301- همان ، ص 24؛ خصال ، ص 127.
302- صرد، مرغى است كه سرش بزرگ ، شكمش سفيد و پشتش سبز مايل به سياه است كه معمولا پرندگان كوچك و گنجشك را شكار مى كند؛ خصال ، ج 1، ص .127
303- بحارالانوار، ج 12، ص 73 به نقل از تفسير عياشى .
304- بحارالانوار، ج 12، ص 73 به نقل از تفسير عياشى .
305- بقره (2) آيه 260.
306- انبياء(21) آيه 71.
307- عنكبوت (29) آيه 26.
308- صافات (37) آيه 99.
309- نجّار، قصص الانبياء، ص 84.
310- منظور دختر بى واسطه نيست ، بلكه ساره دختر دختر لاجح بوده چنان كه مجلسى و ديگران در شرح حديث گفته اند و اين ساره كه همسر ابراهيم گرديد هم نام ساره مادر آن حضرت است .
311- صافات (37) آيه 99.
312- روضه كافى ، ص 370-373؛ بحارالانوار، ج 12، ص 46-47.
313- روضه كافى ، ص 370-373؛ بحارالانوار، ج 12، ص 46-47.
314- صدوق امالى ، ص 178-179؛ بحارالانوار، ج 12، ص 76.
315- مجمع البيان ، ج 10، ص 476؛ كامل التواريخ ، ج 1، ص 124؛تاريخ طبرى ، ج 1،ص 219.
316- معانى الاخبار، ص 95، خصال ، ج 2، ص 104.
317- خصال ، ج 2، ص 104-105؛ كامل التواريخ ، ج 1،ص 124؛ تاريخ طبرى ، ج 1، ص 220.
318- كامل التواريخ ، ج 1، ص 124.
319- كامل التواريخ ، ج 1،ص 124.
320- علل الشرائع ، ص 24؛ امالى صدوق ، ص 118.
321- علل الشرائع ، ص 20-24.
322- كامل التواريخ ، ج 1،ص 124؛ تاريخ طبرى ، ج 1،ص 219.
323- كامل التواريخ ، ج 1،ص 124؛ تاريخ طبرى ، ج 1،ص 219.
324- اكمال الدين ، ص 289.
325- تاريخ ‌طبرى ، ج 1، ص 219.
326- ممكن است هر دو پادشاه يكى بوده كه سرزمين شام و مصر هر دو در حكومت او اداره مى شده است .
327- در روايت كلينى و صدوق و برقى (ره ) چنين است كه وقتى هاجر هفت بار فاصله ميان صفا و مروه را طى كرد و هربار فرياد زد: آيا در اين وادى هم دمى هست ؟ جبرئيل نزد وى آمد و بدو گفت : تو كيستى ؟ گفت : من كنيز ابراهيم خليلم كه خدا از وى فرزندى به من داده است .
جبرئيل پرسيد: ابراهيم شما را به كه سپرده است ؟
هاجر گفت : هنگامى كه ابراهيم مى خواست برود، بدو گفتم كه ما را به كارى مى سپارى ؟ گفت : به خداى عزوجل .
جبرئيل گفت : شما را به سرپرستى كافى سپرده است . در اين هنگام هم چنان كه اسماعيل پاى خود را به زمين مى ساييد چشمه زمزم پديدار گشت و هاجر از مروه نزد فرزند آمد وديد كه آب از زير پايش جوشيده ، از ترس آن ها كه آب ها به هدر رود، خاك ها را اطراف آن جمع كرد و اگر چنين نمى كرد آب ها بر زمين جارى مى شد. پرندگان كه چنان ديدند در اطراف آن آب حلقه زدند. در اين وقت كاروانى از مردم يمن از آن جا عبور مى كرد و چون حلقه پرندگان را ديدند، با هم گفتند كه حتما در اين جا آبى پيدا شده و نزديك شدند و از هاجر آب گرفته و به جاى آن خوراكى و طعام به او دادند و نيز ساير كاروان ها بدان جا مى آمدند و از او آب مى گرفتند و خوراكى مى دادند.
328- تفسير قمى ، ص 51 و 52.
329- بعضى معتقدند كه ذبيح اسحاق بوده و رواياتى نيز در كتاب هاى اهل سنت چون تاريخ طبرى و كامل ابن اثير و بلكه در برخى از كتاب هاى شيعه طبق اين قول آمده ، لكن طبق روايات زياد ديگرى كه از طريق شيعه نقل شده و شواهدى كه در آيات قرآن كريم نيز به چشم مى خورد و دليل هاى ديگرى كه در اين مورد موجود است ، اين قول كه ذبيح همان اسماعيل بوده ، صحيح تر و بلكه مى توان گفت همين قول درست است ، از اين رو اشاره اى به اختلاف نكرده و همان را اختيار كرديم .
330- صافات (37) آيه 102.
331- صافات (37) آيه 102.
332- كامل التواريخ ، ج 1، ص 112؛ مجمع البيان ، ج 8، ص 452-454.
333- صافات (37) آيات 104 و 105.
334- تفسيرقمى ، ص 557-559.
335- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 192-193.
336- علل الشرائع ، ص 437.
337- بحارالانوار، ج 12، ص 112 به نقل از راوندى قصص الانبياء و كامل التواريخ ، ج 1،ص 104 و 105.
338- علل الشرائع ، ص 195-196.
339- بقره (2) آيات 127-129.
340- تفسير قمى ، ص 53.
341- حج (22) آيات 27-29.
342- فروع كافى ، ج 1، ص 220-221.
343- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 220-221؛ نجّار، قصص الانبياء، ص 109.
344- همان .
345- مسعودى ، اثبات الوصيه ، ص 35.
346- بحارالانوار، ج 12، ص 113.
347- تاريخ يعقوبى ، ص 30.
348- اثبات الوصيه ، ص 35.
349- مريم (19) آيات 54 و 55.
350- مجمع البيان ، ج 6، ص 518.
351- مجمع البيان ، ج 6، ص 518.
352- مجمع البيان ، ج 6، ص 518.
353- بحارالانوار، ج 12، ص 113 به نقل از ثعلبى ، عرائس الفنون .
354- فروع كافى ، ج 1، ص 223.
355- كامل التواريخ ، ج 1، ص 125.
356- بحارالانوار، ج 12، ص 113 به نقل از راوندى ، قصص الانبياء.
357- بحارالانوار، ج 12، ص 113 به نقل از راوندى ، قصص الانبياء.
358- فروع كافى ، ج 1، ص 23.
359- هود(11) آيات 69-73.
360- حجر، (15) آيه 54.
361- حجر(15) آيه 54.
362- همان ، آيه 55.
363- هود(11) آيه 72.
364- صدوق ، اكمال الدين ، ص 289.
365- كامل التواريخ ، ج 1،ص 127.
366- در تورات يقشان و در كامل ابن اثير نفشان ذكر شده است .
367- در كامل مدين به جاى مديان ذكر شده است .
368- درتورات يشباق و در كامل نشق است .

369- در تاريخ طبرى سوح ذكر شده است و به جاى مدان نيز بسر ضبط شده است .
370- كامل التواريخ ، ج 1، ص 123؛ تاريخ طبرى ، ج 1، ص 217.
371- كامل التواريخ ، ج 1، ص 123؛ تاريخ طبرى ، ج 1، ص 217.
372- فروع كافى ، ج 2،ص 72.
373- علل الشرائع ، ص 185.
374- مجمع البيان ، ج 5، ص 185.
375- مروج الذهب ، ج 1، ص 21.
376- كامل التواريخ ، ج 1، ص 48.
377- چنان كه يهود معتقدند، شهر سدوم را اكنون آب بحرالميت - كه به صورت درياچه اى است - پوشانده است .
378- مجمع البيان ، ج 8، ص 280.
379- همان .
380- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 207.
381- خصال ، ج 1،ص 160 و 161.
382- علل الشرائع ، ص 184.
383- نجّار، قصص الانبياء، ص 112.
384- تفسيرقمى ، ص 308-313.
385- علل الشرائع ، ص 184.
386- ثواب الاعمال ، ص 255-257.
387- علل الشرائع ، ص 183-184.
388- شعراء(26) آيات 161-163.
389- همان ، آيه 165.
390- همان ، آيه 166.
391- همان .
392- نمل (27) آيه 28.
393- شعراء(26) آيه 167.
394- نمل (27) آيه 56.
395- عنكبوت (29) آيه 29.
