فصل اوّل شناخت انسان

بخش اوّل حقيقت انسان

الف: بُعد مادى و خاكى

از ديدگاه قرآن، سرشت اوليه وجود انسان را، عناصرى مادى و خاكى تشكيل مى دهند و بخشى از شخصيت محسوس او به طبيعت گره خورده است؛ تأمل و تفكر درباره انسان كه از چه آفريده شده، علاوه بر اين كه ما را به شناخت يكى از شگفت انگيزترين آيات الهى رهنمون مى سازد، موجب تنبه و تذكر و اصلاح روحى و روانى و اخلاقى شخصيت انسان نيز مى گردد.

در قرآن اشاره شده كه آدم ابوالبشر از: خاك، گل، گل چسبيده، گل خشك شده، لجن، لجن متعفّن آفريده شده است؛ اينها همه ناظر به بُعدى ازانسان است كه سرمنشأ آن درنشئه طبيعت است.

توجه به اين جنبه وجودى براى اين است كه انسان نقطه آغازين حيات خود را بداند و دريابد كه از چه آفريده شده و در كشاكش زندگى مغرور نگردد (1) و هميشه از كششهاى مداوم غريزى و تمايلات نفسانى -كه اقتضاى طبيعت اوست و همواره بر نفس انسانى سلطه دارد- غافل نشود.

سرشت اوليه انسان (2)

«...هُوَ أَنْشَأَكُمْ مِنَ الأرْضِ... (3) »

اوست كه شما را از زمين پديد آورده است.

«... مِنها خَلَقْنَاكُمْ وَ فيها نُعِيدُكُمْ وَ مِنْها نُخْرِجُكُمْ تَارَةً أُخْرَى . (4) »

... شما را از زمين آفريديم و به آن باز مى گردانيم وبار ديگراز آن بيرون مى آوريم.

«... فإِنَّا خَلَقْنَاكُمْ مِنْ تُرابٍ. (5) »

... ما شما را از خاك آفريديم.

«هُوَ الَّذِي خَلَقكُمْ مِنْ طِينٍ ثُمَّ قَضَى أَجَلاً... (6) »

اوست كه شما را از گل بيافريد و سپس مدتى را مقرر كرد.

«... إنَّا خَلَقْنَاهُمْ مِنْ طينٍ لازِبٍ. (7) »

ما آنها را از گلى چسبنده آفريده ايم.

«وَلَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِن صَلْصَالٍ مِّنْ حَمَإٍ مَسْنُونٍ. (8) »

ما آدمى را از گل خشك، از لجن مُتعفّن آفريديم.

«خَلَقَ الإنْسَانَ مِن صَلصَالٍ كالفَخّارِ. (9) »

آدمى را از گل خشك شده اى چون سفال بيافريد.

ادامه نسل انسان

«واللَّهُ خَلَقَكُمْ مِنْ تُرابٍ ثُم مِن نُطفَةٍ... (10) »

خدا شما را از خاك و سپس از نطفه بيافريد.

«خَلَقَ الإنْسَانَ مِن نُّطْفَةٍ... (11) »

آدمى را از نطفه بيافريد.

«إنّا خَلَقْنَا الإنْسَانَ مِنْ نُّطْفَةٍ أمْشَاجٍ... (12) »

ما آدمى را از نطفه اى آميخته بيافريده ايم.

«وَهُوَ الَّذِي خَلَقَ مِنَ المَآءِ بَشَرَاً... (13) »

اوست كه آدمى را از آبى بيافريد.

«خُلِقَ مِن مّآءٍ دَافِقٍ. (14) »

(آدمى) از آبى جهنده آفريده شده است.

«أَلَمْ نَخْلُقكُمْ مِّن مَّآءٍ مَّهِينٍ. (15) »

آيا شما را از آبى پست و بى مقدار نيافريده ايم؟

«خَلَقَ الإنسَانَ مِنْ عَلَقٍ. (16) »

آدمى را از لخته خونى بيافريد.

سير تكوينى انسان

«فَلْيَنظُرِ الإنْسَانُ مِمَّ خُلِقَ. (17) »

پس آدمى بنگرد كه از چه چيز آفريده شده است.

«وَ قَدْ خَلَقَكُم أَطْوَاراً. (18) »

حال آنكه شما را به گونه هاى مختلف بيافريد.

«وَ لَقَد خَلَقْنَا الإنْسانَ مِنْ سُلَالَةٍ مِنْ طِينٍ * ثُمَّ جَعَلْنَاهُ نُطْفَةً فِي قَرارٍ مَّكِينٍ * ثُمَّ خَلَقْنَا النُّطْفَةَ عَلَقَةً فَخَلَقْنَا العَلَقَةَ مُضْغَةً فَخَلَقْنا المُضْغَةَ عِظاماً فَكَسَوْنَا العِظَامَ لَحْمَاً ثُمَّ أَنْشَأْنَاهُ خَلْقَاً آخَرَ فَتَبَارَك اللَّهُ أحْسَنُ الخَالِقِينَ. (19) »

هر آينه ما انسان را از گل خالص آفريديم. سپس او را نطفه اى در جايگاهى استوار قرارداديم. آن گاه از آن نطفه، لخته خونى آفريديم و استخوانها را به گوشت پوشانيديم، بارديگر او را آفرينشى ديگر داديم. در خور تعظيم است خداوند، آن بهترين آفرينندگان.

«هُوَ الَّذِي خَلَقَكُمْ مّنْ تُرَابٍ ثُمَّ مِن نُّطفَةٍ ثُمَّ مِنْ عَلَقَةٍ ثُمَّ يُخْرِجُكُم طِفْلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ ثُمَّ لِتَكُونُوا شُيُوخاً وَ مِنْكُم مَّن يُتَوَفّى مِن قَبْلُ وَ لِتَبْلُغُوا أَجَلاً مُّسَمًّى وَلَعَلّكُم تَعْقِلُونَ. (20) »

اوست آن خدايى كه شما را از خاك، سپس از نطفه، سپس از لخته خونى بيافريده است. آن گاه شما را كه كودكى بوديد، از رحم مادر آورد تا به سن جوانى برسيد و پير شويد؛ بعضى از شما پيش از پيرى بميريد و بعضى به زمانى معين مى رسيد، و شايد به عقل دريابيد.

«يا أَيُّها النَّاسُ إن كُنْتُمْ فِي رَيْبٍ مِّنَ البَعْثِ فَإِنَّا خَلَقناكُمْ مِن تُرابٍ ثُمَّ مِن نُطْفَةٍ ثُمَّ مِن عَلَقَةٍ ثُمَّ مِن مُضْغَةٍ مُخَلَّقَةٍ وَ غيرُ مُخَلّقَةٍ لِنُبَيِّنَ لَكُم وَ نُقِرُّ في الأَرْحَامِ ما نَشاءُ اِلَى أجَلٍ مُّسَمًّى ثُمَّ نُخْرِجُكُم طِفلاً ثُمَّ لِتَبْلُغُوا أَشُدَّكُمْ و مِنْكُمْ مَن يُتَوفّى وَ مِنْكُم مَن يُرَدُّ اِلَى أرْذَلِ العُمُرِ لِكَيْلاَ يَعْلَمَ مِن بَعْدِ عِلْم شَيْئَاً. (21) »

اى مردم! اگر از روز رستاخير در ترديد هستيد، ما شما را از خاك و سپس از نطفه، آن گاه ازلخته خونى و سپس از پاره گوشتى -گاه تمام آفريده و گاه ناتمام- بيافريده ايم، تا قدرت خود را برايتان آشكار كنيم و تا زمانى معين هر چه را خواهيم در رحمها نگاه مى داريم. آن گاه شما را كه كودكى هستيد، بيرون مى آوريم تا به حد زورمندى خود برسيد، بعضى از شما مى ميرند و بعضى به سالخوردگى برده مى شوند، تا آن گاه كه هر چه آموخته اند فراموش كنند.

ب: بعد روحى و الهى

«وَ نَفَخْتُ فيهِ مِنْ رُّوحى . (22) و (23) »

با تأمل در آيات ديگر، در مى يابيم كه انسان تنها يك موجود مادى و محسوس نيست، بلكه داراى وجودى ماورايى است كه بعد از مرگ بدن در نشئه طبيعت، نيز باقى مى ماند وحياتى جاويد و سعادت يا شقاوتى ابدى خواهد يافت. در واقع، حقيقت و انسانيت انسان به روح اوست و جسم، تنها به منزله ابزارى براى فعاليت و مركبى براى سير وحركت روح در اين دنيا تلقى مى گردد.

«وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإنْسانَ مِن سُلَالَةٍ مِن طِينٍ * ... ثُمَّ أَنْشَأنَاهُ خَلْقاً ءَاخَرَ فَتَبَارَك اللَّهُ أَحْسَنُ الخالِقِينَ. (24) »

هر آينه ما انسان را از گزيده اى از خاك آفريديم... بار ديگر او را آفرينشى ديگر داديم. درخور تعظيم است خداوند، آن بهترين آفرينندگان.

الّذِي أَحْسَنَ كُلّ شَيْ ءٍ خَلَقَهُ وَ بَدَأ خَلْقَ الإنْسَانِ مِن طِينٍ ثُمَّ جَعَل نَسْلَهُ مِن سُلالَةٍ مِن ماءٍ مَّهِينٍ ثُمَّ سَوّيهُ وَ نَفَخَ فِيهِ مِن رُّوحِهِ (25) وَ جَعَلَ لَكُمُ السَمْعَ وَالأبْصارَ وَالأفْئِدَةَ قَلِيلاً ما تَشْكُرُونَ (26) .

آن كه هر چه را آفريد به نيكوترين وجه آفريد و خلقت انسان را از گل آغاز كرد. سپس نسل او را از گزيده آبى بى مقدار پديد آورد. آن گاه او را متعادل كرد و از روح خود در آن بدميد و برايتان گوش و چشمها و دلها آفريد. چه اندك شكر مى گوييد.

إنّي خالِقٌ بَشَراً مِن طِينٍ* فَإذا سَوَّيْتُهُ وَ نَفَخْتُ فِيه مِن رُّوحى (27) فَقَعُواْ له سَاجِدِينَ (28) .

من بشرى را از گل مى آفرينم. چون تمامش كردم و در آن از روح خود دميدم، همه سجده اش كنيد.

توجه به دو جنبه وجودى انسان

انسان داراى سرشتى خاكى و مادى و محسوس است كه بدن ناميده مى شود و همچنين داراى وجودى نامحسوس است كه از آن به روح تعبير مى گردد. تعليم و تربيت انسان بايد در هر دو جهت و به طور هماهنگ پيش برود.

البته اصالت مربوط به روح و بُعد معنوى انسان است و هميشه جسم ابزار روح بوده و تنها بايد به نيازمنديهاى جسمى به عنوان وسيله (نه به عنوان هدف) نگاه شود. در عين حال بايد از افراط و تفريط در پرداختن به جسم تنها و يا روح تنها -كه موجب اختلالات جسمانى و ناهنجاريهاى روانى مى شود- پرهيز كرد. بايد هم در حفظ سلامتى و نيرومندى جسم به عنوان ابزارى نيرومند و مركبى راهوار و هم در تزكيه و پرورش روح كوشيد.

وَ لَقَد مَكَّنّاكُم فِي الأرْضِ وَ جَعَلْنَا لَكُم فِيهَا مَعَايِشَ قَلِيلاً مَّاتَشْكُرُونَ (29) .

در زمين جايگاهتان داديم و راههاى معيشتتان را در آن قرار داديم و چه اندك سپاس مى گزاريد.

وَ الأَرْضَ مَدَدْنَاها وَ أَلْقَيْنَا فِيها رَواسِيَ وَ أَنْبَتْنا فيها مِن كُلِّ شَي ءٍ مَوْزُون* وَ جَعَلْنَا لَكُمْ فِيها مَعايِشَ وَ مَن لَّسْتُمْ لَهُ بِرَازِقيِنَ (30) .

و زمينى را گسترديم و در آن كوههاى عظيم افكنديم و از هر چيز به شيوه اى سنجيده در آن رويانيديم و معيشت شما و كسانى را كه شما روزى دهشان نيستيد، در آن جا قرارداديم.

وَ ابْتَغِ فِيمَآ ءَاتَيكَ اللَّهُ الدَّارَ الأَخِرَةَ ولا تَنْسَ نَصِيبَكَ (31) مِنَ الدُنْيَا وَ أحْسِن كَمَآ أحْسَنَ اللَّهُ إلَيْكَ وَ لا تَبْغِ الفَسَادَ فِى الأرْضِ إنَّ اللَّهَ لاَ يُحِبُّ المُفْسِدِينَ (32) .

در آنچه خدايت ارزانى داشته، سراى آخرت را بجوى و بهره خويش را از دنيا فراموش مكن و همچنان كه خدا به تو نيكى كرده، نيكى كن و در زمين از پى فساد مرو، كه خدا فسادكنندگان را دوست ندارد.

رابطه بُعد الهى و جنبه مادى انسان

سرشت خاكى و جنبه مادى انسان، همواره وى را به طرف خاك و ارزشهاى فانى سوق مى دهد و بُعد ملكوتى، او را به سوى جنبه هاى روحى و ارزشهاى معنوى و عالم ملكوت مى خواند. اصولاً نفس انسان ميدانى از مجموعه برآيندهاى اين دو كشش و كوشش است. در عين حال، براى انسان از ديدگاه قرآن، يك سير و حركت تكاملى در نظر گرفته شده است. سيرى كه از ماده آغاز مى شود و به تدريج همراه و همزمان با برخوردارى از عواطف و احساسات و نيازمنديهاى طبيعى، مبارزه اى پى گير در جهت جذب و يا دفع وابستگيهاى مادى و علايق شهوانى و نفسانى در پيش رو دارد، به طورى كه اگر جنبه هاى عقلانى بر هواهاى نفسانى غلبه يابد و انسان، راه تزكيه و فلاح را بپيمايد، به اعلى عليين صعود مى كند و به لقاءاللَّه راه مى يابد و اگر جنبه هاى نفسانى و شيطانى انسان قوت يابد و عقل و جنبه هاى روحى تحت الشعاع آن قرارگيرد، انسان راه انحراف و فساد را مى پيمايد و به اسفل السافلين سقوط مى كند.

بنابراين، از ديدگاه قرآن، براى انسان يك روند تكاملى ترسيم شده است و آن عبارت است از اين كه در جريان زندگى روزمره، به هر نسبت كه از وابستگيها و علايق مادى و لذتهاى شهوانى و تعلق خاطرهايش كاسته شود، سرعت سير او به سوى تعالى و كمال افزايش مى يابد و عقل، قدرت و كارايى بيشترى پيدا مى كند و حركت و بالندگى اش از بستر خاك به طرف عالم ملكوت، شدت مى يابد و به ميزانى كه به معرفت الهى دست مى يابد و راه تزكيه نفس و تقواى عملى و عمل صالح را مى پيمايد، جهت گيرى اش در زندگى دقيق تر شده و هدايت خاصه الهى شامل حال وى مى گردد و به قرب الهى نايل مى شود.

در صورتى كه وابستگى اش به ارضاى مداوم شهوات و لذتهاى مادى و افراط در آن و يا ارضاى آنها از شيوه هاى نامشروع و خلاف قوانين آفرينش صورت پذيرد، قدرت و كارايى عقل ضعيف تر مى گردد و تمايلات و هواهاى نفسانى بر انسان تسلط مى يابد و انسان در معرض سقوط به حضيض ذلت قرار مى گيرد، به طورى كه از آن پس، بر اثر گناه و معصيت، درك و فهم درست خويش را از دست داده و حقايق را درنمى يابد، چرا كه بيشترين لغزشگاهها و زمين خوردن هاى عقل بر اثر زرق و برق هاى دنيا و حرص و طمع نسبت به آن است (33) .

بنابراين، انسان جنبه هاى مختلفى دارد:

1- كششها و غرايز مادى و طبيعى، از قبيل: ميل به غذا، ميل جنسى و ميل به استراحت و....

2- جنبه هاى الهى و معنوى انسان و گرايش به سوى ارزشهاى ملكوتى، مثل: عشق به كمال، عشق به علم و آگاهى و حقيقت يابى و عزت طلبى و... .

3- ديگر خواسته ها، از قبيل، علاقه به جاه و مقام و تشخُص طلبى و... همه ريشه در گرايش هاى معنوى و فطرى انسان دارد ولى در درك و فهم هدف و مصداق آن اشتباه و خطا صورت گرفته است.

در انسان، هم كشش به سوى غذا، شهوت رانى و آرامش مادى كه مربوط به جنبه خاكى آدمى است، وجود دارد و هم گرايش به حق و عشق به كمال و علم دوستى و... در او حضور دارد. در واقع، انسان مجموعه اى از اين سائقه ها و كششها و جاذبه هاست؛ هم كششها و تمايلات غريزى مادى و طبيعى، و هم گرايشهاى فطرى و معنوى و روحانى.

عمده ترين رسالتِ تعليم و تربيت قرآنى مربوط به نحوه هدايت كردن و جهت دادن و متعادل نمودن اين كششها و گرايشهاست.

تعديل غرايز و كششها، تصفيه خواسته ها و هدايت و راهنمايى انسان بر اساس مبانى دينى براى اجتناب از لغزشهاى عقلى و فكرى، انسان را به سوى منبع نور و سيرالى اللَّه سوق مى دهد و به كمال مطلق رهنمون مى سازد و به جاى اين كه همه تلاش و كوشش آدمى تنها صرف ارضاى تمايلات و خواسته هاى نفسانى اش شود، او را از دايره نفوذ هواهاى نفسانى بيرون كشيده و در جهت ارزشهاى متعالى هدايت مى نمايد. بنابراين، در قرآن، محور همه تلاشها و كوششهاى پيامبران و گوهر اصلى پيام و رسالت قرآن، به عنوان يك كتاب تعليم و تربيت و انسان ساز كه براى انسان ها نازل گرديده است، اين است كه انسان تنها در سايه تزكيه و تقوا و پرورش نفس مى تواند كليه استعدادها و تواناييهاى خويش را در جهت سازندگى و عزت ابدى و دست يابى به كمال مطلق و قرب الهى شكوفا سازد.

نفس

در اصطلاح قرآن كريم، «روح»، حقيقتى است مجرّد و پيراسته از ماده، امّا از آن جهت كه ارتباطى تنگاتنگ با جسم دارد، بدان «نفس» گفته مى شود و اين به لحاظ عامل حركت و جنبشهاى حياتى اوست و به انسان، به عنوان يك موجود مُدرِك و متفكر نيز دلالت دارد.

بنابراين، نفس همان انسان تحقق يافته در نشئه طبيعت و همان وجود مرتبط با جسم و روح است. به جسم تنها و يا به روح تنها، نفس گفته نمى شود.

كمال نفس نيز، در گرو به كارگيرى صحيح جسم (34) ، به عنوان وسيله و ابزارى براى ارتقاى روح، و در نهايت، تبديل نفس اماره و لوّامه، به نفس مطمئنه است.

نفس اماره

وجود مادى انسان -قطع نظر از عقل- به اقتضاى طبيعى خود، مجموعه اى از كششهاست كه هدف آنها ارضاى تمايلات است.

طبيعت نفس

غريزه، نوعى كشش ناآگاهانه در وجود انسان است كه معمولاً ريشه در اندامهاى جسمى دارد. غرايز و كششهاى طبيعى انسان را به سوى ارضاى تمايلات مطلوب خود مى كشانند؛ بنابراين هميشه يك حالت اَمّارگى صِرف دارد و بر همين اساس، نفس به اقتضاى طبيعى خود و به لحاظ كششها و تمايلات طبيعى اش، همواره، در هر شرايط و موقعيتى به ارضا و اطفاى تمايلات فرمان مى دهد.

«إنَّ النَّفْسَ لأَمَّارَةٌ بِالسُّوءِ. (35) و (36) »

البته نفس، آدمى را به بدى فرمان مى دهد.

بد بودنش به اين دليل است كه در ارضاى تمايلات، شرايط اجتماعى و منطقى و عقلى و شرعى را در نظر نمى گيرد.

مثلاً درخواست زليخا از يوسف، يك تمايل و كشش طبيعى بود، ولى چون ضوابط عقلى و شرعى و مصالح اجتماعى را در نظر نگرفته بود، اين عمل سوء شمرده مى شود وگرنه در شرايطى كه اقتضائات عقلى و شرعى و اجتماعى، در نظر گرفته شود، ديگر «امّاره به سوء» نيست، بلكه مطلوب آن، عملى مجاز و مشروع است.

نيازهاى عمده طبيعى انسان

ميل به غذا

كُلُوا مِنْ طَيِّبَاتِ مَا رَزَقْنَاكُمْ (37) .

از چيزهاى پاكيزه اى كه بر شما روزى كرده ايم، بخوريد.

كُلُواْ وَ اشْرَبُواْ وَ لاَ تُسْرِفُواْ إنَّهُ لَا يُحِبُّ المُسْرِفِينَ (38) و (39) .

بخوريد و بياشاميد ولى اسراف مكنيد، كه خدا اسرافكاران را دوست نمى دارد.

وَكُلُوا مِمَّا رَزَقَكُمُ اللَّهُ حَلَلاً طَيِّباً (40) .

از چيزهاى حلال و پاكيزه كه خداوند به شما روزى داده است بخوريد.

إنَّمَا حَرَّمَ عَلَيْكُمُ الْمَيْتَةَ وَ الدَّمَ وَ لَحْمَ الْخِنزِيرِ وَ مَآ أُهِلَّ بِهِ لِغَيْرِ اللَّهِ (41) .

جز اين نيست كه مردار و خون و گوشت خوك را و آنچه را كه به هنگام ذبح، نام غير خدا بر آن بخوانند، بر شما حرام كرد.

غريزه جنسى وهدايت قرآن

وَ من ءَايتِهِ أَنْ خَلَقَ لَكُمْ مِّنْ أَنْفُسِكُمْ أَزْوجاً لِّتَسْكُنُواْ إلَيْهَا وَ جَعَلَ بَيْنَكُمْ مَّوَدَّةً وَ رَحْمَةً إنَّ فِى ذلِكَ لأَيتٍ لِّقَوْمٍ يَتَفَكّرُونَ (42) .

و از نشانه هاى قدرت اوست كه براى شما از جنس خودتان همسرانى آفريد تا به ايشان آرامش يابيد و ميان شما دوستى و محبت نهاد. در اين امر نشانه اى است براى انديشمندان.

فَانكِحُواْ مَا طَابَ لَكُم مِّنَ النِّسَآءِ (43) .

از زنان، آنكه شما را پسند افتد، به نكاح در آوريد (44) .

نِسَآؤُكُمْ حَرْثٌ لَّكُمْ فَأْتُواْ حَرْثَكُمْ أَنَّى شِئْتُمْ (45) .

زنانتان كشتزار (وسيله بقاى نسل) شما هستند، هر جا (يا هر زمان) كه خواهيد، به كشتزارخود درآييد.

اگر در باب ديدگاه متعالى قرآن و تأكيد آن بر اينكه وجود زن، زمينه بقاى نسل انسان و دوام حيات جامعه است، نه وسيله لهو و لعب مردان، تأمل و دقت كافى صورت گيرد، تحول و تأثير عميقى در تربيت جنسى انسانها خواهد آمد.

وَ لاَ تَنكِحُواْ المُشْرِكتِ حَتَّى يُؤمِنَ (46) .

زنان مشرك را تا ايمان نياورده اند، به زنى مگيريد.

وَ لاَ تَنكِحُواْ مَا نَكَحَ ءَابَآؤُكُم مِّنَ النِّسَآءِ (47) .

با زنانى كه پدرانتان به عقد خويش درآورده اند، زناشويى مكنيد.

وَلْيَسْتَعْفِفِ الَّذِينَ لاَ يَجِدُونَ نِكَاحاً حَتَّى يُغْنِيَهُمُ اللَّهُ مِن فَضْلِهِ (48) .

آنان كه استطاعت زناشويى ندارند، بايد پاكدامنى پيشه كنند تا خدا از كرم خويش توانگرشان گرداند.

نياز به استراحت و خواب و تذكر قرآن در اين باره

وَ جَعَلْنَا نَوْمَكُمْ سُبَاتاً (49) .

و خوابتان را مايه آسايشتان گردانيديم.

و مِنْ ءَايتِهِ مَنَامُكُمْ بِالَّيْلِ وَ النَّهَارِ وَ ابْتِغَآؤُكُم مِّنْ فَضْلِهِ (50) .

و از نشانه هاى قدرت او، خوابيدن شماست در شب و روز، و به طلب روزى برخاستن شماست.

وَ هُوَ الَّذِى جَعَلَ لَكُمُ الَّيْلَ لِبَاساً وَالنَّوْمَ سُبَاتاً (51) .

اوست كه شب را پوشش شما كرد و خواب را وسيله آرامشتان گردانيد (52) .

انسان اگر همه همّت و تلاش خود را در جهت رفع نيازمنديهاى طبيعى و مادى و اشباع غرايز و تمايلات نفسانى خود، از هر طريق ممكن، قرار دهد، همانند حيوانى خواهد بود كه تنها به طرف مطلوب خود كشيده مى شود و ديگر توجهى به معيارهاى عقلى، اخلاقى، اجتماعى و شرعى ندارد. ناديده گرفتن قوانين الهى، خود، كفران حق و حقيقت است.

وَ الَّذِينَ كَفَرُواْ يَتَمَتَّعُونَ وَ يَأْكُلُونَ كَمَا تأْكُلُ الأَنْعمُ (53) .

كافران [از اين جهان ] همانند چهارپايان بهره مند مى شوند و مانند آنها مى خورند.

چنين انسانهايى، حتى از مسير ارضاى طبيعى غرايز هم منحرف گرديده و بر اثر غفلت و غلبه شهوت، از حيوانات هم پست تر مى گردند.

إِنَّكُمْ لَتَأْتُونَ الرِّجَالَ شَهْوَةً مِّن دُونِ النِّسَآءِ (54) .

شما (قوم لوط) به جاى زنان، با مردان شهوت مى رانيد (55) .

نفس انسان در معرض وسوسه شيطان است

انسان، در چگونگى ارضاى شهوات و غرايز نفسانى، همواره با وسوسه هاى شيطان روياروست.

الَّذِى يُوَسْوِسُ فِى صُدُورِ النَّاسِ (56) .

وسوسه گرى كه در دلهاى مردم، آشوب و فتنه را بارور مى سازد.

در واقع، نيازمنديها و غرايز طبيعى، زمينه اى براى وسوسه شيطان است و شيطان از اين زمينه ها استفاده كرده و انسان را به لغزش و گناه و عصيانگرى در برابر خدا وامى دارد. از اين رو، قرآن شيطان را دشمن آشكار نفس انسان به شمار مى آورد.

إِنَّ الشَّيْطنَ لِلإِنسنِ عَدُوٌّ مُّبِينٌ (57) .

البته شيطان دشمنى آشكار براى انسان است.

كُلُواْ مِمَّا فِى الأَرْضِ حَلَلاً طَيِّباً وَ لاَ تَتَّبِعُواْ خُطُوتِ الشَّيْطنِ (58) .

از چيزهاى حلال و پاكيزه كه در زمين است بخوريد و پا جاى پاى شيطان قرار مدهيد.

إنَّ الشَّيْطنَ لَكُمْ عَدُوٌّ فَاتَّخِذُوهُ عَدُوّاً (59) .

شيطان دشمن شماست؛ او را دشمن گيريد (60) .

هواى نفس

مجموعه خواسته ها و تمايلات نفسانى اگر با شيوه هايى ارضا شوند كه منشأ آن وسوسه شيطان باشد، مخالف و مغاير با قوانين الهى است و «هواى نفس» ناميده مى شود؛ قرآن در باره كيد و وسوسه شيطان مى فرمايد:

«إِنَّ كَيْدَ الشَّيْطنِ كَانَ ضَعِيفاً. (61) »

البته مكر شيطان ناچيز است.

