قُلْ هُوَ اللَّهُ اءَحَدٌ اللَّهُ الصَّمَدُ لَمْ يَلِدْ وَ لَمْ يُولَدْ وَ لَمْ يَكُن لَّهُ كُفُوًا اءَحَدٌ؛⁽⁵⁰³⁾
بگو: ((او خدايى است يكتا، خداى صمد، نه كس را زاده، نه زاييده از كَس، و او را هيچ همتايى نباشد)).
و از مهم ترين جهات اعجاز قرآن، اين شرايع و قوانين محكم و احكام منظم اوست كه بيان حلال و حرام و روا و ناروا و آن چه در مصلحت نوع بشر و فرد اوست، دستور داد و آن چه موجب زيان و خير آن انسان است، بازداشت و نهى فرمود، به درجه اى كه امروز با كمال قدرت و صراحت بايد گفت: نظم امور جهان و نظام مردم گيتى امكان پذير نيست، مگر آن كه در سايه قرآن مجيد و پناه بردن به اين كتاب آسمانى و اجراى احكام و قوانين آن. بى شك نظامات قرآن و قوانين آن ضامن سعادت انسانيت و كفيل خوشبختى آن هاست، تا دامنه قيامت؛ چه اين كتاب مخصوص عصر پيغمبر نيست. در لغات و عبارات آن لطايف و اصطلاحات و اشاراتى است كه در هر زمان قابل تطبيق و براى مردم هر زبان عامل تصديق باشد.
كدام معجزه به پايه آن مى رسد كه مردى درس نخوانده و مكتب نرفته، با فقدان وسايل علم و عوامل تربيت و پس از آن كه اين قوانين ونظامات به دنياى متمدن و كشورهاى بزرگ جهان رفت و دانشمندانى از آن اطلاع يافتند، صلاحيت آن را در هر زمان تصديق كردند و شايستگى آن را براى اداره بشر اقرار كردند.
توماس آمريكايى گويد: هزار سال پيش از آن كه كريستف كلمب، كشف آمريكا كند، خداوند مردى را آفريد كه مجراى تاريخ را عوض و نقشه دنيا را تغيير دهد؛ چه نخستين كسى كه در شبه جزيرة العرب ايجاد وحدت كرد و در بهترين موقعى كه تازيان شديدترين احتياج را به خلاصى از نفوذ اجنبى داشتند، آن ها را نجات داد. بلكه بزرگترين خدمت را به جهان انسانيت كرده و از اولين ساعت ظهور محمد صلى الله عليه و آله و سلم و قيام دينى و اعلام اسلام، دين خود را عالمى و شريعت جهانى معرفى نمود و در هر قوم و ملت صلاحيت خود را نشان داده و اين معنى خاتميت دين است كه قوانين آن براى مردم هر زبان و در هر دور و زمان تضمين سعادت مردم كند و تا روز قيامت براى اداره بشر كفايت نمايد؛ زيرا آن چه تعدد انبيا را ايجاب كرده بود، اختلاف ملل و تفرق دول بود؛ چه هر دسته در ناحيه اى به هم پيوسته و از جمعيت هاى ديگر جهان گسسته بود و هيچ گونه ارتباط به جوامع ديگر نداشتند. از اين رو هر دسته و جمعيتى نيازمند به قوانين مخصوصى بودند كه ملايم با طباع آن ها باشد و آن ها را اداره كند. بديهى است طبايع بشرى مختلف، افكار ملى و محلى متخالف اند. هر طايفه اى را پيغمبرى ضرور بود كه غير از آن پيغمبر باشد كه در طايفه اى ديگرست . ولى هر قدر بر عمر بشر گذشت و مرور زمان بيشتر شد، ارتباطات بشرى بيشتر و جماعات به هم نزديك تر شدند. و بدين جهت جامعه ها تشكيل داد و رفته رفته دول بزرگ پيدا شده و به انبياى بزرگ نيازمند شدند؛ زيرا ديگر اين شرايع و قوانين موضوعه براى دستجات و جماعت هاى كوچك مفيد و سودمند نبود و از طرف ديگر بشر هميشه قدم ارتقايى بر مى دارد و از جهت صنايع و عقليات به سوى كمال پيش مى رود و بديهى است به قوانين كه مادون رشد خود مى داند اعتنا نمى كند و محتاج به شريعت و قاون گزارى است كه مطابق رشد و كمال و قانون آورده باشد.
و لقد بعثنا فى كُل اءَمَّة رَّسولا؛⁽⁵⁰⁴⁾
و در حقيقت، در ميان هر امتى فرستاده اى برانگيختيم.
وَ اءنْ مِن اءَمَّة خَلا فيها نَذِير؛⁽⁵⁰⁵⁾
و هيچ امتى نبوده، مگر اين كه در آن هشداردهنده اى گذشته است.
طلوع آفتاب اسلام و شروع قانون قرآن در موقعى بود كه در دنيا ازدولت هاى بزرگ ممالك شاهنشاهى تشكيل يافته بود. افكار و عقول بشر تكميل يافته و قبول علوم و شرايع را آماده بودند. قوانينى كه ضامن سعادت انسان باشد، كتابى كه در همه نقاط جهان مورد تصديق و مندرجات آن قابل تطبيق، به طورى كه امروز ما را ببيند و دنيا را چون يك كشور بلكه شهرستان وگرنه خاندان ببيند و چاره بشر را منحصرا در آن بداند كه بدين واحد بگروند و پيروى از قانون واحد را وظيفه دادند و در عهده شناسند و يك دولت بر آن ها حكومت كند.
وَ يَكونَ الدِّينُ كلُّهُ لِلَّهِ؛⁽⁵⁰⁶⁾
و دين يكسره از آن خدا گردد.
اين بود كه پيغمبرى فرستاد و در وسط دنياى آن روز و ميانه دول بزرگ؛ چه آن كه جزيرة العرب كه محل ولادت حضرت رسول اكرم بود، از نظر جغرافيايى بين دول بزرگ قرار گرفته بود، كه حدى به روم و حدى به ايران و حدى به حبشه داشت . و از اين رو مردم جزيرة العرب تحت فرمان و تسلط اين سه دولت بزرگ بودند و معجزه باقيه به او عطا فرمود كه به مرور زمان كهنه نمى شود و اندراس نمى پذيرد.
قوانين كلى و اساسى كه سعادت بشرى را در همه جا تامين و تضمين كند و هر تطور كه براى بشر تصور شود و هر گونه تمدن كه در جوامع بشرى ضرورى شود، به وسيله فتح باب اجتهاد و آزادى افكار كه قرآن مجيد داده، قابل تطبيق در هر زمان و مكان باشد و مناسب هر مقام، دستورى عام و كلى داده است كه در موارد جزيى استفاده كامل به عمل آيد. و اين معنى خاتميت است و دليل عقلى آن، همين است كه بشر پس از قرآن احتياج به قانون ديگر ندارد و پس از پيغمبر خاتم پيغمبرى نخواهد و اما دليل نقلى قرآن كريم فرمايد: و خاتم النبيين چه به فتح تاء و چه به كسر آن هر دو افاده يك مقصود مى كند.

شمع الهى زدل افروخته		درس ازل تا ابد آموخته
از پى باز آمدنش پاى بست		موكبيان فلك ابلق به دست
نيم شبان كَانَ ملك نيم روز		كرد روان مشعل گيتى فروز
خود فلك از ديده عماريش كرد		زهره و مه مشعله داريش ‍ كرد
كرد رها در حرم كائنات		هفت خط و چار حد و شش ‍ جهات
ديده اغيار گران خواب گشت		كو سبك از خواب عنان تاب كشت
با قفس قالب از اين دامگاه		مرغ دلش رفت به آرامگاه
مرغ پر انداخته يعنى ملك		خرقه در انداخته يعنى فلك
مرغ بهشتيش قفس پر شده		قالبش از قلب سبك تر شده
گام به گام او چه تحرك نمود		ميل به ميلش به تبرك ربود
چون دو جهان ديده بر او داشتند		سر زپى سجده بر افراشتند
رخش بلند اخترش افكنده مست		غاشيه را بر كتف هر كه هست
بحر زمين كَانَ شده او گوهرش		برده سپهر از پى تاج سرش
او ستده پيشكش آن سفر		از سرطان تاج وز جوزا كمر
تا شب او را چقدر قدر هست		زهره شب سنج ترازو به دست
تا به حمل تخت ثريا زده		لشكر كل خيمه به صحرا زده
چون گل از آن پايه فيروزه فرش		دست به دست آمده تا ساق عرش
همسفرانش سپر انداختند		بال شكستند و پر انداختند
او متحير چو غريبان راه		حلقه زنان بر در آن بارگاه
پرده نشينان كه رهش داشتند		هودج او يك تنه بگذاشتند

هَو الَّذى اءَرسَلَ رَسولَه بالهُدى و دِينِ الحقِّ لِيُظهِرَه عَلَى الدِّين كُلِّهِ؛⁽⁵⁰⁷⁾
او كسى است كه پيامبرش را با هدايت و دين درست، فرستاد تا آن را بر هر چه دين است پيروز گرداند.
آبادى و آزادى جهان، برنامه دين اسلام است. آفتاب عدالتش بر كاخ سلطنت و كوخ رعيت يكسان تابش كند، و ظل عنايتش بر خويش و بيگانه سايه افكند، صيت سطوتش بسيط زمين در نوشت و صوت قدرتش از فضاى آسمان بر گذشت و هماى همت و دولتش بر سر فرقدان پا گذاشت و صولت سلطنتش ستمگران سرسخت را بر آن داشت، تا با ستمكشان بدبخت سازش كنند و با تجديد نظر در سيره و روش خود آنان را نوازش ‍ كنند و بدين وسيله تيره بختان رنگ زرد و بينوايان سيه روزگار كه گاهى با سيلى خود را سرخ ‌رو مى كردند و دل سرد از زندگى شده بودند، دوباره اميدوار و دلگرم شدند؛ چه ديدند سياه و سفيد با هم برادر و عرب و عجم برابرند.
خلق خشن را، خلق حسن داد. در مردم جاهلى دانايى نهاد. گمراهان را هدايت فرمود و به تابش آفتاب علم و دانش، عامل بصيرت و بينش گرديد. در ميان خوارترين مردم جهان، بوستانى شاداب و گلستانى از علوم آداب تشكيل داد. بازار فضيلت رايج و دكان فضل را ترويج كرد. هياءت تفريق شده را جمع، شكست مجتمع را رفع، كسر جامعه را جبر و جام باده زندگى را به عدل تقسيم فرمود و به حكم آيت:
نصر مِّنَ اللهِ و فَتح قَرِيب؛⁽⁵⁰⁸⁾
يارى و پيروزى نزديكى از جانب خداست.
ورود و حكومت فرمود. رشته هاى ظلم يكباره بگسيخت و كاخ ‌هاى ستم فرو ريخت. دادگسترى و عدل پرورى بياموخت. فضل را با فضيلت بياميخت. درس زندگى داد، كه بايد تن به بندگى نداد. زير بار ظلم رفتن، زنده به گور شدن است . سكوت ترك و تازى در مقابل زورگويى و تركتازى علامت سقوط حتمى و مرگ ملى است. قبول ستم از عرب و عجم نشانه زوال و انقراض است. معجزات عقلى و علمى و اخلاقى در نظر هوشمندان به مراتب، مهم تر از معجزات حسيه و ماديه است. چيزى كه بيش از همه در كفار قريش تاءثير كرده بود، اين شهامت و شجاعت بود كه عاقبت هم آنان را به زانو در آورد. با خود گفتند: محمد چگونه جراءت كرده، تفوه به نام خداى واحد ناديده مى كند، در محيطى كه مردم به شماره روزهاى سال بت دارند؟! انگشتان خود را به گوش فرو مى بردند و به يك ديگر مى گفتند:
اءَجَعل الاءَلِهَةَ اءِلَها واحِدا اءنّ لَشَى ء عُجَاب؛⁽⁵⁰⁹⁾
آيا خدايان [متعدد] را خداى واحدى قرار داده ؟ اين واقعا چيز عجيبى است.
تا مدتى از در ملايمت در آمدند و مى خواستند با نرمى و گرمى حضرت رسول اكرم را از اين دعوى منصرف كنند، به وعده سلطنت و جمع مال و ثروت و آن چه در نظر خود آن ها مهم بود، مى خواستند رسول بزرگوار را بفريبند. گاهى پيغام مى دادند و زمانى خود پيغمبر را مى ديدند. چون نتيجه نگرفتند، به تهديد متوسل شدند و هر قدر سرسختى نشان دادند، ثبات و استقامت او را بيشتر ديدند و از اين جهت بيش از هر چيز نگران بودند كه با چه قدرتى بر خلاف افكار عمومى قيام كرده و در مقابل آن همه مردم خونخوار و افراد نابكار كه با كمال حرارت سخن از قتل و غارت مى گويند: فرمود:
اما و الله - يا معشر قريش - لا ياءتى عليكم غير قليل حتى تحبوا ما تكرهون و تعرفوا ما تنكرون؛
آگاه باشيد به خدا قسم - اى قريشيان - كه زمان زيادى بر شما نمى گذرد تا آن كه دوستدار آن چه ناپسند مى داريد مى شويد و آن چه را زشت مى شمريد نيك مى شماريد.
دير زمانى نگذرد، مگر آن كه بپذيريد، آن چه را كه هم اكنون از قبول آن استنكاف داريد.
نقشه جهان بايد عوض شود. به وضع فعلى دنيا بايد خاتمه داد. بايد دنيا موافق اراده من اداره شود. ثبات و استقامت كه دليل شهامت و شجاعت بود، بيشتر از همه معجزات حسيه در نظر هوشمندان مورد تعجب بود كه با كمال قدرت و اعتماد كامل و اطمينان قلب سخن مى گويد. آن ها نمى توانند بدانند كه اين چنين اطمينان حاصل نمى شود، جز با پشتيبانى دولت آسمانى.
ءَامَنَ الرَّسولُ بمآ اءُنزِلَ اءِلَيهِ مِن رَّبِّهِ؛⁽⁵¹⁰⁾
پيامبر [خدا] بدان چه از جانب پروردگارش بر او نازل شده است، ايمان آورده است.

از باغ بهشت آمد اين نفحه مشگين بو		يا داده به دست باد اين غاليه مو گيسو
نظرگيان بستند از ديدن مه ديده		تا بر لب بام آمد آن هلال ابرو
در وصف نمى آيد آن موى ميان اى دل		پيچيد نمى بايد عمرى به سر يك مو
شمشاد نمى رويد چون قامت او موزون		خورشيد نمى تابد چون طلعت او نيكو
از دست نگارينش وز ساعد سيمينش		هم رنجه شود پنجه، هم خسته شود بازو
جز خال شبه رنگش هندو بچه نشنيدم		كز سرو رود بالا بر ماه زند پهلو
دل بردن چشمش را جان بخشى لعلش را		من معجزه مى دانم اين مدعيان جادو
اى كاش سخن گويد تا دم نزند طوطى		يا سوى قفا بيند تارم نكند آهو
كارى كه رخ و زلفش با جان و دلم كردند		چوگان نكند با گو آتش نكند با مو
يك دل به همه عالم در دست كسى نگذاشت		آن زلف سيه روشن فرياد از آن هندو

فخر الدين رازى را در نبوت خاصه برهانى است كه بر مشرب حكما و ذوق تاله آورده و تقرير شايسته تقدير كرده است. گويد:
انسان يا ناقص و فرومايه است و يا كامل و داراى سرمايه. و دوم بر دو قسم است: چه كامل يا قادر بر تكميل غير هست، يا چنين قدرتى در وى نيست، اگر قدرت بر تكميل غير ندارند، اوليا هستند. آنان كه سرمايه كامل دارند و بر تكميل ديگران نيز قادر هستند، به نام انبيا و پيامبران شناخته مى شوند. ناقصان را عوام، سرمايه داران يا كاملان را، اوليا و پرمايگان را انبيا مى شناسيم.
شك نيست كه پيوسته كمال انسانى، به دو نيروى علم و عمل بازبسته است و سردسته همه كمالات علمى كه پيش اهل نظر معتبر است. تكميل قوه نظرى و تابش نور علم و دانش بشرى شناسايى خداست و سرآمد همه كمالات علمى، اطاعت و فرمان بردارى است. به يقين هر يك از اوليا كه در مقام كمال نفسى و تكميل شخص به وسيله علم و عمل بيشتر و پيشتر است، مقام ولايت او كامل تر خواهد بود و هر كدام از انبيا كه در مقام تكميل غير در اين دو كمال برتر و از عهده بهتر بر آمده است، درجات نبوت و رسالت او بيشتر و بالاتر است. هرگاه مقدمه به طور بايسته دانسته شود، گوييم:
پيش از طلوع آفتاب نبوت احمدى و شروع رسالت محمدى صلى الله عليه و آله و سلم، جهان پر از شرك و طغيان بود و كفر و عصيان عالم را گرفته بود؛ چه اگر يهودان بودند؛ در افكار باطله و تشبيه و اقترار بر پيغمبران و در تحريف تورات و ديگر خرافات بودند و اگر نصارى و مسيحيت بود، در اثبات تثليث و نفى حقيقت توحيد و تغيير انجيل سرگرم بودند و ايرانيان از نظر علم در مقام اثبات دو مبداء يزدان و اهريمن و پيوسته آتش فتنه را بين اين دو دامن مى زدند و از نظر عمل نكاح مادران و خواهران را ترويج و با محارم تزويج ميكردند. اگر تازيان بودند، كعبه را بتخانه و مسجد را ميخانه ساخته بودند. خدايان گوناگون داشتند و دست تطاول بر جان و مال مردم دراز و در طول سال عرض و طول صحارى را پيموده و عرض و ناموس ‍ يكديگر را به باد داده و به يغما مى بردند. دنيا از اين آرا جان گزا و اعمال وحشت زا پر بود. تا آن كه خداوند نظرى به عنايت گشود. حضرت ختمى مرتبت را رسالت فرمود و براى كليه عالم فرستاد. او را برانگيخت تا آغاز دعوت كند و دست به اصلاحات اساسى زند. درهاى بسته فراز عقدهاى گره خورده باز و جهان انسانيت سرفراز شود. گيتى و مردم روى زمين از باطل بگردند و به حق بگروند. از كژى و كاستى ببرند و به حقيقت راستى پيوندند.
بازار مكر و تزوير شكست. چراغ دروغ بى فروغ گشت، به دين گرويدند، پاك دل گرديدند و به راستى گراييدند. بساط جهل و نادانى كه نتيجه آن حيرت و سرگردانى است، برچيدند و ميوه درخت دانش را در سايه دين چيدند. زبان به توحيد گوياى، پاى كوبان به برق لا اله الا الله، بر دوش گرفتند. پرچم نصر من الله همراه آوازه، الله اكبر ورد زبان و آويزه گوش داشتند، آن چه جز ياد خداست فراموش كردند.
در بيشتر كشورهاى معموره آن روز جهان، رايت توحيد را بر فراز بزرگترين كاخ و مجلل ترين عمارات دنيا به اهتزاز در آوردند و به وسيله تابش نور دانش و درس معرفت و بينش دوستى دنيا، تبديل به دوستى خدا شد. جاى انكار و قابل ترديد نيست كه معناى نبوت و مقصود از رسالت، جز تكميل ناقصان و دستور تحصيل فضل و فضيلت نيست و بى شك حصول اين آثار و وصول بدين مآثر و پيدايش اين همه كمالات و مفاخر به آمدن حضرت ختمى مرتبت به پايه اى
رسيد كه نظير براى آن نيست و حتى دعوت موسى و بعثت مسيح را مقايسه با اسلام نتوان كرد. و هيچ قدم اصلاحى را با قيام اسلام در يك كفه نبايد گذاشت. از اين جا دانيم كه او پيشواى همه انبيا و مفخر پيمبران خداست. نامه به شاهنشاه ايران و امپراطور روم نوشت و تعيين سرنوشت گرديد.

مبين در خود كه خودبين را بصر نيست		خدابين شو كه خود ديدن هنر نيست
زخود بگذر كه در قانون مقدار		حساب آفرينش هست بسيار
زمين از آفرينش هست گردى		وز او اين ربع مسكون رهنوردى
عراق از ربع مسكون است بهرى		وز آن بهره مداين هست شهرى
در آن شهر آدمى باشد زهر باب		تويى زآن آدمى يك شخص در خواب
قياسى باز گير از آفرينش		حد و مقدار خود از آفرينش
ببين تا پيش تعظيم الهى		چه باشد در حساب اين پادشاهى
زتركيبى كه اين سان پايمال است		خداوندى طلب كردن محال است
گواهى ده كه عالم را خدايى است		نه درجايى نه حاجتمند جايى است
خدايى كآدمى را سرورى داد		مرا بر آدمى پيغمبرى داد
چو نامه ختم شد صاحب نوردش		به عنوان محمد مهر كردش
به دست قاصدى جلد و سبك خيز		فرستاد آن نوشته سوى پرويز
چه قاصد عرض كرد آن نامه نو		بجوشيد از سياست خون خسرو
به هر حرفى كه زان منشور برخواند		چو افيون خورده مخور در ماند
زتيزى گشت هر مويش سنانى		زگرمى هر رگش آتشفشانى
چو عنوان گاه عالمتاب را ديد		تو گفتى سگ گزيده آب را ديد
خطى ديد از سواد هيبت انگيز		نوشته كز محمد سوى پرويز
غرور پادشاهى بردش از راه		كه گستاخى كه يارد با چو من شاه
كه را زهره كه با اين احترامم		نويسد نام خود بالاى نامم
رخ از سرخى چو آتشگاه خود كرد		زخشم انديشه بد كرد و بد كرد
دريد آن نامه دندان شكن را		نه نامه بلكه نام خويشتن را

اى رسول اكرم، اى افتخار بنى آدم، مقصود اصلى از آفرينش عالم، اى قيامت عامل قوام و وجودت باعث انتظام، اى صدرنشين مقام قاب قوسين او ادنى و گردش كننده بر ملكوت اعلى، اى موسس اساس آدميت و اى مشيد بنابراين مدنيت، مصدر اولين ديباچه قانون اساسى و ماخذ آخرين كتاب سياسى، آيات محكمه قرآنت مبين افكار ملل و بيان فرقان مبينت جامع حقوق دول، اى آن كه بذر انسانيت و سعادت در مزارع تربيت و معرفت عالميان كاشتى و اساس ستم از صفحه زمين برداشتى. بساط شريعت نهادى و مايه انبساط عدل و داد شدى. پايه و اساس تمدن بر اصل تدين استوار نمودى. بنيان حقيقت گذاردى و خشت نخستين را در عمارت مليت به كار بردى و ساحت ظلمت و اقليم وحشت و مركز فساد و وحشيت؛ يعنى سرزمين شبه جزيرة العرب را از پرتو آفتاب عالمتاب دين روشن فرمودى و زواياى تاريك حجاز و يمامه را از شعاع نور اعظم و قرآن معظم روشنايى دادى. گلخن جهان و بلاد تازيان را گلشن جهانيان و كعبه آمال نيك مردان و قبله آزادگان جهان ساختى، مردمى را از حضيض مذلت به اوج عزت رساندى.
اكنون سراى از خاك يثرب بر آور، اوضاع و احوال مسلمانان را ببين، جلال نكال و افتخار افتقار گرديد.

در كوى تو ره نبود، ره ما كرديم		در آينه بلا، نگه ما كرديم
عيش خوش خويشتن، تبه ما كرديم		كس را گنهى نيست، گنه ما كرديم