396- عنكبوت (29) آيه 32.
397- هود(11) آيه 76-77.
398- هود(11) آيه 76-77.
399- هود(11) آيه 76-77.
400- حجر(15) آيه 70.
401- هود(11) آيه 79.
402- در معناى سخن لوط كه به آن ها گفت : اينا دختران من هستند وآن ها براى شما پاكيزه ترند ودر عرضه كردن دختران خويش به آن ها، وجوه ديگرى هم گفته اند، مثل اين كه منظور لوط عرضه برهمه آن ها نبود و آن مردم نيز كه بيش از هزار نفر ديگر بودند، آن سه نفر ميهمان را براى خود نمى خواستند بلكه ميان آن ها دو نفر زورمند و مقتدر بود كه سمت رياست بر مردم لوط داشتند و مردم مى خواستند تا ميهمانان را براى آن دو نفر ببرند و تصادفا قبل از اين موضوع نيز از دختران لوط خواستگارى كرده بودند، اما آن حضرت به خاطر كفرشان با وصلت آن دو مخالفت كرده بود. در اين وقت كه با هجوم مردم آبروى خود را در خطر ديد و سخت درمانده شد، به عنوان مواففت با اين وصلت اين سخن را اظهار كرد.
پاسخ ديگرى كه عبدالوهاب نجّار از فخر رازى و ديگران نقل كرده و آن را پذيرفته ، آن است كه لوط اين سخن را به طور جدى نمى گفت ، بلكه اظهار اين مطلب فقط براى آن ها بود كه آن ها شرم كنند و از رسوايى ميهمانانش دست بردارند، مانند اين كه اگر شما ببينيد كه شخصى ديگرى را كتك مى زند، براى وساطت ، به شخص كتك زننده مى گوييد: او را نزن و مرا بزن . مسلّم است كه شما اين سخن را فقط براى آن مى گوييد كه از زدن او دست بردارد و منظورتان اين نيست كه شما را هم بزند وگرنه حاضر نيستيد به خاطر آن شخص كتك خورده ، كتك بخوريد و هيچ گاه وساطت نخواهيد كرد.
و به اين پاسخ كه ما در متن ذكر كرده ايم ايراد كرده و گفته اند: اين پاسخ صحيحى نيست ، زيرا چگونه لوط پيغمبر، پدر آن مردم كافر بود و چگونه آن ها را دختران خود مى خواندبا اين كه آن ها منكر نبوت او بودند و او را به رسالت و پيغمبرى قبول نداشتند؟ ولى اگر اشكال اين جواب فقط همين باشد، پاسخ آن روشن است . زيرا پدر بودن پيغمبران خدا براى امت هاى خود به خاطر ايمان آوردن و نياوردن آن ها نيست كه تنها برآن دسته كه ايمان آورده اند اطلاق پدرى صحيح باشد، بلكه به خاطر برترى و امتيازى است كه انبيا نسبت به امت خويش دارند. چنان كه مقام خداوندگارى پروردگار متعال بر بندگان ، به فرمان بردارى و شناختن او به يگانگى از طرف آن ها نيست و بنده فرمان نيز بنده نافرمان نيز بنده خداست ، چنان كه بنده فرمان بردار بنده اوست و خداى تعالى نيز نافرمانان را بنده خويش خوانده است و در سوره زمر آن ها را مخاطب ساخته و مى فرمايد: قل يا عبادى الذين اسرفوا على انفسهم لاتقنطوا من رحمة اللّه ان اللّه يغفر الذنوب جمعيا؛اى بندگان من كه درباره خويش زياده روى (وستم ) كرده ايد از رحمت خدا نوميد نشويد كه البته خدا همه بندگان را (چون توبه كنيد) خواهد بخشيد.
403- هود(11) آيه 80.
404- هود(11)آيه 80.
405- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 212.
406- هود(11)آيه 81.
407- هود(11) آيه 81.
408- بحارالانوار، ج 12،ص 169 به نقل از تفسير عياشى .
409- هود(11) آيه 83.
410- عنكبوت (29) آيه 35.
411- آل عمران (3) آيه 93.
412- مجمع البيان ، ج 2،ص 475.
413- بحارالانوار،ج 12، ص 299 به نقل از تفسير عياشى .