شيطان، در وهله اوّل، بر انسان تسلط كامل ندارد، بلكه تنها نفس انسان را وسوسه كرده و به سوى زشتى ها كه ظاهر و زمينه هاى دلفريب مادى دارند، دعوت مى كند؛ امّا هر چه آدمى به دعوت و وسوسه شيطانى پاسخ مثبت بدهد، سلطه و نفوذ شيطان بيشتر مى گردد.

وَ مَا كَانَ لَهُ عَلَيْهِم مِّن سُلْطنٍ إِلَّا لِنَعْلَمَ مَن يُؤْمِنُ بِالأَخِرَةِ مِمَّنْ هُوَ مِنْهَا فِى شَكٍّ وَ رَبُّكَ عَلَى كُلِّ شَىْ ءٍ حَفِيظٌ (62) .

و شيطان را بر آنان تسلطى نبود، مگر آنكه مى خواستيم بدانيم كه چه كسانى به قيامت ايمان دارند و چه كسانى از آن در شك هستند و پروردگار تو نگهبان هر چيزى است (63) .

خداوند وجود شيطان را براى آزمايش بشر قرار داده و او از وسوسه شيطان در قلب انسان، آگاه است.

وَ لَقَدْ خَلَقْنَا الإِنسَانَ وَ نَعْلَمُ مَا تُوَسْوِسُ بِهِ نَفْسُهُ (64) .

ما انسان را آفريده ايم و از وسوسه هاى نفس او آگاه هستيم.

وسوسه شيطان وسيله آزمايش نفس انسان

وسوسه شيطان در نفس انسان، وسيله اى براى آزمايش عملى انسان و رشد و كمال او است.

وَ نَبْلُوكُم بِالشَّرِّ وَ الْخَيْرِ فِتْنَةً (65) .

و شما را به خير و شر مى آزماييم.

لِيَجْعَلَ مَا يُلْقِى الشَّيْطنُ فِتْنَةً لِلَّذِينَ فِى قُلُوبِهِم مَّرَضٌ وَ الْقَاسِيَةِ قُلُوبُهُمْ (66) .

چنين شود تا آنچه شيطان در سخن او القا كند، براى كسانى كه در دلهايشان بيمارى وسختى هست، آزمايشى باشد.

با همه اين احوال، اگر انسان به نداى فطرت روى آورد و به دعوت حق، پاسخ مثبت دهد، بر همه اين وسوسه ها غلبه كرده و پيروز مى شود و رشد و كمال مى يابد.

فَلْيَسْتَجِيبُواْ لِى وَلْيُؤْمِنُواْ بِى لَعَلَّهُمْ يَرْشُدُونَ (67) .

پس به نداى من پاسخ دهند و به من ايمان آورند تا راه راست يابند.

قرآن به صراحت بيان مى فرمايد: كسانى كه ايمان آورده، حقيقتاً بر خدا توكل كنند، از تير رس شيطان به دور مى مانند:

إنَّهُ لَيْسَ لَهُ سُلْطنٌ عَلَى الَّذِينَ ءَامَنُواْ وَ عَلَى رَبِّهِمْ يَتَوَكَّلُونَ إِنَّمَا سُلْطنُهُ عَلَى الَّذِينَ يَتَوَلَّوْنَهُ وَ الَّذِينَ هُم بِهِ مُشْرِكُونَ (68) .

شيطان بر كسانى كه ايمان آورده و بر خدايشان توكل مى كنند، تسلطى ندارد. او تنها بركسانى تسلط دارد كه به خدا بى اعتقاد و دوست شيطانند.

وَ أُحْضِرَتِ الأَنفُسُ الشُّحَ (69) .

خودخواهى و بخل، در همه نفسها حضور دارد.

عن الفضل بن أبي قرّة قال : رأيت أبا عبداللَّه(ع) يطوف من أوّل اللّيل الى الصّباح و هو يقول: اللّهم قني شحّ نفسي فقلت: جعلت فداك ماسمعتك تدعو بغير هذا الدعاء؟ قال : وأيّ شي ءٍ أشدّمن شحّ النفس، انّ اللَّه يقول : «ومن يوق شحّ نفسه فأولئك هم المفلحون» (70) .

فضل بن ابى قرّه مى گويد: امام صادق(ع) را ديدم كه از اول شب تا صبح به طواف مشغول بود و همچنان از خداوند درخواست مى نمود كه خدايا مرا از مبتلا شدن به صفت بخل حفظ نما. به حضرت عرض كردم فدايت شوم من دعايى جز اين از شما نشنيدم؟ حضرت فرمود: چون چيزى بدتر از اين صفت بخل نيست؛ خداوند مى فرمايد: كسانى كه نفس خويش را از بخل و حرص باز دارند، رستگارند.

- عن فضيل بن العياض قال : قال لي ابو عبداللَّه(ع): أتدري من الشحيح ؟ قلت : هو البخيل، فقال(ع): الشحّ أشدّ من البخل، إنّ البخيل يبخل بما في يده والشحيح يشحّ على ما في أيدي الناس وعلى ما في يده حتى لا يرى في أيدي النّاس شيئاً إلّا تمنى أن يكون له بالحلّ والحرام، لا يشبع ولا ينفع بما رزقه اللَّه (71) .

فضيل بن عياض مى گويد: امام صادق(ع) از من پرسيد آيا مى دانى «شحيح» به چه كسى گفته مى شود؟ عرض كردم: به انسان بخيل. حضرت فرمود: صفت شحّ از بخل بدتر است؛ چه اين كه بخيل نسبت به آنچه خود دارد بخل مى ورزد، ولى شحيح نسبت به آنچه خود و ديگران دارند بخل مى ورزد. او آرزو دارد كه هر چه ديگران دارند از آن او باشد، چه از راه حلال به دست آيد يا از حرام، او هرگز سير نمى شود و از آنچه خداوند به او روزى داده نفعى نمى برد.

من أدّى زكاة ماله وقي شحّ نفسه (72) .

هر كه زكات مالش را بپردازد، از صفت بخل محفوظ مانده است.

قال رسول اللَّه (ص) : ما محق الايمان محق الشحّ شي ءٍ، ثم قال : إنّ لهذا الشحّ دبيباً كدبيب الّنمل، و شعباً كشعب الشرك (73) .

هيچ چيزى همچون صفت بخل، ايمان را از بين نمى برد؛ سپس فرمود: اين صفت بخل حركتى همچون حركت مورچه دارد و شاخه اى است همانند شاخه هاى شرك.

إيّاكم والشحّ فانّما هلك من كان قبلكم بالشّحّ أمرهم بالكذب فكذبوا، وأمرهم بالظلم فظلموا، وأمرهم بالقطيعة فقطعوا (74) .

از صفت بخل بپرهيزيد! چه اين كه پيشينيان شما با اين صفت به هلاكت رسيدند. اين صفت آنان را به دروغ و ستم و جدايى [و قطع پيوند خويشاوندى ] وادار كرد.

بايد توجه داشت كه انسان تنها مجموعه اى از غرايز و تمايلات مادى نيست، بلكه همان طور كه گفته شد، تركيبى از ماده و معنا، جسم و روح، شهوت و عقل است؛ لذا نفس او از تمايلات و شهوات مادى تغذيه مى كند و عقل او در ارزشهاى معنوى و اخلاقى سير مى نمايد، هم بدى را مى شناسد و هم خوبى را. انسان در شرايط طبيعى، نسبت به اين دو كشش و گرايش، درك و احساس يكسانى دارد.

وَ نَفْسٍ وَ مَا سَوَّيهَا* فَأَلْهَمَهَا فُجُورَهَا وَ تَقْوَيهَا (75) .

سوگندبه نفس و آن كه نيكويش بيافريده، سپس بديها و پرهيزكاريهايش را به او الهام كرده است.

عن أبي عبد اللَّه(ع) قال : « فألهمها فجورها وتقويها » قال : بيّن لها ما تأتي وتترك (76) .

امام صادق(ع) در تفسير آيه شريفه: «فالهمها فجورها و تقويها» فرمود: يعنى آنچه را كه [انسان ] بايد انجام دهد يا ترك كند، [خداوند] براى او بيان داشته است.

دخل على رسول اللَّه (ص) رجل اسمه مجاشع فقال : يارسول اللَّه كيف الطريق الى معرفةالحق ؟

شخصى به نام مجاشع به حضور پيامبر(ص) رسيد و سؤال كرد: اى رسول خدا، راه رسيدن به شناخت خداوند چگونه است.

فقال - صلّى اللَّه عليه وآله - : معرفة النفس ، من عرف نفسه فقد عرف ربّه .

حضرت در پاسخ فرمود: از راه شناخت خويشتن. هر كه خويشتن خود را بشناسد، خدايش را نيز شناخته است.

فقال : يا رسول اللَّه فكيف الطريق الى موافقة الحقّ ؟

سپس سؤال كرد: چگونه مى توان به موافقت با حق دست يافت؟

قال : مخالفة النفس .

حضرت فرمود: از راه مخالفت با هواى نفس.

فقال : يا رسول اللَّه فكيف الطريق الى رضا الحقّ ؟

سپس پرسيد: چگونه مى توان رضايت حق را جلب كرد؟

قال : بسخط النفس .

حضرت پاسخ دادند: از راه ناخشنودى هواى نفس.

فقال : يا رسول اللَّه فكيف الطريق الى وصل الحقّ ؟

آن گاه سؤال كرد: چگونه مى توان به حق رسيد؟

قال : هجر النفس .

حضرت در جواب فرمود: با دورى از هواى نفس.

فقال : يا رسول اللَّه فكيف الطّريق الى الحقّ ؟

سپس پرسيد: راه رهنمون شدن به حق چگونه است؟

قال : عصيان النفس .

حضرت فرمود: با سر پيچى از خواسته هاى نفس.

فقال : يا رسول اللَّه فكيف الطريق الى ذكر الحقّ؟

سپس پرسيد: راهِ به ياد حق بودن چگونه است؟

قال : نسيان النفس .

حضرت فرمود: با فراموش كردن هواى نفس.

فقال : يا رسول اللَّه فكيف الطريق الى قرب الحقّ ؟

پس از آن سؤال كرد: چگونه مى توان به حق نزديك شد؟

قال : التباعد من النفس .

حضرت پاسخ داد: از راه دورى جستن از هواى نفس.

فقال : يا رسول اللَّه فكيف الطريق الى اُنس الحقّ ؟

آن گاه پرسيد: چگونه مى توان با حق مأنوس شد؟

قال : الوحشة من النفس .

حضرت فرمود: با دلتنگى و انزجار از هواى نفس.

فقال : يا رسول اللَّه فكيف الطريق الى ذلك ؟

باز سؤال كرد: چگونه مى توان اين دستور را عملى ساخت؟

قال : الاستعانة بالحقّ على النّفس (77) .

حضرت در پاسخ فرمود: يارى جستن از حق تعالى، براى مبارزه با هواى نفس.

و نفس و ما سوّيها فالهمها فجورها و تقويها

از ديدگاه قرآن، در نفس انسان، نسبت به انجام دادن كار خوب و بد، هدايتى وجود دارد؛ بدين معنا كه وقتى انسان كار بدى انجام مى دهد، از درون، خويشتن را ملامت مى كند و در مقابل، وقتى عمل خوبى انجام مى دهد، از درون، روح و روانش راضى مى گردد و احساس مسرّت مى نمايد و به نوعى خويشتن را تحسين مى كند. البته اين احساس در همه انسانهايى كه صفحه دلشان را زنگار و غبار گناه و معصيت نپوشانيده باشد، وجود دارد.

گاهى انسان تصميمى مى گيرد و براى انجام دادن كارى بر خلاف تمايلات و خواسته هاى طبيعى و نفسانى اش اقدام مى كند، مثلاً تصميم مى گيرد كه از صرف غذا خوددارى كند، روزه بگيرد و در خوابيدن، زياده روى نكند و يا سحرخيز باشد. انسان هنگام اتخاذ چنين تصميمى ميان دو احساس و دو كشش قرار مى گيرد: احساسى مى گويد كم بخور و يا سحرخيز باش، احساس ديگر -كه طبيعت اوست- مى خواهد بر خلاف عمل كند. در اين هنگام، گاهى انسان نسبت به آنچه كه اراده كرده و تصميم گرفته، احساس پيروزى مى كند و گاهى بر عكس.

هنگامى كه اراده انسان مطابق معيار حق پيروز مى شود، احساس رضايت مى كند و زمانى كه طبيعت و هواهاى نفسانى بر او غلبه مى كند، نسبت به خويشتن احساس نامطلوبى دارد و احساس شكست مى كند و اين، در حالى است كه انسان از خويشتن شكست خورده، نه از عاملى ديگر و اين حالت براى انسان، حالتى طبيعى است؛ انسانى كه هنوز به گناه و معصيت آلوده نشده، و گناه و معصيت قلب او را احاطه نكرده است.

پس، درعمق روح انسان، حقيقتى نهفته است كه در پرتو آن، خوب و بد را مى شناسد (78) . و بدين جهت است كه خداوند در روز قيامت نفس انسان را قاضى قرار مى دهد و مى فرمايد: «إقرأ كتابك كفى بنفسك اليوم عليك حسيبا» در اين جا قرآن راه فلاح و رستگارى انسان را در گرو خويشتن دارى و تزكيه نفس مى داند.

قَدْ أَفْلَحَ مَن زَكَّيهَا (79) .

هر كه در پاكى آن كوشيد، رستگار شد.

قَدْ أَفْلَحَ مَن تَزَكّى (80) .

البته هر كس در پاكى نفس كوشيد رستگار شد.

در اين ديدگاه، شقاوت و انحطاط انسان، در ناديده گرفتن بُعد الهى و ارزشهاى متعالى وهمچنين ناديده انگاشتن نداى عقل ووجدان ورها كردن عنان غريزه است.

وَ قَدْ خَابَ مَن دَسَّيهَا (81) .

و هر كس نفس را آلوده نمود، بى بهره گرديد.

بنابراين، خيروصلاح وفساد وتباهى شخصيت انسان درگرومكتسبات نفسانى اوست.

كُلُّ نَفْسٍ بِمَا كَسَبَتْ رَهِينَةٌ (82) .

هر كس در گرو عملى است كه انجام داده است.

أَنْ لَيْسَ لِلْإِنْسانِ اِلاَّ ما سَعى (83) .

آدمى به چيزى جز [حاصل ] سعى و تلاش خويش نائل نمى شود.

بنابراين، سعادت و رستگارى انسان در شناخت نفس و تزكيه و تقواى عملى است.

يَأَيُّهَا الَّذِينَ ءَامَنُواْ عَلَيْكُمْ أَنفُسَكُمْ (84) .

اى كسانى كه ايمان آورده ايد، به خودتان بپردازيد.

وَ فِى أَنفُسِكُمْ أَفَلاَ تُبْصِرُونَ (85) .

چرا در وجود خويش به تعمق و تأمل نمى پردازيد (86) ؟

نفس لوامه

در حالت طبيعى كه انسان به نداى حق لبيك گويد و ايمان آورد، راهِ تعالى و تكامل خويش را در پيش مى گيرد، زيرا حالتِ دايمى چنين وضعيتى؛ عبارت از پشيمانى از اعمال و رفتار بدِ صورت گرفته كه پس از انجام خطا و ارتكاب اعمال زشت، به ملامت خويش مى پردازد، و همواره در چنين موقعيتى، كه نفس حالت لوّامگى (سرزنشگرى) خويش را حفظ نموده است، راه اميد و نجات باقى است.

وَ لا أُقْسِمُ بِالنَّفْسِ اللّوّامَةِ (87) .

و قسم مى خورم به نفس ملامتگر.

نفس مطمئنه

نفس لوامه، همواره در حالت سرزنش و تهذيب است و انسان بر اثر تزكيه مداوم و احساس حضور مبدأ متعال، آرامش مى يابد و جز به فضيلت، به هيچ چيز ديگر نمى انديشد و جز حق و حقيقت به چيز ديگرى عمل نمى كند، در اين احساسِ بلند، آدمى در پرتو آن دايماً به ياد حق است و در عمل به سوى رضاى حق گام برمى دارد، به آرامش و اطمينان رهنمون مى گردد و چنين نفس مطمئنى؛ سالك مجذوب شده و به لقاى حق مى رسد.

يَأَيَّتُهَا النَّفْسُ المُطْمَئِنَّةُ ارْجِعِى إِلَى رَبِّكِ رَاضِيَةً مَّرْضِيَّةً فَادْخُلِى فِى عِبدِى وَ ادْخُلِى جَنَّتِى (88) .

اى روح آرامش يافته، خشنود و پسنديده به سوى پروردگارت باز گرد، و در زمره بندگان من داخل شو به بهشت من درآى.

پى‏نوشتها:‌