تا ريخ حرم ائمه بقيع -2
در مرحله اول از تاريخ حرم ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ كه در مقاله گذشته مورد
بررسي قرار گرفت، اين مطالب به دست آمد:
1 ـ حرم شريف ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ قبل از دفنِ پيكر اين امامان، در خارج
از بقيع، داخل خانه اي بوده است متعلّق به عقيل بن ابيطالب.
2 ـ اين خانه مورد توجّه خاصّ رسول خدا ـ ص ـ و محل دعا و مناجات آن حضرت بوده و
اين عمل پيامبر بزرگوار اسلام گوياي عظمت و نشانگر قداست و معرفي معنويت اين خانه
بود كه در آينده نه چندان دور، ستارگاني از آسمان ولايت در اين مكان شريف افول و
چهار تن از اوصياي آن حضرت در اين خانه به خاك سپرده خواهند شد.
3 ـ توجه عميق افراد سرشناس و اصرار آنان بر دفن شدن در نزديكترين نقطه به اين
خانه، قرينه و شاهد بر اين حقيقت است كه آنان علاوه بر معرفي عملي رسول خدا ـ ص ـ
از زبان آن حضرت مستقيماً مطلبي صريح نسبت به آينده اين خانه، دريافته بودند كه اين
مطلب و اين گفتار بر ما نقل نگرديده است.
و اينك در مرحله دوم از بررسي تاريخ حرم شريف ائمّه قرار گرفته ايم و اين مرحله
تغيير شكل خانه عقيل و تحول آن به صورت يك زيارتگاه عمومي (حرم) مي باشد.
گرچه نمي توان بطور دقيق تاريخ تحوّل مدفن ائمه بقيع را، از شكل مسكوني به يك
زيارتگاه عمومي، مشخص نمود، ولي اوّلين و قديمي ترين مدينه شناس و مورخ; عبدالعزيز
بن زباله ـ زنده در سال 199 ـ در مورد اين حرم شريف و همچنين در مورد حرم حضرت حمزه
ـ ع ـ مطلبي دارد كه گوياي تاريخِ تقريبي تغيير و تحول در هر دو حرم شريف مي باشد.
ابن شبه متن گفتار ابن زباله را در مورد اين دو حرم به ترتيب چنين نقل مي كند:
1 ـ قال عبدالعزيز:«دفن العباس بن عبدالمطلب عند قبر فاطمة بنت اسدبن هاشم في
اوّل مقابر بني هاشم التي في دار عقيل و يقال انّ ذلك السمجد بني قبالته قبره...»1
عباس بن عبدالمطلب در اوّل مقابر بني هاشم و در كنار قبر فاطمه بنت اسد ـ كه در
خانه عقيل قرار گرفته ـ دفن شده است و مي گويند اين مسجد (موجود) در مقابل قبر عقيل
بنا شده است.
2 ـ قال عبدالعزيز:«والغالب عندنا انَّ مصعب بن عمير و عبدالله بن جحش دفنا تحت
المسجد الذي بني علي قبر حمزه و انه ليس مع حمزة أحدٌ في القبر» .2
غالب علماي ما (دانشمندان مدينه) بر اين باورند كه مصعب بن عمير و عبدالله بن
جحش در زير مسجدي كه در روي قبر حمزه ساخته شده، مدفون گرديده اند و اما در داخل
قبر حمزه بجز خود او، كسي دفن نشده است.
از اين دو سخن ابن زباله، دو مطلب به دست مي آيد:
الف ـ اينكه در قرنهاي اوّل اسلام به حرمها و ساختمان هايي كه در روي قبور
شخصيتهاي مذهبي بنا مي گرديد (مسجد) گفته مي شد و كلمه حرم، مزار و مشهد از
اصطلاحاتي است كه در قرنهاي پنجم و ششم بوجود آمده و لذا احمد مقدسي كه از علماي
قرن چهارم و از جهانگردان و جغرافي دانان اسلامي است، در مورد حرم حضرت حمزه ـ
مانند ابن زباله ـ همان تعبير (مسجد) را بكار برده است و مي گويد:
«احد كوهي است در سه ميلي مدينه كه در دامنه آن، قبر حمزه در داخل مسجد است و
جلو آن يك چاه است.3
به نظر مي رسد كه اين تعبير از قرآن مجيد گرفته شده است; زيرا كه قرآن از
ساختماني كه در روي قبور اصحاب كهف بنا شده، مسجد نام برده است.4
ب ـ ابن زباله درصدد بيان تاريخ اجمالي ساختمانِ اين دو حرم شريف و اين دو
زيارتگاه عمومي است كه طبق تصريح اين مورخ و مدينه شناس معروف، در حال حيات وي و در
اواخر قرن دوم وجود داشته است و حرم ائمه بقيع در اين تاريخ، نه به شكل يك خانه،
بلكه به صورت حرم و زيارتگاه عمومي بوده است ولي در عين حال گوياي تاريخ قطعي اين
تحول و بيانگر مقطع خاصي از اين قرن نيست.
اما قرائن و شواهد تاريخي ديگر، بيانگر اين است كه اين تحوّل و تغيّر وضع، در
دهه سوم از قرن دوم هجري; يعني دوران خلافت ابوالعباس سفاح 136 ـ 132 و حد اكثر در
سالهاي اول خلافت ابوجعفر منصور 149 ـ 137 بوقوع پيوسته است.
توضيح اين قرينه تاريخي
در احداث ساختمان و تعمير مدفن و قبور شخصيت هاي مذهبي و افراد معروف و سرشناس،
معمولاً يكي از دو انگيزه وجود دارد; يا جنبه سمبليك و سياسي دارد و يا داراي
انگيزه هاي معنوي و شعار مذهبي است و البته گاهي نيز ممكن است هر دو انگيزه همزمان
وجود داشته باشد كه حرم ائمه بقيع با توجه به وجود قبر جناب عباس ـ سرسلسله خلفاي
عباسي در داخل آن، مخصوصاً در مقطع ياد شده، از هر دو جنبه برخوردار بوده است و در
عين حال با سياست سلاطين اموي و عملكرد آنان در همين زمينه، ارتباط پيدا مي كند.
سلاطين اموي و بهره برداري سياسي از قبور
سلاطين بني اميه در دوران فرمانروايي خود، براي تثبيت و تقويت حكومت خويش، در
كنار فشار فوق العاده اي كه به ائمه اهل بيت ـ عليهم السلام ـ و شيعيانشان وارد مي
كردند، در برخي موارد حتّي از سياست تخريب و تعمير قبور شخصيت ها نيز ـ علي رغم
مخالفت بعضي از سرشناسان اين حكومت ـ بهره برداري مي نمودند. نمونه هايي از اين
سياست ناروا و ناشايست:
1 ـ ضميمه نمودن محلِّ دفن عثمان بن عفان به قبرستان بقيع، بدستور معاوية بن ابي
سفيان.5
2 ـ حفر قنات و جاري نمودن آب از داخل قبور شهداي احد، مخصوصاً قبر حضرت حمزه،
براي از بين بردن آثار اين شهيدان بدستور معاويه.6
3 ـ انتقال قطعه سنگي كه به دست مبارك رسول خدا ـ ص ـ در روي قبر عثمان بن مظعون
قرار گرفته بود و قرار دادن آن در روي قبر عثمان بن عفان بوسيله مروان بن حكم.7
تاريخ شاهد نمونه هاي فراوان ديگري از بهره برداري سياسي اموي ها از مدفن شخصيت
ها، از طريق تخريب و تعمير آنها مي باشد كه به موازات حديث سازي در مدح و ذمّ افراد
و در فضائل و مطاعن شخصيتها حركت نموده است.8
مقابله بني عباس با سياست اموي ها
باكوتاه شدن دست خاندان اموي ازخلافت وانتقال آن به بني عباس كه باروي كارآمدن
سفاح 136ـ132 به وقوع پيوست و به مقتضاي شرايط و دگرگوني اوضاع سياسي، خلفاي عباسي
درصدد مقابله با سياست اموي ها برآمدند و بهره برداري سياسي جهت تقويت و تثبيت
حكومت اين خاندان از راه حديث سازي شروع گرديد و حديث هاي ساختگي فراوان در تحكيم
سلاطين عباسي به كار گرفته شد و طبيعي است به موازات استفاده از اين نوع حديث ها كه
درباره يكايك اين خلفا و درباره جناب عباس9 سرسلسله اين خاندان بوجود آمد، بهره
برداري از تغيير و توسعه مدفن او نيز به عمل خواهد آمد; زيرا اگر بني اميه علي رغم
افكار عمومي و برخلاف ميل باطني مردم، از اين سياست ـ ولو براي دراز مدت و قرنهاي
آينده ـ استفاده مي نمود، چرا سفاح و منصور از اين سياست كه مطابق ميل مسلمانان و
موافق با افكار آنان بود استفاده نكنند و مدفن عباس وخانه عقيل را كه آن روز مدفن
سه تن از فرزندان رسول خدا و فاطمه ـ سلام الله عليها ـ بود به صورت «مسجد» و
زيارتگاه عمومي درنياورد؟ و از اين طريق ضمن معرفي خاندان خويش و پيوند آن با رسول
خدا ـ ص ـ كه بزرگترين عامل پيروزي آنان بر بني اميه بود به اثبات نرساند و با
احترام ضمني بر اهل بيت كه با شعار حمايت از آنان، بني اميه را از صحنه خارج كرده
بود اين شعار را به صورت مجسم در معرض تماشاي همگان قرار ندهد؟
و اگر بني اميه تلاش مى نمود بدون توجه به افكار عمومي با ضميمه كردن محل دفن
عثمان به گورستان مسلمانان و انتقال سنگ قبر ابن مظعون به قبر ابن عفان سياست خود
را اعمال كند، چرا بني عباس با توسعه و تغيير محل دفن عباس عموي پيامبر ـ ص ـ كه به
انگيزه اعتبار و احترام، در كنار بقيع و در مقبره خصوصي و خانوادگي دفن شده بود از
به كارگيري اين سياست محروم شود؟
و اگر معاويه مي خواست با نبش قبر حضرت حمزه و ساير شهداي احد، آثار جنايت
تاريخي خود و خاندانش را از صفحه تاريخ بزدايد و خاطره تلخ و نكبت بارِ شكافتن سينه
حضرت حمزه عموي رسول خدا ـ ص ـ و جويدن جگرِ اين مدافع شجاع و قهرمان اسلام را كه
به وسيله هند انجام گرفت به فراموشي بسپارد، چرا بني عباس با احداث ساختمان در روي
قبر مطهر آن حضرت ضمن معرفي و پيوند خويش با وي و اعلان شهامت و شجاعت و تجديد
خاطره او كه به نفع اين خاندان و بر ضد بني اميه بود استفاده نكند؟ و اما جنبه
مذهبي اين تحول:
با روي كار آمدن عباسي ها، شيعيان و مخصوصاً بني الحسن كه در مدينه از موقعيت و
محبوبيت خاصي برخوردار بودند و در دوران سلاطين اموي و مرواني در سخت ترين شرايط
بسر مي بردند به آزادي دست يافتند و به اظهار عقيده خويش پرداختند كه اين وضع تا
بخشي از دوران خلافت منصور ادامه داشت، در اين ميان بعضي از بني الحسن مانند
عبدالله بن حسن محض و فرزندش محمد معروف به «نفس زكيه» از دوران اموي ها در پي كسب
قدرت و در فكر روي كار آوردن اهل بيت و تفويض خلافت به فرزندان پيامبر ـ ص ـ بودند
و فعاليت پنهاني آنان از چشم عباسيان دور نبود ولي در عين حال سفاح براي جلب
خوشنودي شيعيان و جدا ساختن بني الحسن از عبدالله و نفس زكيه هر نوع بذل و بخشش و
احترام و همفكري با آنان را انجام مي داد و از نمونه هاي اين احترام و هم فكري،
اعتراف سفاح به حقانيت اميرمؤمنان ـ ع ـ در اولين خطبه اش مي باشد كه پس از روي كار
آمدنش ايراد گرديد10 و نمونه ديگر احترام، تفويض فدك به بني الحسن است كه باز
بوسيله سفاح انجام گرفت.10
طبيعي است در چنين شرايط و با برداشته شدن همه موانع، شيعيانِ خاندان عصمت و
بويژه سادات بني الحسن در تعمير و توسعه مدفن ائمه بقيع و تبديل خانه عقيل به «حرم»
بعنوان يك وظيفه ديني و شعار مذهبي اهتمام ورزيده و به مفهوم آيه قرآني، تحقق
خواهند بخشيد و آن بيت رفيع را براي عبادت و ذكر خداوند سبحان و حضور ارادتمندان
خاندان عصمت و طهارت آماده تر خواهند نمود كه:
«في بيوت اَذِنَ الله اَن ترفع و يذكر فيها اسمه يسبح فيها بالغدّو والآصال رجال
لا تلهيهم تجارة و لابيع عن ذكر الله».
دفن پيكر مطهّر امام صادق ـ ع ـ در داخل حرم
از اين تحليل تاريخي دو نتيجه بدست مي آيد:
1 ـ ايجاد ساختمان مدفن ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ و تبديل خانه عقيل به حرم و
زيارتگاه عمومي در دوران خلافت سفاح 136 ـ 132 و يا در اوائل دوران خلافت منصور 158
ـ 137 12 به وسيله يكي ازاين دو خليفه و يا به وسيله بني الحسن و شيعيان مدينه و يا
همآهنگي هر دو جناح و با اهداف مختلف صورت گرفته است.
2 ـ همانگونه كه در مقاله گذشته روشن گرديد، اجساد مطهر سه تن از ائمه هدي; يعني
امام مجتبي، امام سجاد و امام باقر ـ عليهم السلام ـ كه ارتحال و شهادت آنان به
ترتيب در سالهاي 50، 95 و 114 واقع شـده و در داخل خانه عقيل دفن شده است، ولي پيكر
امام صادق ـ ع ـ كه وفات وي در سال 148 بوقوع پيوسته، نه تنها در داخل محوّطه مسقف
و در داخل خانه، بلكه در داخل حرم و پس از تبديل شدن خانه عقيل به «مسجد» و
زيارتگاه عمومي در كنار قبور ائمه سه گانه، به خاك سپرده شده است. و اين بود مرحله
دوم از تاريخ حرم ائمه بقيع(ع).
متأسفانه در مورد تغيير و تحوّلي كه پس از اين تاريخ تا قرن پنجم، در اين حرم
شريف بوجود آمده است، اطلاع دقيق و مستند تاريخي در دست نيست ولي با توجه به بحث
هاي گذشته، مسلماً اين حرم در طول اين سه قرن نيز مورد توجه عباسيان و شيعيان بوده
و از هر فرصت ممكن در تعمير و تجديد بناي آن اهتمام ورزيده اند و بعضي از شواهد
تاريخي نيز مؤيد اين حقيقت است.
از جمله، مطلبي است كه مرحوم جزايري كه در سال 1095 هجري به زيارت مدينه رفته
است مي نويسد: يكي از شيعيان ساكن مدينه به او گفت كه در سال پيش، علماي مدينه به
تفتيش كتبي كه در خزانه بقيع بوده رفته و نسخه اي از «المزار» شيخ مفيد را در آنجا
يافتند كه در آن نسبت به بعضي از صحابه بدگويي شده بود، كتاب را نزد قاضي آورده و
از وي خواستند تا اجازه دهد قبّه ائمه را تخريب نمايند. او گفت اين قبّه را هارون
الرشيد براي پدرش ساخته و من نمي توانم به خراب كردن اين قبّه قديمي فتوا بدهم.13
بطوري كه در مرحله سوم از تاريخ حرم ائمه بقيع خواهيم ديد، قبه اي كه در قرن
يازدهم مورد بحث بوده قاضي مدينه ساختمان آن را به هارون الرشيد نسبت مي داده است،
همان بقعه و قبّه اي است كه در قرن پنجم به دستور مجد الملك ساخته شده است نه به
وسيله هـارون الـرشيد ولي گفتار قاضي مدينه نشانگر اين است كه هارون هم در دوران
خلافتش 193 ـ 170 به اين حرم شريف توجه و در تعمير آن نقشي داشته است; بطوري كه
حتّي گنبد و بارگاهي كه تقريباً سه قرن پس از او و بدست يكي از وزراي ايراني ساخته
شده است، به وي منتسب گرديده است.
مرحله سوم از تاريخ حرم ائمه بقيع ـ عليهم السلام ـ
مرحله سوم از تاريخ حرم ائمه بقيع، از قرن پنجم و با ساختن گنبد در روي قبور
آنان شروع مي شود.
براي آشنايي خوانندگان عزيز با اين بخش از تاريخ اين حرم شريف و سهولت نيل علاقه
مندان به چگونگي آن در طول هشت قرن، به نقل گفتار بعضي از مورخان و جهانگردان در
اين مورد مي پردازيم:
طبق مدراك مسلّم تاريخي، گنبد و بارگاه حرم ائمه بقيع كه از نظر استحكام و
ارتفاع، ظرافت و زيبايي بر همه قبّه هاي موجود در بقيع، تفوق داشته و به مدت هشتصد
سال سر بر آسمان مي سوده و توجه مورخان و جهانگردان را به خود جلب و در صفحات تاريخ
عظمت آن منعكس گرديده به دستور مجدالملك ابوالفضل اسعد بن محمد بن موسي البراوستاني
القمي وزير 14 بركيارق از سلاطين سلجوقي 15 ساخته شده است.
در اين زمينه مورخ معروف ابن اثير متوفاي 630 هـ . ق در كتاب خود (الكامل) در
حوادث سال 495 هـ . مي گويد: در اين سال امير مدينه منظور بن عمارة حسيني دنيا را
وداع گفت و او معماري را كه از اهالي قم بود و از سوي مجدالملك بلاساني16 براي
ساختن قبه حسن بن علي و عباس عموي پيامبر ـ ص ـ در مدينه به سر مي برد به قتل
رسانيد.
سپس مي گويد: اين قتل پس از كشته شدن خود مجدالملك (در ايران) و پس از آن به
وقوع پيوست كه معمار ياد شده به مكه فرار نموده و امير بر وي تأمين جاني داده
بود.17
مرحوم قاضي نورالله شوشتري مي گويد:
و از آثار مجد الملك قبّه حسن بن علي ع ـ در بقيع است كه علي; زين العابدين،
محمد باقر، جعفر صادق و عباس بن عبدالمطّلب در آنجا آسوده اند.
سپس مي گويد: ... و چهار طاق عثمان بن مظعون را ـ كه اهل سنت چنان پندارند كه
مقام عثمان بن عفان است ـ او بنا كرده است و مشهد امام موساي كاظم و امام محمد تقي
در مقابر قريش در بغداد را هم او بنا نموده است و مشهد سيد عبدالعظيم حسني در ري18
و غير آن از مشاهير سادات علوي و اشراف فاطمي عليهم السلام ـ از آثار اوست.19
مرحوم محدث قمي مي گويد: بر اوستان قريه اي است از قراي قم و از آنجاست ابوالفضل
اسعد بن محمد بن موسي مجدالملك شيعي وزير بركيارق و از براي اوست آثار حسنه; مانند
قبّه ائمه بقيع و مشهد امام موسي و امام محمد تقي عليهما السلام ـ و مشهد جناب
عبدالعظيم و غير ذلك20 بطوري كه قبلاً اشاره گرديد، اين موضوع از مسلّمات تاريخ است
و گذشته از منابع ياد شده، در كتابهاي تاريخي ديگر مانند منتخب التواريخ نيز آمده
است.21 تا ريخ ساختمان گنبد ائمه بقيع
هيچيك از مورّخان، تاريخ دقيق ايجاد ساختمان و بناي گنبد را كه به دستور
مجدالملك انجام پذيرفته، مشخّص ننموده اند ولي با توجه به تقارن قتل معمار اين حرم
مطهر، با كشته شدن مجدالملك كه در سال 472 به وقوع پيوسته است مي توان گفت كه بناي
قبّه حرم ائمه بقيع نيز مقارن همان تاريخ و نهايتاً در اواخر دهه ششم يا در اوائل
دهه هفتم از قرن پنجم به اتمام رسيده است.
كيفيّت گنبد و بارگاه ائمه بقيع
اين بود تاريخ بناي گنبد حرم ائمه بقيع و تصريح مورّخان در مورد باني اصلي و
معمار و مهندس آن.
اينك نگاهي گذرا داريم به گفتار عدّه اي ديگر از مورّخان و جهانگردان كه مشاهدات
خود را درباره چگونگي اين حرم شريف در طول هشتصد سال و به ترتيب زماني در تأليفات و
سفرنامه هاي خود ثبت و براي آيندگان به يادگار گذاشته اند.
در قرن هفتم: ابن جبير جهانگرد معروف (متوفاي 614هـ) در مورد گنبد ائمه بقيع مي
گويد:
«وهي قبّة مرتفعة في الهواء علي مقربة من باب البقيع».
«و آن قبه اي است مرتفع و سر بفلك كشيده كه در نزديكي درب بقيع واقع شده است».22
ابن نجار مدينه شناس و مورخ معروف (متوفاي 643) نيز مي گويد: «و هي كبيرة عالية
قديمة البناء و عليها بابان يفتح احدهما كل يوم».23
«اين گنبد، بزرگ و مرتفع و داراي قدمت زماني است، دو درب دارد كه يكي از آنها هر
روز باز است».
در قرن هشتم: خالد بن عيسي البلوي المغربي كه در سال 740 هـ . ق. به مدينه سفر
كرده است، مي گويد:
«وهي قبّة كبيرة مرتفعة في الهواء».24
«اين گنبدي است بزرگ، مرتفع و سر بفلك كشيده».
و مشابه همين جمله را ابن بطوطه جهانگرد معروف (متوفاي 779 هـ . ق.) آورده است
كه:
«و هي قبة ذاهبة في الهواء بديعة الاحكام».25
«و آن قبه ايست سر بفلك كشيده و از نظر استحكام، بديع و اعجاب انگيز است».
در قرن دهم: سمهودي (متوفاي 911) مي گويد:
«و عليهم قبّة شامخة في الهواء».26
«در روي قبرشان گنبدي است بلند و سر بفلك كشيده».
در قرن سيزدهم: سر ريچارد بورتون (SIR RICHARD BURTON) جهانگرد غربي كه در سال
1276 هـ . ق. به مدينه مسافرت نموده در سياحتنامه خود گنبد ائمه بقيع را چنين توصيف
مي كند:
«و هذه القبّة أكبر و أجمل جميعُ القبب الأخري و تقع علي يمين الداخل من باب
المقبرة».27
«اين قبّه كه در دست راست واردين به بقيع قرار گرفته است، بزرگتر و زيباتر از
همه قبه ها است».
در قرن چهاردهم: علي بن موسي كه يكي از نويسندگان ساكن مدينه است و كتابي دارد
به نام «وصف المدينة المنوره» كه در سال 1303هـ .ق. تأليف نموده، درباره بقيع و
مقابر و گنبدهاي آن توضيحاتي دارد و راجع به قبه ائمه بقيع مي گويد:
«و قبة آل البيت العظام و هي اكبر القبات»28
و بالاخره ابراهيم رفعت پاشا كه آخرين بار در سال 1325 هـ . ق. و 19 سال قبل از
تخريب حرم ائمه بقيع سفر حج نموده است، مي گويد:
«والعباس و الحسن بن علي و من ذكرناه معه تجمعهم قبة واحدة هي اعلي القبات التي
هنالك كقبة ابراهيم و...».29
و عباس و حسن بن علي و سه تن ديگر كه قبلاً نام برديم (ائمه سه گانه) در زير يك
قبه قرار گرفته اند كه بزرگتر از همه قبه هاي موجود در بقيع; مانند قبه ابراهيم
و... مي باشد.
پىنوشتها:
1 ـ تاريخ المدينة، ج1، ص127 .
2 ـ تاريخ المدينة، ص126 .
3 ـ احسن التقاسيم، به ترجمه علي النقي منزوي، ج1، ص118 .
4 ـ قال الذين غلبوا علي أمرهم لنتّخذنّ عليهم مسجداً،
كهف: 21 .
5 ـ تاريخ طبري، چاپ دارالقلم بيروت، ج3، ص143 .
كامل ابن اثير، چاپ دارالكتاب بيروت، ج3، ص91 .
شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد به تحقيق محمد ابراهيم
ابوالفضل، ج10، ص91 .
6 ـ مسند احمد بن حنبل، ج3، ص 398 ـ 397 . تا ريخ المدينة
ابن شبه، ج1، ص132 .
دلائل النبوة بيهقي به نقل وفاء الوفا، ج3، ص939 .
اسدالغابه، ج2، ص50 .
7 ـ تاريخ المدينه ابن زباله، به نقل وفاء الوفا، ج3، ص894
و 914 . تا ريخ المدينه ابن شبه، ج1، ص102 .
عمده الاخبار، ص152 .
اسدالغابه، ج3، ص387 .
8 ـ در توضيح اين مطلب به جلد اول سيري در صحيحين از اين
نويسنده مراجعه شود.
9 ـ نمونه هايي از اين حديث هاي ساختگي كه از رسول خدا ـ ص
ـ نقل گرديده است:
يخرج عندالقطاع من الزمان و ظهور من الفتن رجل يقال له
السفاح فيكون اعطائه المال حشياً. مسند احمد، ج 3، ص 80.
تاريخ الخلفا، ص 238.
منّا السفّاح و منّا المنصور و منّا المهدي.
تاريخ الخلفا، ص242 .
تاريخ بغداد، ج1، ص63 .
اوصاني الله بذي القربي و امرني ان ابدء بالعباس. مستدرك
صحيحين، ج3، ص334 بدين ترتيب رسول خدا هم سه تن از خلفاي عباسي را مورد تأييد قرار
داده و هم عباس را برتر از همه افراد اهل بيت معرفي نموده است.
10 ـ سفاح بهنگام ايراد اولين خطبه، زبانش بند آمد، داود
بن علي در پايه دوم منبر قرار گرفت و بجاي وي خطبه خواند كه از جملات خطبه اش اين
است: ما وقف هذا الموقف بعد رسول الله احدٌ أولي به من علي بن ابيطالب و هذا القائم
خلفي. تاريخ يعقوبي، ج2، ص350 .
11 ـ شرح نهج البلاغه ابن ابي الحديد، ج16، ص216
معجم البلدان، ج4، ص239.
12 ـ زيرا مخالفت منصور با علويان از سال 145 با قيام محمد
و ابراهيم فرزندان عبدالله بن حسن علني گرديد بطوري كه مورّخان درباره او گفته اند:
«كان المنصور اوّل مَن أوقع الفتنة بين العباسيين و
العلويين و كانوا قبل شيئاً واحداً. تاريخ الخلفا، ص243 .
13 ـ مجله ميقات، ش4، مقاله: حجاج شيعي در دوره صفوى، ص125
ـ 124 .
14 ـ لغتنامه دهخدا ابوالفضل مجدالملك را به فاصله هشت
صفحه و ظاهراً از روي اشتباه به عنوان دو شخص مستقل گاهي وزير ملكشاه و گاهي كاتب
وي معرفي نموده است.
15 ـ بركيارق بن ملكشاه سلجوقي ملقب به ركن الدين و مكني
به ابوالمظفر از پادشاهان مشهور سلسله سلاجقه و چهارمين پادشاه (498 ـ 486 هـ .ق.)
از اين سلسله است. نگا: لغتنامه دهخدا.
16 ـ صحيح آن براوستاني است. ياقوت حموي مي گويد: براوستان
از روستاهاي قم و از آنجاست مجدالملك وزير بركيارق كه در سال 472 به قتل رسيد.
17 ـ الكامل چاپ دارالكتاب العربي، بيروت، ج8، ص214 .
مرحوم قاضي نورالله شوشتري مطلبي نقل مي كند كه دليل بر
متهم بودن مجدالملك به كشتن يك نفر اهل سنت مي باشد، آنگاه اين موضوع را مورد ترديد
قرار مي دهد. به نظر مي رسد قتل معمار ياد شده هم با اين قتل ارتباط داشته و موضوع
داراي اهميت بوده كه در تاريخ منعكس شده است.
18 ـ اصل اين قبه از آثار مجدالملك، ولي ايوانهاي اطراف از
آثار سلاطين صفوي است.
19 ـ مجالس المؤمنين، ج2، ص458 .
20 ـ هدية الاحباب، ص119 .
21 ـ همان صفحه 102 .
22 ـ رحلة ابن جبير، چاپ دارالكتاب اللبنانية، ج64 .
23 ـ گفتار ابن نجار را سمهودي در وفاء الوفا، ج3، ص916
آورده است.
24 ـ تاج المفرق في تحلية علماء شرق مطبعة فضالة مغرب، ج1،
ص288 .
25 ـ رحلة ابن بطوطه چاپ دارالتراث بيروت، ص119 .
26 ـ وفاء الوفا، ج3، ص916 .
27 ـ موسوعة العتبات المقدسة، ج3، ص283 .
28 ـ وصف المدينة المنوّره صفحه 10 . اين كتاب جزء مجموعه
ايست به عنوان رسائل في تاريخ المدينة كه در سال 1392 هـ . از طرف منشورات
داراليمامه رياض منتشر شده است.
29 ـ مرآت الحرمين، ج1، ص426 .