414- علل الشرائع ، ص 26.
415- همان .
416- معانى الاخبار، ص 19.
417- مجمع البيان ، ج 5، ص 209-216.
418- بقره (2) آيات 132-133.
419- علل الشرائع ، ص 26.
420- ص (38) آيات 45-47.
421- نجّار، قصص الانبياء، ص 119.
422- تاريخ طبرى ، ج 1،ص 225.
423- تاريخ يعقوبى ، ج 1، ص 33.
424- مجمع البيان ، ج 5، ص 209-216.
425- يعقوبى به جاى جادكاذ و به جاى اشير، آشر ذكر كرده و هم چنين گفت است : كاذ و آشر ونفتالى از زلفا و دان از بلها متولد شدند.
426- مجمع البيان ، ج 5، ص 209-216.
427- اثبات الوصيه ، ص 36.
428- نجّار، قصص الانبياء، ص 119.
429- مروج الذهب ، ج 1،ص 59.
430- تاريخ طبرى ، ج 1، ص 225.
431- قول اوّل را صدوق را اكمال الدين از رسول خدا نقل كرده و يعقوبى و مسعودى و ديگران نيز همين قول را اختيار كرده اند و قول دوم را طبرى و ابن اثير ذكر كرده و عبدالوهاب نجّار نيز در قصص الانبياء آن را اختيار كرده است . طبرسى نيزدر تفسير مجمع البيان آن را از ابوحمزه نقل مى كند.
432- مجمع البيان ، ج 5، ص 226 و 227؛ بحارالانوار، ج 12، ص 252.
433- اثبات الوصيه ، ص 36.
434- مجمع البيان ، ج 5، ص 226.
435- تاريخ يعقوبى ، ج 1، ص 35.
436- يوسف (12) آيه 9.
437- علل الشرائع ، ص 27-28.
438- الكامل فى التاريخ ، ج 1، ص 138.
439- يوسف (12) آيه 6.
440- همان ، آيه 5.
441- همان ، آيه 7.
442- مجمع البيان ، ج 5، ص 209-213 و 216.
443- همان ، ص 212؛ بحارالانوار، ج 12، ص 276.
444-تفسير عياشى ، ج 2، ص 178.
445- يوسف (12) آيات 10-11.
446- بعضى گفته اند كه پيشنهاد قتل يوسف از طرف شخص بيگانه اى غير از فرزندان يعقوب صادر شد. بدين گونه كه آنان با شخصى مشورت كردند و از وى چاره جويى خواستند و او چنين توصيه اى كرد وگرنه اين كار از فرزندان يعقوب - كه در خانه پيغمبر الهى تربيت شده بودند - بسيار بعيد به نظر مى رسد، و شايد كسى بتواند براى اين قول از جمله بنديهاى خود آيه شريفه و اختلاف تعبير و تغيير ضماير تكلم به خطاب نيز تاءييد بياورد و بدين وسيله دامن فرزندان يعقوب را از اين كار زننده و فكر جنايت كارانه پاك سازد، و بگويد: از اين كه در اين آيه ضماير به صورت خطاب آمده و لكم و ابيكم وتكونوا ذكر شده ، به دست مى آيد كه گوينده اين كلمات شخصى غير از فرزندان يعقوب بوده و گرنه روى قاعده خوب بود لنا و ابينا و كنّا مى گفتند، چنان كه در آيه پيش ابينا و نحن و اءبانا را به صورت تكلم گفته اند.
اما اثبات اين مطلب مشكل است ، لذا بيش تر مفسران حتى اشاره اى هم به اين وجه نكرده و گوينده را همان برادر يوسف با يكى از آنان دانسته اند.
447- يوسف (12) آيه 10.
448- در واقعه جان گداز طف و شهادت سرور شهيدان حضرت ابا عبداللّه الحسين (ع ) نيز نمونه و شاهدى براى اين مطلب ديده مى شود، عمربن سعد چون با دين سروكار داشت و خود را شخص دين دارى مى دانست ،هنگامى كه قتل امام (ع ) و به دنبال آن حكومت رى بدو پيشنهاد شد، به فكر فرو رفت و سرانجام با همين منطق نادرست خود حاضر به انجام آن جنايت بزرگ تاريخى شد. از وى اشعارى در اين باره نقل كرده اند: