1 - بصائر الدرجات،ص 192.

2 - نهج البلاغه، خطبه 18.

3 - نهج البلاغه، خطبه 176.

4 - البته ناگفته نماند كه ما در اين كتاب از روايات به وفور استفاده كرده‏ايم، به اين ترتيب كه قرآن را متن و محور قرار داده‏ايم، و براى توضيح بيشتر از روايات بهره جسته‏ايم.

5 - نهج البلاغه، خطبه 110.

6 - خصال شيخ صدوق، ج 2،ص 172 - بحار، ج 11،ص 30.

7 - نام اشموئيل عليه‏السلام، در قرآن نيامده، ولى در آيات 247 و 248 بقره، به عنوان نبى (پيامبر) ياد شده است.

8 - نام خضر عليه‏السلام در قرآن نيامده، ولى در سوره كهف در آيات 60 تا 82، سخن از او به ميان آمده است.

9 - اَلَّذِى خَلَقَ السَّموات و الارض فى ستة ايامٍ (اعراف، 57 - يونس، 3 - هود، 7 - فرقان - سجده، 4 - ق، 38 - حديد، 4).

10 - اقتباس از تاريخ انبياء، تاليف عمادزاده،ص 53.

11 - مجمع البيان، ج 10، ص 406.

12 - مشارق الانوار بُرسى، طبق نقل بحار، ج 57،ص 336.

13 - توحيد صدوق،ص 200، خصال صدوق،ص 180، تفسير نورالثقلين، ج 1،ص 16 و 59، بحار، ج 75،ص 336.

14 - از آيه 30 سوره بقره كه حاكى از سؤال اعتراض گونه فرشتگان در مورد خلقت آدم عليه‏السلام است، بعضى چنين استفاده كرده‏اند كه: قبلا نسل‏هايى از انسان‏ها وجود داشته‏اند و همواره به فساد و خونريزى سرگرم بوده‏اند و منقرض شده‏اند، و در پاسخ خداوند به فرشتگان كه در آيه 31 بقره آمده، اشاره‏اى به تكامل يافتن آخرين آدم و نسل او وجود دارد.

15 - و هشت بار ديگر با عنوان يا بَنِى آدَم.

16 - بقره، 29.

17 - بقره، 30.

18 - بقره، 32.

19 - حج 5.

20 - انعام، 2.

21 - انعام، 2.

22 - صافات، 11.

23 - الرحمن، 14.

24 - كتاب ادريس در 1895 ميلادى در لندن به زبان سريانى چاپ شده است و روايت فوق در صفحه 514 و 515 آن آمده است.

25 - علىّ و الحاكمون، تاليف استاد دكتر محمد صادقى،ص 53.

26 - ص، 71.

27 - تفسير نور الثقلين، ج 1،ص 58.

28 - تفسير نور الثقلين، ج 1،ص 58.

29 - به گفته قرآن، ابليس از نژاد جن بود، كه در جمع فرشتگان عبادت مى‏كرد. (كهف - 50).

30 - نهج البلاغه، خطبه 192.

31 - بقره، 34.

32 - سوره صاد، آيه 71 تا 83، نام ابليس حارث بود، پس از آن كه از درگاه خداوند رانده شد، به ابليس لقب گرفت، زيرا ابليس يعنى مايوس گشته از رحمت خدا.

33 - هماى سعادت،ص 206.

34 - در روايت امام صادق عليه‏السلام آمده: منظور از بهشت، بهشت دنيا بود. (نورالثقلين، ج 1،ص 62).

35 - چنان كه اين مطلب به طور سربسته، از آيه اول سوره نساء و آيه ششم سوره روم استفاده مى‏شود. آن چه در بعضى روايات آمده كه حوا از آخرين دنده چپ آدم عليه‏السلام گرفته شده، از اسرائيليات است و از فصل دوم سفر تكوين تورات تحريف يافته، وارد روايات اسلامى شده است، زيرا تعدد دنده‏هاى زن و مرد، تفاوتى ندارد، و كمتر بودن يك دنده در مردان در جانب چپ از افسانه‏ها است. [سِفر تكوين، قسمت اول اسفار موسى عليه‏السلام و يكى از كتب پنجگانه تورات است‏].

36 - تفسير نور الثقلين، ج 1،ص 430.

37 - همان مدرك.

38 - تفسير نمونه، ج 1،ص 184 و 185.

39 - بقره، 35 - اعراف، 19. در قرآن در شش مورد از درخت ممنوعه سخن به ميان آمده، ولى از چگونگى و نام آن ذكرى نشده است، و در روايات از حضرت رضا عليه‏السلام نقل شده كه آن درخت، درخت گندم بوده و علاوه بر گندم، محصول انگور نيز مى‏داده است. و آدم عليه‏السلام وقتى كه مسجود فرشتگان واقع شد، در ذهن خود به خود گفت: آيا خداوند انسانى برتر از مرا آفريده است؟ خداوند به او فرمود: سرت را به سوى آسمان بلند كن، او چنين كرد، ديد در ساق عرش نوشته شده: معبودى جز خداى يكتا و بى همتا نيست، محمد صلى الله عليه و آله و سلم رسول خدا، و على عليه‏السلام اميرمؤمنان است، و همسرش فاطمه عليهاالسلام بانوى برجسته جهانيان است، و حسن و حسين عليهماالسلام دو جوانان اهل بهشتند. آدم عرض كرد: پروردگارا! اين‏ها كيانند؟ خداوند فرمود: اينها از ذريه تو و بهتر از تو و همه خلايق مى‏باشند، اگر آنها نبودند تو و بهشت و دوزخ و آسمان و زمين را نمى‏آفريدم، از اين كه با چشم حسادت به آن‏ها نگاه كنى بپرهيز، و آرزوى وصول به مقام آن‏ها را نكن... (تفسير نورالثقلين، ج 1،ص 60، به نقل از عيون اخبار الرضا) بنابراين آن درخت ممنوعه هم جنبه مادى داشته كه همان درخت گندم باشد و هم جنبه معنوى داشت كه درخت حسد باشد. روى اين اساس آدم عليه‏السلام و حوا عليها السلام از دو درخت (يا از يك درخت داراى دو ميوه) خوردند و از دو حد مادى و معنوى تجاوز نمودند، از اين رو از بهشت رانده شدند.

40 - بقره، 36.

41 - توضيح اين كه: گناه بر دو گونه است: 1 - مطلق 2 - نسبى، گناه نسبى آن است كه عمل غير حرامى از شخص بزرگى سر زند كه با توجه به شخصيت او، شايسته او نباشد. اگر او آن را انجام داد گناه نسبى محسوب مى‏شود، مانند اين كه فرد ثروتمندى در يك امر خيرى كه سزاوار است صد هزار تومان پول بدهد، ده تومان بدهد، يا هيچ ندهد، يا اين كه اين كار از ديگران مباح و يا مستحب است و هيچگونه گناهى ندارد، براى او گناه نسبى محسوب مى‏شود. گناه آدم نيز اين گونه بود كه از آن به ترك اولى تعبير مى‏شود. در روايتى آمده: حضرت رضا عليه‏السلام فرمود: ماجراى لغزش آدم عليه‏السلام قبل از نبوت او بود، و از گناهان كوچكى بود كه قابل عفو است. (نور الثقلين، ج 1،ص 50) به عبارت روشن‏تر: نهى خدا، ارشادى بود و جنبه توصيه و راهنمايى داشت، نه تكليفى كه انجامش حرام باشد. مانند سفارش پزشك كه فلان غذا را نخور كه اگر بخورى بيمار مى‏گردى.

42 - اعراف، 22.

43 - تفسير نور الثقلين، ج 1،ص 61.

44 - اعراف، 23 - 25، بقره، 24 و 25.

45 - بقره، 37.

46 - مجمع البيان، ج 1،ص 89، (ذيل آيه 37 بقره).

47 - الدر المنثور، ج 1،ص 60 و 61 - مناقب ابن مغازلى شافعى، چاپ اسلامية،ص 63.

48 - مجمع البيان، ج 1،ص 89، - نورالثقلين، ج 1،ص 67 و 68 - منافاتى ندارد كه خداوند در عباراتى كه به آدم و حوا آموخت تا توبه كنند، هم كلمات توحيد، و هم نام پنج تن آل عبا عليهم السلام را واسطه توبه آنان قرار داده باشد.

49 - از ظاهر بعضى از آيات قرآن مانند آيه يك سوره نساء ... وَ بَثَّ منهُما رِجالاً كثِيراً وِ نِساءً استفاده مى‏شود كه در ازدواج فرزندان آدم، شخص ثالثى در كار نبوده است، و ضرورت اجتماعى چنين اقتضا داشت، ولى روايات و گفتار مفسران در اين باره گوناگون است، و در بعضى از روايات، از دواج خواهر و برادر فرزندان آدم عليه‏السلام تكذيب شده است (چنان كه در تفسير نورالثقلين، ج 1،ص 610، و بحار، ج 11،ص 226، ذكر شده) به نظر مى‏رسد بهترين قول اين است كه: قابيل و هابيل با دو دختر كه از بازماندگان نسل‏هاى در حال انقراض قبل بودند، ازدواج نموده‏اند، زيرا طبق بعضى از روايات (كه قبلا تحت عنوان سرآغاز ذكر شد) آدم عليه‏السلام اولين انسان روى زمين نيست.

50 - مجمع البيان، ج 3،ص 183.

51 - مجمع البيان، ج 3،ص 183.

52 - اقتباس از بحار، ج 11،ص 240.

53 - مائده، 27 تا 30.

54 - تفسير نورالثقلين، ج 1،ص 612.

55 - مجمع البيان، ج 1،ص 183.

56 - طبق بعضى از روايات هابيل در خواب بود، قابيل با كمال ناجوانمردى به او حمله كرد و او را كشت. (تفسير قرطبى، ج 3،ص 2123.)

57 - بحار، ج 11،ص 230؛ مجمع البيان، ج 3،ص 184.

58 - مائده، 31.

59 - مجمع البيان، ج 3،ص 185 - زاغ داراى پرهاى سياه است و به كلاغ شباهت دارد.

60 - اين زمين، در ناحيه جنوب مسجد جامع بصره قرار گرفته است. (بحار، ج 11،ص 228).

61 - تفسير نور الثقلين، ج 1،ص 612.

62 - بحار، ج 11،ص 230 و 231 - به نقل ديگر، هنگامى كه هابيل كشته شد، همسرش حامله بود، پس از مدتى پسرى از او متولد شد، آدم نام او را هابيل گذاشت و پس از مدتى، خداوند به خود آدم پسرى داد، نام او را شيث گذاشت و گفت: اين پسرم هبة الله (از عطاياى خدا) است. (همان مدرك،ص 228).

63 - عيون اخبار الرضا عليه‏السلام، ج 1،ص 243، (به نقل از حضرت على عليه‏السلام).

64 - المواعظ العددية،ص 189.

65 - بحار، ج 44،ص 245.

66 - بحار، ج 11،ص 228.

67 - عيون اخبار الرضا، ج 1، 242.

68 - اقتباس از روضه الكافى،ص 114 و 115.

69 - اقتباس از تاريخ انبياء،ص 124 و 125.

70 - - بحار، ج 11،ص 228 و 229.

71 - تاريخ انبياء،ص 125.

72 - انبياء، 85، مريم، 56.

73 - بحار، ج 11،ص 270 - 280، كامل ابن اثير، ج 1،ص 22.

74 - سعد السعود سيد بن طاووس، ص 38.

75 - اقتباس از بحار، ج 11،ص 282 - 284.

76 - همان مدرك،ص 271.

77 - اقتباس از كمال الدين شيخ صدوق،ص 76 و 77.

78 - ارشاد القلوب ديلمى، ج 2،ص 326.

79 - تفسير نور الثقلين، ج 3،ص 350 و 349.

80 - همان مدرك،ص 350.

81 - تفسير نور الثقلين، ج 3،ص 350 و 349.

82 - به مدت نبوت او كه 950 سال بوده، در آيه 14 سوره عنكبوت تصريح شده است.

83 - بحار، ج 11، ص 285؛ امالى شيخ صدوق، ص 306.

84 - تاريخ انبياء (عمادزاده)،ص 201.

85 - بحار، ج 11،ص 287.

86 - مجمع البيان، ج 10،ص 361.

87 - نوح، 8.

88 - مضمون آيات 25 تا 29، سوره هود.

89 - كامل ابن اثير، ج 1،ص 69.

90 - نوح، 5.

91 - اقتباس از آيات 8 و9 و 22 و 32 سوره نوح.

92 - كامل ابن اثير، ج 1،ص 68.

93 - هود، 33 و 36.

94 - هود، 37.

95 - اعلام قرآن دكتر خزائلى،ص 644.

96 - بحار، ج 11،ص 319 و 335.

97 - هود، 38 و 39؛ بحار، ج 11،ص 323.

98 - حياة الحيوان، ج 2،ص 219؛ بحار، ج 65،ص 52.

99 - بچريكها: مسخره‏ها.

100 - ديوان مثنوى، به خطر ميرخانى،ص 272 (دفتر سوم).

101 - لئالى الاخبار، ج 5،ص 454.

102 - هود، 40.

103 - هود، 36.

104 - هود، 26 و 27.

105 - هود، 42.

106 - مضمون آيات 42 تا 47 سوره هود.

107 - اسراء، 3.

108 - عيون الاخبار،ص 29، بحار، ج 11،ص 291.

109 - ديوان مثنوى به خط ميرخانى،ص 235 (دفتر سوم).

110 - بحار، ج 11،ص 303.

111 - - در مورد محل كوه جودى، مكان‏هاى ديگرى نيز گفته شده است. (مجمع البيان، ج 5،ص 165).

112 - اصول كافى، ج 2،ص 124.

113 - هود، 44 و 48.

114 - بحار، ج 11،ص 313.

115 - اعلام قرآن خزائلى،ص 281.

116 - تاريخ حبيب السير، ج 1،ص 31.

117 - به نقلى پانصد سال.

118 - بحار، ج 11،ص 288 - 289.

119 - كامل ابناثير، ج 1،ص 73.

120 - امالى صدوق،ص 306، بحار، ج 11، ص 286.

121 - بحار، ج 11،ص 363.

122 - همان مدرك،ص 357.

123 - الميزان، ج 10،ص 207، و 208.

124 - قبل از آن‏ها نيز قومى به نام قوم عاد اول وجود داشته‏اند كه در آيه 50 سوره نجم، به عنوان عاداً الاولى نام برده شده‏اند.

125 - چنان كه اين مطلب از آيه 8 سوره فجر استفاده مى‏شود.

126 - چنان كه اين مطلب از آيه 59 هود استفاده مى‏شود.

127 - سوره هود، آيات 50 تا 56.

128 - شعراء، آيات 123 و 135.

129 - شعراء، آيات 136 تا 139.

130 - احقاف، آيه 22.

131 - اقتباس از آيه 54 هود، و آيه 66 اعراف.

132 - اعراف، آيات 65 تا 71.

133 - ماننده سوره ذاريات آيه 41 به بعد، و سوره حاقه، آيه 6 به بعد، و سوره قمر، آيه 18 به بعد.

134 - تفسير نورالثقلين، ج 5،ص 18.

135 - تفسير فخر رازى، ج 28،ص 28.

136 - ذاريات، 42.

137 - ديوان مثنوى، به خطر ميرخانى، دفتر يك،ص 24.

138 - مجمع البيان، ج 1،ص 486 و 487.

139 - اوصاف اين بهشت بسيار پرزرق و برق در شهر ارم، در كتاب مجمع البيان، ج 10،ص 486 و 487 آمده است.

140 - آل عمران، آيه 178؛ جوامع الحكايات محمد عوفى، با تصحيح دكتر جعفر شعار،ص 365.

141 - روايت شده: حضرت على عليه‏السلام در بستر شهادت، به امام حسن عليه‏السلام چنين وصيت كرد: وقتى كه از دنيا رفتم، پيكرم را در پشت اين شهر (نجف كه پشت شهر كوفه به حساب مى‏آمد) در كنار قبر دو برادرم هود و صالح عليهماالسلام به خاك بسپاريد. (بحار، ج 11،ص 379).

142 - اقتباس از تاريخ انبياء، تاليف عماد زاده،ص 252 - 258.

143 - تفسير الميزان، ج 10،ص 318.

144 - تاريخ انبياء، از: عمادزاده،ص 263 - تفسير نورالثقلين، ج 2،ص 47.

145 - حجر، 82.

146 - نمل، 49.

147 - قصص الانبياء، عبدالوهاب نجار،ص 110.

148 - اقتباس از سوره شعراء، آيات 143 تا 152.

149 - هود، آيا 61 تا 63.

150 - اتقباس از سوره شعراء، آيات 143 تا 152، و اقتباس از سوره نمل، آيه 46.

151 - نمل، 45.

152 - روضه الكافى،ص 186 - موضوع ايمان آوردن گروهى به صالح عليه‏السلام در آيات 75 و 76 سوره اعراف، و 45 سوره نمل، و 66 سوره هود آمده است، و در آيه 75 و 76 سوره اعراف، مخالفان حضرت صالح به عنوان ملأ و مستكبران، و مؤمنان به او به عنوان مستضعفان ذكر شده‏اند، و آيه 66 هود، حاكى است عذاب سختى كه بر قوم ثمود وارد شد، همه - جز صالح و مومنان به او - را به هلاكت رسانيد.

153 - تفسير مجمع البيان، ج 7،ص 327.

154 - قمر، آيه 24 و 25.

155 - اقتباس از سوره نمل، آيات 45 تا 47.

156 - نمل، 49 و 50.

157 - نمل، آيه 50؛ تفسير نمونه، ج 15،ص 497.

158 - روضه الكافى،ص 185 و 186.

159 - شعراء، 153 و 154

160 - تاريخ انبياء،ص 263.

161 - اقتباس از روضه الكافى،ص 186، و تفسير نور الثقلين، ج 2،ص 48 و 49.

162 - قمر، 27 و 28.

163 - اعراف، 73، شعراء، 155 و 156.

164 - تفسير نور الثقلين، ج 4،ص 63، به نقل از اميرمؤمنان على عليه‏السلام.

165 - همان مدرك، ج 5،ص 183.

166 - شعراء، 155 - 157.

167 - مائده آيه 77 اعراف، و 59 اسراء و 14 شمس.

168 - اعراف، 77.

169 - تفسير نورالثقلين، ج 5،ص 183.

170 - بحار، ج 11،ص 392.

171 - اقتباس از روضه الكافى،ص 188 و 189.

172 - فَلَمّا جَاءَ اَمرُنا نَجَّينا صَالِحاً وَ الَّذِينَ آمَنُوا معهُ بِرحمَتِهِ مِنّا (هود، 66)

173 - اعلام القرآن، خزائلى،ص 292.

174 - نهج البلاغه، خطبه 201.

175 - نورالثقلين، ج 5،ص 587، بحار، ج 11،ص 393 - شواهد التنزيل، ج 2،ص 335 و 343.

176 - بحار، ج 43،ص 47.

177 - بحار، ج 43،ص 47.

178 - قصص القرآن، از: عبدالوهاب نجار،ص 70.

179 - بحار، ج 12،ص 45.

180 - اءنّ ابراهيمَ كانَ اُمَّةٌ (نحل - 12)

181 - بحار، ج 12،ص 36.

182 - اقتباس از مجمع البيان، ج 4،ص 325، بحار: ج 12،ص 41.

183 - همان مدرك.

184 - ناسخ التواريخ پيامبران، ج 1،ص 160.

185 - تاريخ طبرى، ج 1،ص 164 - 217.

186 - اقتباس از مجمع البيان، ج 4،ص 325 - تفسير جامع، ج 2،ص 319.

187 - بحار، ج 12،ص 42 و 30.

188 - اقتباس از آيات 75 تا 79 سوره انعام - عيون اخبار الرضا عليه‏السلام، ج 1،ص 197 - بحار، ج 12،ص 30.

189 - آيه 260 سوره بقره؛ مجمع البيان، ج 2، ص 273.

190 - تفسير نورالثقلين، ج 1،ص 276- بحار، ج 12،ص 61.

191 - علل الشرايع،ص 195 - بحار، ج 12،ص 61.

192 - بط: مرغابى و يا اردك، زاغ: يكنوع كلاغ سياه.

193 - انيت: آرزوى دراز (ديوان مثنوى، به خط ميرخانى،ص 423، آغاز دفتر پنجم)

194 - بحار، ج 12،ص 31.

195 - مضمون آيات 41 تا 49 سوره مريم.

196 - انعام، 74.

197 - مضمون آيات 54 تا 56 سوره انبياء.

198 - بحار، ج 12،ص 31.

199 - بحار، ج 12،ص 31 - تفسير جامع، ج 2،ص 224.

200 - مضمون آيه 257 سوره بقره.

201 - قصص قرآن صدر بلاغى،ص 58؛ بعضى اين واقعه را بعد از حادثه آتش آورده‏اند. ج 12،ص 34).

202 - انبياء، آيه 57.

203 - امام صادق عليه‏السلام فرمود: روزى كه ابراهيم عليه‏السلام بتها را شكست، عيد نوروز بود. (بحار، ج 12،ص 43).

204 - صافات، 87.

205 - انبياء، 58 تا 67.

206 - بحار، ج 12،ص 32.

207 - و مطابق بعضى از روايات امام صادق عليه‏السلام فرمود: ابراهيم عليه‏السلام در مناجات خود انوار پنج تن آل عبا عليهم السلام را واسطه قرار داد و گفت: اَلّلهُمَّ اءِنِّى اَسئَلُكَ بحقِّ محمد و على و فاطمة و الحسن و الحُسَينِ...؛ خدايا از درگاه مسئلت مى‏نمايم به حق محمد صلى الله عليه و آله و سلم و على و فاطمه و حسن و حسين عليهم السالم مرا حفظ كن. (نورالثقلين، ج 1،ص 68).

208 - قال: يا ابراهيمُ اَلَكَ حاجَةٌ؟ فقالَ اَمّا اءِليكَ فَلا. (علل الشرايع،ص 23 و 24)

209 - مجمع البيان، ج 7،ص 54 و 55، بحار، ج 12،ص 32 و 33.

210 - اعيان الشيعة،ط ارشاد، ج 1،ص 635، انوار البهية،ص 166.

211 - در آيه 76 سوره نحل به اين مطلب اشاره شده، ابن عباس گويد: خداوند با نزول اين آيه به تقويت روحيه مسلمانان مى‏پردازد كه نمايش‏هاى پوشالى طاغوت‏ها را متزلزل نسازد، به امدادهاى غيبى تكيه كنيد و با تكيه به آن به آرمان خود ادامه دهيد.

212 - اقتباس از بحار، ج 12،ص 43 و 44.

213 - اقتباس از روضه الصفا؛ ج 1؛ حيوة القلوب، ج 1،ص 175.

214 - انبياء، 70.

215 - بحار، ج 12،ص 37.

216 - همان،ص 18.

217 - جوامع الحكايات،ص 20.

218 - در ماجراى زندگى اسحاق، عوامل جمع آورى اين اموال، خاطرنشان شده است.

219 - مطابق بعضى از روايات، ماجرا را به نمرود اطلاع دادند، نمرود گفت: ابراهيم اگر چه همراه اموالش باشد، بيرون كنيد تا از اين سرزمين برود، زيرا او اگر در اين جا بماند، دين شما (بت پرستان) را فاسد مى‏كند. (اقتباس از تفسير الميزان، ج 7،ص 241.)

220 - صافات، 99.

221 - اقتباس از الميزان، ج 7،ص 241 و 242.

222 - مضمون آيه 100 صافات.

223 - مضمون آيات 69 تا 72 سوره هود - مجمع البيان، ج 5،ص 175 - امام صادق عليه‏السلام فرمود: ابراهيم در اين هنگام 120 سال و ساره 90 سال داشت. (بحار، ج 12،ص 110 و 111)

224 - بحار، ج 12،ص 8.

225 - آن‏ها مأمور رساندن عذاب به قوم لوط بودند، كه در مسير راه نزد ابراهيم عليه‏السلام آمده بودند.

226 - هود، 69، فما لَبِثَ أَن جاءَ بِعِجلٍ حنِيذٍ.

227 - بحار، ج 12،ص 5.

228 - بحار، ج 12،ص 11.

229 - بحار، ج 12،ص 13.

230 - جوامع الحكايات محمد عوفى،ص 210 - نظير اين مطلب با اندكى تفاوت، در المحجة البيضاء، ج 7،ص 266، آمده است.

231 - بحار، ج 12،ص 9و 10.

232 - بحار، ج 12،ص 76 و 81.

233 - اقتباس از معراج السعادة،ص 491.

234 - ناگفته نماند: گرچه ظاهر آيه فوق، با توجه به آيات قبل از آن، مربوط به پيروى از ابراهيم از حضرت نوح در موضوع توحيد و مبارزه با بت‏پرستى است، ولى هيچ مانعى ندارد كه طبق حديث فوق، تأويل آيه، در مورد پيروى ابراهيم از على عليه‏السلام باشد، و ابراهيم به عنوان يك مصداق روشن شيعه و پيرو راستين على عليه‏السلام به شمار آيد.

235 - مجمع البحرين، (واژه شيع).

236 - ابراهيم، آيات 35 تا 38.

237 - بحار، ج 12،ص 79.

238 - امالى صدوق،ص 270 - بحار، ج 12،ص 78.

239 - مجمع البيان، ج 6،ص 319.

240 - تاريخ طبرى، ج 3،ص 218.

241 - مضمون، آيه 100 صافات.

242 - مجمع البيان، ج 6،ص 319.

243 - هود، 69 - 74.

244 - ابراهيم، 38.

245 - بحار، ج 12،ص 111.

246 - بحار، ج 12،ص 97.

247 - ابراهيم، 35 تا 41.

248 - اقتباس از بحار، ج 12،ص 114.

249 - بنابر قول ديگر (چنان كه خواهيم گفت) هاجر پس از پايان ساختمان كعبه از دنيا رفت.

250 - ناگفته نماند كه: ابراهيم با تجربه ذب كه در مورد همسر نيز تجربه كافى داشت، در اين ملاقات با همسر اول اسماعيل، فهميد كه او شايسته نيست و قابل تربيت نمى‏باشد. لذا آن دستور را داد، وگرنه در بسيارى از موارد، زن‏ها قابل اصلاح هستند و نبايد با مختصر پيش آمدى، به فكر طلاق افتاد.

251 - بحار، ج 12، ص 84 و 85.

252 - بحار، ج 12، ص 104.

253 - آل عمران، 96.

254 - چنان كه از آيه 37 سوره ابراهيم چنين استفاده مى‏شود.

255 - بقره، 127.

256 - وَ اَذِّن فِى النَّاسِ بالحَجِّ يَأتُوكَ... لِيَشهَدُوا مَنافِع لَهُم (حج، آيات 28 - 29).

257 - مجمع البيان، ج 7،ص 80.

258 - توضيح اين كه: ابراهيم مى‏خواست قلبش مالامال از اطمينان شود، و احتياط مى‏كرد كه مبادا وسوسه‏اى در كار باشد، با توجه به اين كه پاى كشتن و قربانى كردن در ميان بود.

259 - گر چه قبلا گفتيم هاجر از دنيا رفت، ولى قول ديگر اين است كه هاجر در اين وقت، زنده بود، و اين مطلب بر همين اساس است - ضمنا بعضى معتقدند كه ذبيح، اسحاق بوده نه اسماعيل، بنابراين قول، ساره زنده بوده و در جريان ذبح بوده است، ولى اكثر علماى اسلام معتقدند كه ذبيح، همان اسماعيل بوده است و اين موضوع از امام صادق عليه‏السلام سؤال شد، فرمود: اسماعيل بود (نور الثقلين، ج 4،ص 424) و سخن معروف پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم اَنَا ابنُ الذَّبيحَينِ (من پسر دو قربانى هستم) با توجه به اين كه ترديدى نيست آن حضرت از نوادگان اسماعيل است. نيز اين مطلب را تاييد مى‏كند، (منظور از قربانى دوم، عبدالله پدر پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم است) اما در تورات، اسحاق به عنوان ذبيح معرفى شده، گويى مطلب تورات وارد روايات اسلامى شده است.

260 - هم اكنون در مراسم حج در منى، سه ستون (به نامهاى جمره اُولى، و وُسطى، و اُخرى) به ياد اين خاطره سنگ باران مى‏شوند.

261 - يا اَبَت افعَل ما تُؤمَرُ سَتَجِدُنى اءن شاء اللهُ مِن الصابِرينَ (صافات - 102).

262 - مجمع البيان، ج 7، ص 252 - تفسير ابوالفتوح، ج 9، ص 320 - معراج السعادة، ص 491.

263 - معراج السعادة،ص 491؛ مجمع البيان، ج 8،ص 453.

264 - صافات، 109 - 111.

265 - تفسير ابوالفتوح رازى، ج‏9،ص 320 - 324؛ اگر چه قبلا وصيت اسماعيل را ذكر كرديم و با ترسيم فوق كمى تفاوت داشت، ولى ترسيم فوق نيز نقل شده، ما هر دو را نقل كرديم تا در اين جهت، مطلب تكميل گردد.

266 - اقتباس از تاريخ انبياء، عمادزاده،ص 315 و 316، پيامبر اسلام از نسل اسماعيل است كه (با 30 واسطه) به ابراهيم عليه‏السلام مى‏رسد.

267 - يوسف، 38.

268 - اقتباس از تاريخ انبياء، عمادزاده،ص 317 و 318.

269 - سفينة البحار، ج 2،ص 516.

270 - بحار، ج 12،ص 147 و 148.

271 - بحار، ج 12،ص 163 و 155.

272 - بحار، ج 12،ص 163 و 155.

273 - بحار، ج 12،ص 155.

274 - بحار، ج 12،ص 151 - خصال، ج 1،ص 160.

275 - سفينة البحار، ج 1،ص 597.

276 - تفسير قمى،ص 496.

277 - عنكبوت، 29.

278 - عنكبوت، 30.

279 - تفسير نمونه، ج 16،ص 254.

280 - تهذيب الاحكام شيخ طوسى (ره)،ط جديد، ج 3،ص 262.

281 - سفينة البحار، ج 2،ص 516.

282 - بحار، ج 12،ص 115.

283 - سفينة البحار، ج 2،ص 517 - در اين جا اين مطلب شايان ذكر است كه در اسلام عمل لواط از گناهان كبيره است، و حد آن براى هر دو در صورتى كه از روى اختيار بوده يا اعدام با شمشير (و اسلحه ديگر) است و يا دست و پاى او را بستن و از كوه به طرف زمين پرتاب كردن و يا در آتش، سوزاندن است، و ضمنا مادر و خواهر و دختر كسى كه لواط داده بر لواط كننده حرام ابدى مى‏شود. در حالى كه اسلام اين چنين با اين عمل زشت برخورد شديد كرده، دنياى غرب از جمله انگلستان آن چنان در شهوت‏پرستى، مسخ شده است كه همجنس بازى و حتى جواز ازدواج پسر با پسر را در مجلس شوراى خود به تصويب رسانده‏اند با توجه به اين مطلب در قرن بيستم، ديگر جاى تعجب نيست، كه در زمان لوط آن چنان غوطه‏ور و در آلودگى بودند!

284 - تفسير برهان، ج 2،ص 226 - عنكبوت، 32.

285 - بحار، ج 12،ص 156.

286 - سوره هود، آيه 77.

287 - الميزان، ج 10،ص 362.

288 - سوره هود، آيه 78.

289 - سوره هود، آيه 78 - 79.

290 - سوره هود، آيه 80 (بحار ج 12،ص 157 و 158)

291 - قصص قرآن بلاغى،ص 76.

292 - بحار، ج 12،ص 158 - تفسير برهان، ج 2،ص 228.

293 - سوره هود، آيه 81.

294 - تفسير آيه 37، سوره قمر.

295 - سوره هود، آيه 81.

296 - سوره هود، آيه 81 تا 83؛ بحار، ج 11،ص 168.

297 - مجمع البيان، ج 5،ص 49.

298 - همان،ص 185.

299 - مروج الذهب، ج 1،ص 21.

300 - بحار، ج 12،ص 152.

301 - بحار، ج 12،ص 158؛ تاريخ انبياء عمادزاده،ص 359.

302 - هود، 71.

303 - انعام/ 84.

304 - اقتباس از كتاب المعارف ابن قتيبه.

305 - طبق بعضى از تواريخ به جاى حاران حرّان يا فرّان آرام نوشته شده كه از شهرهاى بابِل در سرزمين عراق كنونى قرار داشت.

306 - اقتباس از تاريخ انبياء عمادزاده،ص 369 - 370.

307 - قصه‏هاى قرآن، ترجمه مصطفى زمانى،ص 125.

308 - قصص الانبياء: عبدالوهاب نجار،ص 155.

309 - تفسير برهان، ج 2،ص 262. با توضيحاتى از نگارنده. تفسير جامع، ج 3،ص 316، علل الشرايع، ج 1،ص 43، باب 41، اين كه در اينجا و در موارد ديگر اين كتاب به مطالبى برخورد مى‏كنيد كه نسبت گناه و لغزش به پيامبرى داده شده است، منظور ترك اولى و گناه نسبى است چه آن كه طبق ادله قوى، ما معتقديم پيامبران، معصوم از گناه مطلق هستند و يا اين كه منظور از گناه، به معنى ترك اوامر ارشادى و انجام نواهى ارشادى است نه اوامر و نواهى مولوى، و ما پيامبران را از ترك و انجام اوامر و نواهى مولوى معصوم مى‏دانيم نه ارشادى. در اين باره به تفسير الميزان، ج 14،ص 240 و كتاب تنزيه الانبياء تاليف عالم بزرگ سيد مرتضى (ره) مراجعه شود.

310 - قصص قرآن، صدر بلاغى،ص 81 - 85، 418 - 419.

311 - نور الثقلين، ج 2،ص 410

312 - يوسف/ 5 و 6.

313 - چنان كه اين مطلب در آيه 100 سوره يوسف آمده است.

314 - نورالثقلين، ج 2،ص 410.

315 - يوسف/ 8 و 9.

316 - مجمع البيان، تفسير صافى، جامع الجوامع و نور الثقلين، ذيل آيه‏9 و 10 سوره يوسف.

317 - تفسير نورالثقلين، ج 2،ص 413، تفسير جمع، ج 3،ص 320.

318 - همان مدرك.

319 - تفسير جامع الجوامع،ص 214.

320 - تفسير جامع،ص 321، حيوة القلوب، ج 1،ص 248.

321 - سوره يوسف: آيه 14.

322 - تميمه عبارت از لوله‏اى نقره‏اى بود كه عرب‏ها را به گردن فرزندان خود مى‏انداختند تا فرزندانشان از چشم بد محفوظ بمانند (المنجد - واژه تميم).

323 - تفسير جامع الجوامع،ص 214.

324 - تفسير نورالثقلين، ج 2،ص 415 و 416.

325 - يوسف/ 17.

326 - تفسير مجمع البيان، ج 5،ص 218، ذيل آيه 18 سوره يوسف.

327 - مجموعه ورام، ج 1،ص 33.

328 - اقتباس از تفسير سوره يوسف، تاليف اشراقى،ص 40 - 45.

329 - اقتباس از تفسير جامع، ج 3،ص 326.

330 - سوره يوسف، آيه 21.

331 - سوره يوسف، آيه 21.

332 - تفسير صافى، ذيل آيه 23، سوره يوسف. اين روايت از امام صادق عليه‏السلام هم نقل شده است، با اين اضافه كه يوسف گفت: چرا جامه بر روى آن بت انداختى؟ زليخا گفت: براى اين كه بت در اين حال ما را نبيند! يوسف فرمود: تو از بت حيا مى‏كنى من از خدا حيا نكنم (عيون اخبار الرضا، ج 2،ص 45)

333 - يوسف: 24.

334 - نهج البلاغه، حكمت 474.

335 - بعضى گفته‏اند: مردى بود كه پسر عموى زليخا بود و با شوهر زليخا وقت خروج يوسف و زليخا را از كاخ، جلو در كاخ نشسته بودند. ولى مشهور اين است كه اين داور، پسربچه‏اى بود كه خواهرزاده زليخا بود. خداوند در بحران محاكمه، به يوسف الهام كرد كه به عزيز بگو اين طفل شاهد من است. از اين رو يوسف از طفل استمداد كرد (بحار، ج 12،ص 226)

336 - حيوة القلوب، ج 1،ص 250 (سوره يوسف، آيات 24 تا 29)

337 - بعضى نوشته‏اند: اين بانوان، پنج نفر بودند كه عبارتند از: 1 - همسر ساقى شاه. 2 - همسر رئيس ناتوان‏ها. 3 - همسر رئيس نگهبانان چهارپايان. 4 - همسر رئيس زندان. 5 - همسر وزير دربار. (بحار، ج 12،ص 226)

338 - سوره يوسف، آيه 31.

339 - سوره يوسف، آيه 31.

340 - مجمع البيان، ذيل آيات 30 تا 33 سوره يوسف.

341 - يوسف، 33 و 34.

342 - يوسف، 38 - 40.

343 - يوسف، آيات 37 تا 41؛ مجمع البيان، ج 5،ص 232 - 234.

344 - سوره يوسف، آيه 42.

345 - مجمع البيان، ج 5،ص 235.

346 - اكثر مفسرين كلمه «بِضع» در آيه 42 يوسف را به معناى هفت گرفته‏اند.

347 - مجمع البيان، ج 5،ص 235.

348 - يوسف، 44.

349 - نكته خورد نكردن خوشه‏ها و سنبل‏ها از اين نظر است كه خوراك سوسكها و حشرات نشوند يا سبز نگردند.

350 - يوسف علاوه بر اين كه خواب را تعبير كرد، در اين باره تدبير و چاره جويى هم كرد، همين تدبير عاقلانه را كه شايد از سنبل‏هاى سبز و خشك استفاده كرد، اظهار نمود، شاه و دانشمندان، از اين تدبير، دريافتند كه يوسف عليه‏السلام داراى مقام بسيار ارجمند علمى است.

351 - يوسف، 54، تفسير مجمع البيان، ج 5،ص 237 و 240.

352 - ناگفته نماند كه مقام عزيزى غير از مقام پادشاهى است؛ اينك بعضى عنوان عزيز را با مَلِك يكى گرفته‏اند؛ چنان كه به خود آيات سوره يوسف دقت كنند خواهند دانست كه چنين نيست و عنوان عزيز حكم وزير با نخست وزير را داشت، و سپس به مقام پادشاهى رسيد، چنان كه ذكر مى‏شود.

353 - سوره يوسف، آيه 57.

354 - سوره يوسف، آيه 56.

355 - اقتباس از مجمع البيان، ج 5،ص 243 و 244.

356 - تفسير مجمع البيان، ج 5،ص 245 و 246.

357 - اقتباس و تلخيص از مجمع البيان، ج 5،ص 251 و 252.

358 - سوره يوسف، آيه 67.

359 - اءِنَّكُم لَسارِقُونَ (سوره يوسف، آيه 70) در روايت است كه بنيامين از اين توطئه خبر داشت، و اين نسبت دزدى به فرزندان يعقوب، در ظاهر بود و چون مصلحت اهمّى در پيش بود اشكال نداشت (مجمع البيان، ج 5،ص 252) ولى طبق روايت ديگر از امام صادق عليه‏السلام پرسيدند: با اين كه برادران يوسف دزدى نكرده بودند، چرا يوسف عليه‏السلام دروغ گفت؟ حضرت فرمود: مراد يوسف، دزدى ظرف نبود، بلكه (توريه كرد) مرادش دزديدن يوسف از پدرش بود. (تفسير جامع، ج 2،ص 362)‏

360 - سوره يوسف، آيه 73.

361 - سوره يوسف، آيه 75.

362 - بعضى گويند: برادران يوسف به اين خاطر نسبت دزدى به يوسف عليه‏السلام دادند كه سابقاً ديده بودند يوسف عليه‏السلام بتى از جد مادريش را دزديده و او را شكسته بود و در راهى انداخته بود.

363 - سوره يوسف، آيه 79.

364 - مجمع البيان، ج 5،ص 253 - 257.

365 - اگر سؤال شود با اين كه يوسف به مصر آمد و از كنعان تا مصر خيلى راه نيست، چگونه يعقوب عليه‏السلام و فرزندش يوسف را نجستند؟ جواب اين است كه: يوسف وقتى وارد مصر شد، مدتى غلام مخصوص عزيز بود، و مدتى در زندان، در اين چند سال با مردم تماس نداشت. بعد هم بر اثر رشد سنى و تغيير قيافه، شناخته نشد. وانگهى بين كنعان و مصر، با وسائل آن زمان، يازده يا نُه روز راه بود.

366 - سوره يوسف، آيه 87.

367 - بنابر قول به اين كه ذبيح، اسحاق بوده نه اسماعيل.

368 - مجمع البيان، ج 5،ص 261.

369 - كشكول شيخ بهايى، ج 1،ص 310؛ سوره يوسف، آيه 91.

370 - بحارالانوار، ج 12،ص 314.

371 - مجمع البيان، ج 5،ص 258.

372 - سوره يوسف، آيه 91.

373 - سفينة البحار، ج 2،ص 422 (واژه قلب).

374 - سوره يوسف، آيه 93.

375 - ظاهر قرآن دلالت دارد كه در اين موقع مادر يوسف زنده بوده است؛ ولى اكثر مفسرين گويند: كه او زنده بود خانه يوسف بوده است. و در ميان عرب معمول بود كه گاهى به خاله، مادر مى‏گفتند.

376 - سوره يوسف، آيه 100، يعقوب عليه‏السلام به يوسف گفت: اخبار خود را راجع به برادرانت براى من بگوى. يوسف عرض كرد: از من مپرس كه برادرانم با من چه كردند، از من بپرس كه خداوند به من چه (لطفها) كرد.

(سفينة البحار، ج 1،ص 412)، ناگفته پيداست كه اين پاسخ نيز حكايت از بزرگى، روح يوسف عليه‏السلام و كرم و نظر بلندى او مى‏كند.

377 - سوره يوسف، آيات 100 و 101.

378 - سوره يوسف، آيه 102.

379 - يوسف، آيه 102.

380 - سوره يوسف، 111.

381 - مجمع البيان، ج 5،ص 262 - 266.

382 - علل الشرايع،ص 107؛ بحار، ج 13،ص 127.

383 - در بعضى از روايات نقل شده كه پيامبر اسلام صلى الله عليه و آله و سلم در سفرى در بيابان به چادرنشينى برخورد، چادرنشين حضرت را شناخت، بسيار پذيرايى كرد. هنگام خداحافظى، رسول اكرم صلى الله عليه و آله و سلم به او فرمود: هرگاه از ما چيزى بخواهى از خدا مى‏خواهيم كه به تو عنايت كند؛ او در جواب گفت: از خدا بخواه شترى به من بدهد كه موقع حركت، اثاثيه خود را بر آن بگذارم و چند گوسفند به من عطا كند كه در اين صحرا آن‏ها را بچرانم، و از شيرشان استفاده كنم. حضرت آن‏ها را از خدا تقاضا نمود. خداوند هم تقاضاى حضرت را بر آورد. در اين هنگام رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم به اصحاب خود رو كرد و فرمود: اى كاش اين مرد؛ نظر و همتش بلند بود و مثل عجوزه بنى اسرائيل، خير دنيا و آخرت را از ما مى‏خواست تا آن را از خدا مى‏خواستم، و خدا به او مى‏داد، اصحاب تقاضاى بيان قصه عجوزه بنى اسرائيل را نمودند. حضرت داستان عجوزه را به طور مشروح براى اصحاب شرح دادند. در اين روايت است كه آن عجوزه سه حاجت خواست و بر آورده شد: 1 - جوان شود 2 - همسر موسى گردد 3 - در بهشت هم همسر موسى باشد (به نقل از حياة الحيوان دميرى).

384 - مجمع البيان، ج 5،ص 264؛ اصول كافى، ج 2،ص 311 و 312.

385 - قالَ قائِل مِنهُم لا تَقتُلوا يُوسُفَ (سوره يوسف، آيه 10)

386 - تفسير صافى،ص 253، ذيل آيه 99 يوسف فَلمَّا دَخَل عَلى يُوسُفَ؛ مخفى نماند طبق اين حديث؛ اين شخصى كه برادران را از قتل يوسف منع كرده، يهودا يا شمعون يا روبين نبوده است كه در سابق گفته شد و طبق رواياتى يكى از آن‏ها بوده‏اند.

387 - بحار، ج 18،ص 325.

388 - رياحين الشريعه، ج 5،ص 174 و 175.

389 - بحار، ج 16،ص 193.

390 - نساء، 163؛ انعام، 84؛ انبياء، 83؛ صاد، 41.

391 - بحار، ج 12،ص 284.

392 - مجمع البيان، ج 4،ص 330.

393 - در مورد سلسله نسب حضرت موسى عليه‏السلام چنين به دست مى‏آيد كه آن حضرت با شش واسطه به ابراهيم مى‏رسد، از اين رو ظاهراً ايوب عليه‏السلام جلوتر از موسى عليه‏السلام مى‏زيست، و به همين خاطر ما در اين كتاب، شرح زندگى ايوب عليه‏السلام را بر شرح زندگى موسى عليه‏السلام مقدم داشتيم. و در تاريخ نيز آمده: ايوب عليه‏السلام قبل از موسى عليه‏السلام ظهور كرد (تاريخ انبياء عمادزاده،ص 453).

394 - به نقل بعضى: رُحْمه دختر ابراهيم بن يوسف عليه‏السلام بود، و به نقل ديگر دختر يعقوب عليه‏السلام بود. بحار، ج 12،ص 352 و 353 و در بعضى از عبارات به جاى رحمه، رحيمه آمده است. (ارشاد القلوب، ج 1،ص 336).

395 - اقتباس از تفسير نورالثقلين، ج 3،ص 445 و 446؛ تاريخ انبياء عمادزاده،ص 453 و 454.

396 - اقتباس از حديث امام صادق عليه‏السلام، تفسير نورالثقلين، ج 3،ص 447 و 448.

397 - اقتباس از تاريخ انبياء عمادزاده،ص 455، 460.

398 - بحار، ج 12،ص 354.

399 - مضمون آيه 83، سوره انبياء؛ بحار، ج 12،ص 368 و 369.

400 - سوره انبياء، آيه 83.

401 - ارشاد القلوب ديلمى، ج 1،ص 430.

402 - همان،ص 336.

403 - بحار، ج 12،ص 340.

404 - تاريخ انبياء عمادزاده،ص 456 و 459.

405 - صاد، 44.

406 - صاد، 41.

407 - بحار، ج 12،ص 351.

408 - بحار، ج 12،ص 369 - 370.

409 - اقتباس از قصص قرآن بلاغى،ص 207 - 209.

410 - سعد السعود سيد بن طاووس،ص 241، بحار، ج 12،ص 374؛ به همين دلى ما شرح حال او را بعد از شرح حال ايوب عليه‏السلام ذكر نموديم.

411 - حبيب السير، ج 1، ص 111.

412 - بحار، ج 13،ص 405.

413 - در اين باره به مجمع البيان، ج 7،ص 59 و 60 مراجعه شود.

414 - اقتباس از بحار، ج 13،ص 405 و 404.

415 - بحار، ج 13،ص 406 و 407.

416 - بحار، ج 13،ص 404 و 405.

417 - به اين ترتيب شعيب بن صفوان بن عيفا بن ثابت بن مدين بن ابراهيم بنابراين او از نواده‏هاى حضرت ابراهيم عليه‏السلام از ناحيه ثابت بود نه از ناحيه اسماعيل و اسحاق. (بحار، ج 12،ص 375).

418 - وَ اِلى مَديَنَ اَخاهُم شُعَيباً... (هود، 84، عنكبوت: 36)

419 - بحار، ج 12،ص 384.

420 - همان،ص 387 و 383.

421 - تفسير نورالثقلين، ج 2،ص 394.

422 - هود، 83 تا 86.

423 - هود، آيات 88 تا 93.

424 - تفسير نورالثقلين، ج 2،ص 392.

425 - يعنى تو يك آدم ضعيف الجثه و ناتوان هستى، به چه ديل ما كه مرفه و سرمايه‏دار هستيم، از تو پيروى كنيم. مطابق بعضى از روايات، شاه آن‏ها به كارگزاران خود دستورداد، كالاها را احتكار كنند و قيمت‏ها را بالا ببرند، و وزن و وسائل سنجش را كم نمايند (تا كم‏فروشى نمايند) و به اين ترتيب سركشى خود را به فرمان خدا آشكار نمايند، شعيب عليه‏السلام او و مردم را از اين تباهى‏ها نهى كرد، شاه شعيب عليه‏السلام را از شهر اخراج كرد، آن گاه عذاب الهى به آن شاه و پيروانش وارد گرديد. (بحار، ج 12،ص 386)

426 - هود، 87 و 91.

427 - شعراء، 177 تا 190.

428 - بحار، ج 12،ص 383.

429 - كنزالفوائد كراجكى،ص 179.

430 - همان،ص 180.

431 - ديوان مثنوى معنوى مولانا، دفتر دوم.

432 - علل الشرايع،ص 30 و 31؛ ج 12،ص 318؛ چنان كه در شرح زندگى حضرت موسى عليه‏السلام ذكر خواهد شد، حضرت موسى عليه‏السلام بيش از ده سال چوپان حضرت شعيب عليه‏السلام گرديد.

433 - مجمع البيان، ج 5،ص 188.

434 - فروع كافى، ج 5،ص 56.

435 - بحار، ج 12،ص 383.

436 - عنكبوت: 37، هود: 94 و 95.

437 - شعراء، 189؛ تفسير نور الثقلين، ج 4،ص 64. ناگفته نماند كه به گفته بعضى از محققين عذاب قوم شعيب يك بار بود. كه بر مردم مدين و ايكه وارد شد كه آميخته با زلزله و ابر صاعقه‏خيز و صيحه بود.

438 - شعراء، 190

439 - هود، 95.

440 - مجمع البيان، ج 4،ص 330.

441 - بحار، ج 13،ص 6.

442 - اقتباس از بحار، ج 13،ص 51؛ تاريخ انبياء،ص 493.

443 - بايد توجه داشت كه كارهاى سخت، مانند نگهبانى شب و... به بنى اسرائيل واگذار شده بود.

444 - تاريخ انبياء (عمادزاده)،ص 495.

445 - اقتباس از بحار، ج 13،ص 50 تا 53؛ در آيه 49 سوره بقره به شكنجه شدن بنى اسرائيل و كشته شدن پسران آن‏ها به دست فرعونيان اشاره شده است.

446 - در مورد نام خواهر موسى عليه‏السلام، دو قول است، بعضى گفته‏اند: نام او مريم بود، و به گفته بعضى نام او كلثمه بود (مجمع البيان، ج 7،ص 242، بحار، ج 13،ص 55)

447 - مجمع البيان، ج 7،ص 241؛ بحار، ج 13،ص 54.

448 - قصص، آيه 7.

449 - همان مدرك.

450 - بحار، ج 13،ص 54؛ مطابق بعضى از روايات، اين نجار همان حزقيل (يا حزبيل) بود كه همين حادثه موجب شد به موسى عليه‏السلام ايمان آورد، و بعدها به عنوان مومن آل فرعون شناخته گرديد كه ايمان خود را پنهان مى‏كرد. (بحار، ج 13،ص 162)

451 - قصص، 7.

452 - آسيه اصلا از نژاد بنى اسرائيل، و از نوه‏هاى پيامبران بود كه فرعون با او ازدواج كرد.

453 - اقتباس از بحار، ج 13،ص 54 و 55؛ مجمع البيان، ج 7،ص 241.

454 - چنان كه اين مطلب در آيه 13 قصص آمده است.

455 - بحار، ج 13،ص 56.

456 - تفسير نورالثقلين، ج 4،ص 117.

457 - مضمون آيات 14 تا 17 سوره قصص.

458 - مضمون آيه 18 تا 21 سوره قصص، و اقتباس از مجمع البيان، ج 7،ص 245 و 246.

459 - داستان‏هاى زندگى شعيب عليه‏السلام قبلا خاطرنشان گرديد.

460 - بحار، ج 13،ص 21 و 58.

461 - قصص، 26.

462 - بحار، ج 13،ص 58 و 59.

463 - قصص، 27 و 28؛ گرچه در ظاهر به نظر مى‏رسد كه شعيب عليه‏السلام برادر موسى مهريه سنگينى قرار داد (با اين كه مهريه سنگين مكروه است) ولى با توجه به اين كه همه مخارج زندگى موسى عليه‏السلام بر عهده شعيب بود، و شعيب مى‏خواست با اين كار، مهمان عزيز خود را نزد خود نگهدارد، و براى موسى عليه‏السلام مصلحت مادى و معنوى بود كه در خدمت شعيب پير تجربه، كلاس ببيند و تجربه‏ها بياموزد، پاسخ به سؤال فوق (مهريه سنگين) روشن مى‏شود.

464 - جابر بن عبدالله انصارى مى‏گويد: ما به رسول خدا صلى الله عليه و آله و سلم عرض كرديم: گويا چوپانى گوسفندان كرده‏اى؟ فرمود: آرى مگر پيامبرى هست كه چوپانى نكرده باشد؟ (صحيح مسلم، ج 6،ص 125)

465 - ديوان مثنوى، به خطر ميرخانى،ص 610 و 611؛ تفسير و نقد مثنوى (استاد محمدتقى جعفرى) ج 14،ص 293 تا 296.

روايت شده: آن روز هوا تابستانى و بسيار گرم بود، و آن گوسفند فرارى بز بود، موسى عليه‏السلام در بالاى كوه او را گرفت و صورتش را بوسيد و دست نوازش بر سر و پشتش كشيد و با زبان عذرخواهى به او گفت: اى حيوان امروز تو را به زحمت افكندم، ولى منظورم حفظ تو از حمله گرگ بود. سپس آن را به دوش گرفت و به گله رسانيد.

روزى موسى عليه‏السلام عرض كرد: خدايا! براى چه مرا شايسته مقام پيامبرى دانستى و هم كلام خود نمودى؟! خداوند فرمود: به خاطر مهربانيت در فلان روز به آن بز. (لئالى الاخبار، ج 2،ص 153.

466 - اين عصا در عصر نوح عليه‏السلام در دست نوح عليه‏السلام بود، و در عصر ابراهيم عليه‏السلام به دست ابراهيم افتاد، از اين رو به هر دو منسوب است.

467 - بحار، ج 13،ص 29 و 30.

468 - در حقيقت آن شعله، آتش نبود، بلكه يك پارچه نور بود كه نمايى مانند آتش داشت.

469 - مضمون آيات 29 تا 32، سوره قصص؛ بحار، ج 13،ص 61.

470 - دو معجزه عصا و بيد بيضاء، در آيه 20 تا 22 سوره طه نيز ذكر شده است.

471 - سوره طه، آيه 42 تا 46.

472 - سوره طه، آيه 56 تا 64.

473 - قصص، 38.

474 - اقتباس از تفسير ابوالفتوح رازى، ج 8،ص 464؛ تفسير نمونه، ج 12،ص 85 تا 88.

475 - بحار، ج 13،ص 151.

476 - اين استدلال، در آيه 23 تا 28 سوره شعراء آمده است.

477 - شعرا/ 29 تا 28.

478 - مضمون آيه 30 تا 38 سوره شعرا، و آيه 109 تا 111 سوره اعراف.

479 - در تعداد و چند نفر بودن ساحران اختلاف مى‏باشد.

480 - بحار، ج 13،ص 148.

481 - چنان كه در آيه 116 سوره اعراف آمده: وَ جاؤُوا بِسِحرٍ عَظيمٍ.

482 - شعراء/ 44.

483 - بحار، ج 13،ص 149.

484 - طه/ 67، اميرمؤمنان عليه‏السلام فرمود: موسى عليه‏السلام به خاطر خودش احساس ترس نكرد، بلكه از آن مى‏ترسيد كه جاهلان غلبه كنند و طاغوت‏هاى گمراه پيروز شوند. (نهج البلاغه، خطبه 6).

485 - طه / 69.

486 - طه: 70 تا 74؛ سرانجام فرعون آن ساحران مؤمن را در همان روز به دار آويخت و همه را به شهادت رسانيد. (بحار، ج 13،ص 150؛ تفسير مجمع البيان، ج 4،ص 464)

487 - در چندين روايت آمده به دستور فرعون، حزقيل را نيز به شهادت رساندند، و بدنش را قطعه قطعه كردند. (تفسير نورالثقلين، ج 4،ص 521)

488 - بحار، ج 13،ص 163.

489 - از اين رو در قرآن، فرعون به عنوان ذوالاوتاد (صاحب ميخها) ياد شده است. (فجر/ 89).

490 - بحار، ج 13،ص 164؛ مجمع البيان، ج 10،ص 319.

491 - اقتباس از تفسير نورالثقلين، ج 4،ص 522، (به نقل از امام صادق عليه‏السلام)

492 - مضمون آيات 127 تا 129 سوره اعراف.

493 - اين معجزات نُه گانه، در آيات 106. 107 و 130 و 133 سوره اعراف ذكر شده است.

494 - اعراف، 132.

495 - ديوان مثنوى، به خط ميرخانى،ص 411 (دفتر چهارم)

496 - مضمون آيه 134 تا 136 سوره اعراف.

497 - فَاَوحَينا اِلى مُوسى اَنِ اضْرِب بِعَصاكَ البَحرَ... (شعراء، 63)

498 - طه، 77.

499 - اقتباس از قصص قرآن بلاغى،ص 146.

500 - يونس، 90.

501 - مضمون آيه 90 تا 92 سوره يونس.

502 - تاريخ انبياء،ص 531.

503 - مضمون آيات 138 تا 141 سوره اعراف.

504 - نهج البلاغه، حكمت 317.

505 - اعراف، 143.

506 - اعراف، 155.

507 - اعراف، 155 و 156.

508 - اعراف، 144، 145.

509 - مضمون آيات 93 تا 90 سوره طه.

510 - آيه 92 تا 96 سوره طه.

511 - تاريخ انبياء، 551.

512 - بحار، ج 13،ص 246.

513 - مجمع البيان، ج 1،ص 128؛ در آيه 63 بقره و 171 اعراف به اين مطلب اشاره شده است.

514 - بحار، ج 13،ص 252.

515 - قصص، 70.

516 - امّا لَو استَغاثُوا بِى لَاجَبتُهُم وَ لَاَغثتُهُم (اقتباس از تاريخ طبرى،ط بيرون، ج 1،ص 262 - 265)

517 - بحار، ج 13،ص 251.

518 - درباره اين كه قارون آن همه ثروت را از كجا آورده بود، مطالب گوناگونى گفته شده است، از بعضى از آيات قرآن استفاده مى‏شود كه او همكار مخفى فرعونيان بود، و مطابق بعضى از تواريخ، او نماينده فرعون در ميان بنى اسرائيل بود و از سوى ديگر خزانه درا گنجهاى فرعون، فرعون توسط اين منافق سرشناس، ثروت بنى اسرائيل را به غارت مى‏برد و پس از هلاكت فرعونيان، مقدار عظيمى از آن گنجها به دست قارون افتاد، و موسى عليه‏السلام تا آن زمان مجال آن را نيافته بود تا آن ثروت باد آورده را، مصادره كرده و به نفع مستضعفان به كار گيرد.

519 - مضمون آيه 79. 80 سوره قصص.

520 - قصص، 82.

521 - سرگردانى چهل سال آن‏ها در بيابان، بر اثر كوتاهى و گناه خودشان بود كه ذلت را بر جهاد ترجيح دادند، اگر آن‏ها وارد شهر فلسطين مى‏شدند، و با عمالقه مى‏جنگيدند و آن ستمگران را از آن جا بيرون مى‏كردند، اين گونه گرفتار بيابان نمى‏شدند، گويى لازم بود چهل سال بگذرد تا نسل انقلابى جديد روى كار آيند و به جنگ عمالقه بروند، و خود و مردم را از حاكمان زورمند و ياغى نجات دهند.

522 - بقره، 60.

523 - اقتباس از آيه 61 بقره.

524 - مائده، 22 و 21.

525 - - مائده، 22 و 21.

526 - مائده، 24 و 23.

527 - اقتباس از بحار، ج 13،ص 374 - 375.

528 - بحار، ج 13،ص 373 و 374.

529 - سوره اعراف، 175.

530 - بحار، ج 13،ص 375.

531 - جوامع الحكايت، محمد عوفى به قلم روان از نگارنده،ص 322. در كتاب سياستنامه،ص 222، از اين شوهر و زن به نام‏هاى يوسف و كژسف ياد شده است. ناگفته نماند كه در روايات ما، آيه مذكور (175 اعراف) درباره بلعم باعورا دانشمند معروف بنى اسرائيل نازل شده كه به خاطر داشتن مقام اسم اعظم، دعايش مستجاب مى‏شد و بر اثر سازش با مخالفان موسى عليه‏السلام اين مقام از او سلب گرديد و ديگر دعايش به استجابت نمى‏رسيد. (چنان كه خاطرنشان شد.)

532 - مضمون آيات 67 و 71 سوره بقره.

533 - اقتباس از بحار، ج 13،ص 259 به بعد؛ عيون اخبار الرضا عليه‏السلام، ج 2،ص 13، مجمع البيان و تفسير قمى، ذيل آيات مورد بحث.

534 - بحار، ج 13،ص 146.

535 - اصول كافى، ج 2،ص 123.

536 - بحارالانوار، ج 64،ص 117 و 118.

537 - اعلام‏الدين ديلمى، بحار، ج 13،ص 349 و 350.

538 - بحار، ج 14،ص 489.

539 - روضه الكافى،ص 384 و 385.

540 - ديوان مثنوى، به خط ميرخانى،ص 379، (دفتر چهارم)

541 - بحار، ج 17،ص 180.

542 - به گفته اكثر مفسران، منظور از اين تنگه دو دريا، محل اتصال خليج عقبه با خليج سوئز است.

543 - بحار، ج 13،ص 278.

544 - در حديثى از پيامبر صلى الله عليه و آله و سلم نقل شده فرمود: هنگامى كه موسى عليه‏السلام با خضرع در كنار دريا ملاقات كرد، پرنده‏اى در برابر آن دو ظاهر شد، قطره‏اى آب دريا با منقارش برداشت، خضر به موسى عليه‏السلام گفت: «آيا مى‏دانى اين پرنده چه مى‏گويد؟» موسى گفت: چه مى‏گويد؟ خضر گفت: مى‏گويد: وَ رَبّ السَّمواتِ وَ الأَرضِ وَ رَبِّ البَحرِ ما عِلمُكُما مِن عِلمِ اللهِ الّا قَدرِ ما اَخَذتُ بِمِنقارِى مِن هذا البَحرِ؛

«و سوگند به پروردگار آسمان‏ها و زمين و پروردگار دريا، دانش شما دو نفر (موسى و خضر) در مقايسه با علم خدا نيست مگر به اندازه آن چه از آب در منقارم گرفته‏ام نسبت به اين دريا» (بحار، ج 13،ص 302)

و در روايت يدگر آمده: «اين پرنده كوچك‏تر از گنجشك بود و از نوع پرستو بود و گفت: «علم شما در مقابل علم محمد و آل محمد صلى الله عليه و آله و سلم به اندازه مقدار آبى است كه به منقار گرفته‏ام نسبت به دريا.» (همان مدرك؛ پاورقى.)

545 - مضمون آيات 60 تا 70 سوره كهف.