا، نه . خلاصه اين كه دوست داشتند تو اهل مصانعه بودى ، و نيستى ؛ پس سمبل كردن ، به صورت سازى قناعت كردن ، مصانعه است .

گفتيم : رفيق بازى ، ملاحظه دوستان ، فرزندان ، خويشاوندان و مريدان را در اجراى امر خدا دخالت دادن ، مصانعه است . داستانى از على عليه السلام در تاريخ مسطور است كه از اين جهت آموزنده است :

آن گاه كه على عليه السلام به فرماندهى يك سپاه با سربازانش از يمن بر مى گشت و حله هاى يمنى همراه داشت كه متعلق به بيت المال بود، نه خودش يكى از آن حله ها را پوشيد و نه به يكى از سپاهيان اجازه داد در آنها تصرف كند. يكى دو منزل نزديك مكه - آن وقت رسول خدا براى حج به مكه آمده بود - خود براى گزارش زودتر به حضور رسيد و سپس برگشت كه با سربازانش با هم وارد مكه شوند. وقتى كه به محل سربازان رسيد، ديد آنها حله ها را آورده و پوشيده اند.

على بدون هيچ ملاحظه و رو در بايستى و مصلحت انديش سياسى ، همه را از تن آنها كند و به جاى اول گذاشت ! سربازان ناراحت شدند. وقتى كه به حضور رسول خدا رسيدند، از جمله چيزهايى كه رسول خدا از آنها پرسيد، اين بود كه از رفتار فرمانده تان راضى هستيد؟ گفتند: بلى ، اما... و قصه حله ها را به عرض رساندند. اين جا بود كه رسول خدا جمله تاريخى را درباره على فرمود:

انه لا خيشن فى ذات الله . او خشن ترك فردى است در ذات خدا.

يعنى على آن جا كه پاى امر الهى برسد، از هر گون مصانعه و ملاحظه كارى به دور است . و نقطه مقابل خشونت اصولى است كه نوعى شجاعت و قوت است .

اما مضارعه : مضارعه ؛ يعنى مشابهت . آن كس كه مى خواهد جامعه اى را اصلاح كند وتغيير دهد، خودش نبايد همرنگ همان مردم باشد، و همان نقاط ضعف كه در مردم هست ، درخودش وجود داشته باشد. كسى موفق به اصلاح نقاط ضعف مى شود كه خود از آنها مبراباشد: