و از چارپايان، حيوانات باركش و حيوانات كوچك آفريد؛ از آنچه خدا به شما روزى داده بخوريد و گامهاى شيطان را پيروى ننماييد كه همانا او براى شما دشمنى آشكار است(142) هشت جفت، از ميش دوتا و از بز دوتا (آفريد) بگو: آيا خدا آن دو نر را حرام كرده يا آن دو ماده را يا آنچه را كه در رحمهاى آن دو ماده است؟ از روى آگاهى به من خبر بدهيد اگر راستگويانيد (143) و از شتر دوتا و از گاو دوتا (آفريد) بگو: آيا خدا آن دو نر را حرام كرده يا آن دو ماده را يا آنچه را كه در رحمهاى آن دو ماده است؟ يا شما شاهد بوديد هنگامى كه خدا آن را به شما سفارش داد؟ پس چه كسى ستمكارتر از كسى است كه بر خدا دروغ ببندد تا مردم را با نداشتن آگاهى گمراه سازد. همانا خداوند گروه ستمگر را هدايت نمى‏كند(144)

تفسير و توضيح

چهارپايان در خدمت انسان

آيه (142) ومن الانعام حمولة و فرشا...: به دنبال ذكر بعضى از نعمتهاى خدا در آيه پيش كه شامل درختان، زراعتها و ميوه‏ها بود، اينك در اين آيه چند نعمت ديگر را كه خوراك انسانها قرار مى‏گيرد و از آنها استفاده‏هاى ديگرى هم مى‏كنند، ذكر شده است. مى‏فرمايد: و از چارپايان، حيوانانى باركش و حيواناتى كوچك آفريد. منظور از نوع اول حيواناتى است كه جثه آنها بزرگ است مانند شتر و گاو كه علاوه بر اينكه خوراك انسان هستند از آنها باركشى هم مى‏شود و منظور از نوع دوم حيواناتى است كه جثه آنها كوچك است و به درد خوردن مى‏آيد مانند بچه شتر و گوساله و گوسفند و بز. البته غير از خوردن استفاده ديگرى هم دارند مانند استفاده‏اى كه از شير و پشم وحتى از فضولات آنها مى‏شود.

پس از بيان اين نعمتها، مى‏فرمايد: از آنچه به شما روزى داده شده بخوريد و تابع گامهاى شيطان نباشيد كه او براى شما دشمن بزرگى است. اشاره به اينكه شيطان شما را وادار مى‏كند كه بعضى از چيزهايى را كه خدا حلال كرده حرام بدانيد و شما با پرهيز از خوردن آنها از شيطان پيروى مى‏كنيد. به طورى كه پيشتر اشاره كرديم در عصر جاهلى درباره بعضى از حيوانات آداب و رسوم خاصى داشتند و خوردن بعضى از حيوانات را كه در حالت خاصى قرار مى‏گرفتند حرام مى‏دانستند و گاهى خوردن بعضى از آنها را براى زنان خود حرام مى‏دانستند و گاهى بعضى از حيوانات نر يا ماده را تحت عنوانهاى «بحيره» يا «وصيلة» يا «سائبه» يا «حام» و يا عنوان ديگرى براى خود حرام مى‏كردند. در اينجا با گفتن اينكه از گامهاى شيطان پيروى نكنيد اين احكام جعلى را كه مربوط به خدا و دين نيست، نفى مى‏كند و پيروى از آن را پيروى از شيطان مى‏داند.

هشت جفت حيوان حلال گوشت

آيات (143-144) ثمانية ازواج من الضأن اثنين...: در آيه پيش به دو مطلب اشاره شد يكى اينكه خداوند حيواناتى از چارپايان را آفريد و ديگر اينكه از آنچه خدا روزى كرده بخوريد و تابع شيطان نشويد. در اين آيه هر دو مطلب را تفصيل مى‏دهد. در مورد آفرينش حيوانات مورد نظر مى‏فرمايد آنها را هشت جفت آفريديم دوتا از گوسفند دوتا از بز دوتا از شتر دوتا از گاو كه نر و ماده هستند. اينها حيواناتى هستند كه خوردن گوشت آنها معمول است و اين همه را خدا آفريده تا انسانها از آنها استفاده كنند. در مورد مطلب دوم كه مربوط به خوردن گوشت اين حيوانات بود، به سنتهاى نادرست جاهلى كه خوردن بعضى از اينها را بر خود حرام مى‏كردند، حمله مى‏كند؛ آنها گاهى حيوان ماده و گاهى حيوان نر را در شرايط ويژه براى خود حرام مى‏كردند. اينك در اينجا مى‏فرمايد: آيا خدا آن دو نر را (از گوسفند و بز) حرام كرد يا آن دو ماده و يا جنينى را كه در شكم آن دو ماده است؟ سپس در آيه بعدى همين پرسش را درباره شتر و گاو و نر و ماده اينها و جنينى كه در شكم ماده‏هاى اينهاست، تكرار مى‏كند.

هدف از اين پرسش كه در دو آيه آمده، كوبيدن سنت غلط آنهاست و اينكه اين حيوانات چه نر و چه ماده به طور كلى حلال هستند و در آن شرايط ويژه كه مشركان ترتيب مى‏دادند حرام نمى‏شود. اگر حلال است در هر شرايطى حلال است و اگر حرام است نيز در هر شرايطى حرام است و اين محدوديت‏ها و شرايط ويژه كه درست كرده‏اند، مربوط به دين نيست و از جانب خدا نمى‏باشد و خدا چنين نگفته‏است.

براى همين است كه در پايان آيه 143 مى‏فرمايد: از روى آگاهى به من خبر بدهيد اگر راستگويانيد؛ يعنى شما از كجا مى‏دانيد كه اينها حرام است اگر افراد راستگو و درستى هستيد، منبع و مأخذ خود را در جعل اين احكام بيان كنيد كه البته آنها هيچ‏گونه منبع و مأخذى كه متصل به خدا باشد، نداشتند جز اينكه از پدران خود شنيده بودند. و در پايان آيه 144 مى‏فرمايد: آيا شما شاهد و حاضر بوديد آن هنگامى كه خدا اين احكام را بر شما سفارش كرد؟؛ يعنى خدا به خود شما اين مطالب را گفته و شما مستقيما از او گرفته‏ايد؛ اگر مى‏گفتند آرى دروغ مى‏گفتند. از اين رو مى‏پرسد چه كسى ستمكارتر از كسى است كه بر خدا دروغ بندد تا مردم را با نداشتن آگاهى گمراه سازد. سپس اضافه مى‏كند كه خداوند ستمگران را هدايت نمى‏كند.

قُلْ لا آأَجِدُ فى مآ أُوحِىَ اِلَىَّ مُحَرَّمًا عَلى طاعِمٍ يَطْعَمُهُ اِلاّ آأَنْ يَكُونَ‏مَيْتَةً أَوْ دَمًا مَسْفُوحًا أَوْ لَحْمَ خِنْزيرٍ فَاِنَّهُ رِجْسٌ أَوْ فِسْقًا أُهِلَّ لِغَيْرِ اللّهِ بِه فَمَنِ اضْطُرَّ غَيْرَباغٍ وَ لا عادٍ فَاِنَّ رَبَّكَ غَفُورٌ رَحيمٌ «145»وَ عَلَى الذَّينَ هادُوا حَرَّمْنا كُلَّ ذى ظُفُرٍ وَ مِنَ الْبَقَرِ وَ الْغَنَمِ حَرَّمْنا عَلَيْهِمْ شُحُومَهُمآ اِلاّ ما حَمَلَتْ ظُهُورُهُمآ أَوِ الْحَوايآ أَوْ مَا اخْتَلَطَ بِعَظْمٍ ذلِكَ جَزَيْناهُمْ بِبَغْيِهِمْ وَ اِنّا لَصادِقُونَ «146 »

بگو در آنچه بر من وحى شده چيزى را كه حرام باشد بر خورنده‏اى كه آن را بخورد، نمى‏يابم مگر اينكه مردار يا خون ريخته شده يا گوشت خوك باشد كه آن پليد است يا (حيوانى كه) از روى نافرمانى نام غير خدا بر آن برده شود. پس كسى كه ناچار شود بدون آنكه ستمگر و تجاوزگر باشد، پس خداوند آمرزنده مهربان است(145) و بركسانى كه يهودى مى‏شدند هر حيوان ناخن‏دار را حرام كرديم و از گاو و گوسفند پيه آنها را بر آنان حرام كرديم مگر آنچه را كه بر پشت آن دوباشد يا بر روده‏ها باشد و يا آنچه مخلوط بااستخوان باشد. اين را به سبب ستمگرى آنها كيفرشان قرار داديم و ما راستگويانيم(146)

تفسير و توضيح

خوردن چه گوشتهايى حلال يا حرام‏است

آيه (145) قل لا اجد فى ما اوحى الىّ محرّما على طاعم...: ديديم كه در دوره جاهليت، مشركان بعضى از خوردنيهاى حلال را بر خود حرام كرده بودند، در اين آيه روشن مى‏كند كه در اسلام حكم كلى همه خوردنيها حلال بودن است مگر چيزهايى كه استثناء شده است. مى‏فرمايد: بگو در آنچه بر من وحى شده چيز حرامى را نمى‏يابم كه بر خورنده‏اى حرام باشد مگر چند چيز: يكى ميته يا همان مردار و حيوانى كه ذبح شرعى نشده؛ ديگر خون ريخته شده كه شامل خونى كه پس از ذبح در اعضاى حيوان مى‏ماند، نمى‏شود؛ ديگر گوشت خوك كه چيز پليد و نفرت‏آورى است و ديگر حيوانى كه از روى نافرمانى به خدا و با بردن نام غير خدا ذبح شده باشد.

در بعضى از آيات چيزهايى ديگرى هم اضافه شده مانند «منخنقه» يا حيوانى كه خفه شده و «موقوذه» يا حيوانى كه با زدن مرده و «مترديه» يا حيوانى كه از بلندى افتاده و مرده و «نطيحه» يا حيوانى كه با شاخ زدن كشته شده و بعضى حيوانات ديگر. شايد تا وقت نزول اين آيه كه يك آيه مكّى است فقط همين‏ها حرام شده بود و يا بگوييم كه «ميته» شامل همه اين موارد مى‏شود.

البته كسى كه مجبور از خوردن اينها شود، از روى اضطرار مى‏تواند اينها را بخورد مشروط بر اينكه ستمگر نباشد؛ يعنى از روى نافرمانى نباشد و ديگر اينكه از حدّ ضرورت تجاوز نكند و به اندازه رفع نياز بخورد.

دراين زمينه در تفسير كوثر ذيل آيه 3 سوره مائده توضيح داديم رجوع شود.

حرام شدن بعضى از خوردنى‏هاى حلال بر يهود

آيه (146) وعلى الذين هادوا حرّمنا كلّ ذى ظفر...: غير از آن چيزهايى كه براى همه مردم حرام شده و در آيه پيش گفته شد، براى قوم يهود چيزهاى ديگرى هم حرام شده بود كه بر ديگران حرام نشده بود اين آيه آن موارد را بر مى‏شمارد و اظهار مى‏دارد كه براى قوم يهود، هر حيوان ناخن‏دارى حرام شده بود و نيز پيه و چربى گاو و گوسفند حرام شده بود مگر آن چربيها كه در پشت حيوان يا در روده حيوان است و يا با استخوان مخلوط شده است.

تحريم اين خوردنى‏هاى حلال بر قوم يهود به عنوان مجازات و كيفر ستمگريهاى آنان بود. آنها قومى عنود و لجوج بودند و با بهانه جوييهاى گوناگون سر از فرمان خدا برمى‏تافتند و حضرت موسى را آزار مى‏دادند.

البته اين مواردى كه خدا بر قوم بنى‏اسرائيل حرام كرده بود، غير از آن مواردى بود كه حضرت يعقوب پدر بنى‏اسرائيل بر خود حرام كرده بود و البته جنبه موقتى داشت:

كل الطعام كان حلا لبنى اسرائيل الاّ ما حرّم اسرائيل على نفسه من قبل ان تنزل التوراة(آل عمران/93)

هر طعامى بر بنى‏اسرائيل حلال بود مگر آنچه اسرائيل (يعقوب) پيش از نزول تورات بر خود حرام كرده بود.

كار يعقوب يا از روى زهد بود و يا بعضى از غذاها بر او ضرر داشت و جنبه حكم عمومى براى همه مردم نداشت، ولى پس از آمدن موسى خداوند به عنوان كيفرى بر ستمگريهاى بنى‏اسرائيل آنچه را كه در آيه مورد بحث آمده بر آنها حرام كرد و با آمدن دين بعدى آن حرمت برداشته شد چون آن يك حكم موقت بود و نسخ گرديد.

فَاِنْ كَذَّبُوكَ فَقُلْ رَبُّكُمْ ذُو رَحْمَةٍ واسِعَةٍ وَ لا يُرَدُّ بَأْسُهُ عَنِ الْقَوْمِ الْمُجْرِمينَ «147 »سَيَقُولُ الَّذينَ أَشْرَكُوا لَوْ شآءَ اللّهُ مآ أَشْرَكْنا وَ لا آآبآؤُنا وَ لاحَرَّمْنا مِنْ شَىْ‏ءٍ كَذلِكَ كَذَّبَ الّذينَ مِنْ قَبْلِهِمْ حَتّى ذاقُوا بَأْسَنا قُلْ هَلْ عِنْدَكُمْ مِنْ عِلْمٍ فَتُخْرِجُوهُ لَنآ اِنْ تَتَّبِعُونَ اِلاَّ الظَّنَّ وَ اِنْ أَنْتُمْ اِلاّ تَخْرُصُونَ «148 »قُلْ فَلِلّهِ الْحُجَّةُ الْبالِغَةُ فَلَوْ شآءَ لَهَداكُمْ أَجْمَعينَ «149 »

پس اگر تو را تكذيب كردند بگو: پروردگار شما صاحب رحمت فراگير است و كيفر او از گنهكاران برگردانيده نمى‏شود (147) بزودى كسانى كه مشرك شده‏اند خواهند گفت: اگر خدا مى‏خواست نه ما و نه پدرانمان مشرك نمى‏شديم و چيزى را حرام نمى‏كرديم. كسانى كه پيش از آنها بودند نيز همين گونه تكذيب كردند تا اينكه كيفر ما را چشيدند. بگو: آيا نزد شما علمى است تا آن را براى ما اظهار كنيد؟ شما از چيزى جز گمان پيروى نمى‏كنيد و شما جز اين نيست كه تخمين مى‏زنيد (148) بگو حجّت رسا از آنِ خداست پس اگر مى‏خواست همگى شما را هدايت مى‏كرد(149)

تفسير و توضيح

مهلت دادن خداوند بر كافران

آيه (147) فان كذّبوك فقل ربكم ذو رحمة واسعة...: در آيات پيش چندين مطلب اساسى خطاب به مشركان گفته شد. مشركان كه در مقابل پيامبر اسلام ايستادگى مى‏كردند و در مقام انكار بودند، طبعا سخنان پيامبر را دروغ مى‏شمردند و او را تكذيب مى‏كردند در مقابل تكذيب آنها پيامبر مأمور مى‏شود كه به آنها بگويد: پروردگار شما صاحب رحمت فراگير و گسترده است. منظور اين است كه با وجود تكذيب شما، هنوز شما را كيفر نمى‏دهد و بر شما بلانازل نمى‏كند و اين ناشى از رحمت واسعه خداوند است و اين تا مرحله‏اى است كه خدا به خشم نيايد و اگر به خشم آمد و زمان كيفر دادن رسيد، كيفر او از گنهكاران برگردانيده نمى‏شود.

يكى از سنتهاى خداوند در تاريخ، همين است كه ستمگران را مدتى مهلت مى‏دهد و اين گاهى از روى لطف و رحمت است كه مگر به خود آيند و راه درست پيش گيرند و گاهى از روى نقمت است و مهلتى است كه به ضرر ستمگران است، ولى به هرحال خداوند در مرحله نخست مهلت مى‏دهد و عذاب خود را نازل نمى‏كند ولى چون ستمگر به مرحله‏اى رسيد كه سزاوار عذاب خدا شد، آن وقت عذاب نازل مى‏شودو هيچ كس نمى‏تواند جلو آن را بگيرد و يا آن را به تأخير اندازد و اين از روى برنامه‏اى است كه خداوند آن را تعيين كرده و قابل تغيير و تبديل نيست.

و ما اهلكنا من قرية الاّ ولها كتاب معلوم ماتسبق من امة اجلها ومايستأخرون(حجر/5)

و ما هيچ آبادى را نابود نكرديم مگر اينكه براى آن برنامه‏اى معلوم بود. وقت معين هيچ امّتى جلو نمى‏افتد و نمى‏توانند آن را به تأخير اندازند.

البته نزول عذاب و سقوط جامعه ستمگر با رحمت واسعه خداوند منافات ندارد زيرا خدا مهلت مى‏دهد و چنان نيست كه بلافاصله پس از هر گناهى كيفر بدهد و بلا نازل كند كه اگر چنين باشد، همه بايد هلاك شوند:

ولو يؤاخذ اللّه‏ الناس بما كسبوا ما ترك على ظهرها من دابّة (فاطر/65)

و اگر خداوند مردم را در مقابل آنچه انجام داده‏اند مؤاخذه مى‏كرد، بر روى زمين هيچ جنبنده‏اى باقى نمى‏گذارد.

اما رحمت فراگير خداوند كه بر غضب او پيشى دارد همواره انسان را اگرچه گنهكار باشد نوازش مى‏دهد و او را زير چتر خود دارد تا وقتى كه از حدّ مجاز فراتر رود و شايستگى بهره‏مندى از رحمت و لطف خدا را از دست بدهد كه در آن هنگام عذاب حتمى است.

مشركان و مسأله جبر

آيات (148-149) سيقول الذين اشركوا لوشاء اللّه‏ ما اشركنا...: مشركان مكه كه در مقابل سخنان منطقى و روشن پيامبر اسلام حرفى براى گفتن نداشتند، سخنان باطلى را عنوان مى‏كردند، از جمله سخنان باطل آنها مطلبى است كه قرآن در اين آيه پيش‏بينى مى‏كند كه بزودى آن را خواهند گفت و پيامبر را براى پاسخگويى به آن آماده مى‏سازد.

سخنى كه مشركان خواهند گفت اين است كه اگر خدا مى‏خواست ما و پدران ما، مشرك نمى‏شديم و چيزى را حرام نمى‏كرديم.

اين همان سخن جبريهاست كه گناه گنهكاران و شرك مشركان را نسبت به خدا مى‏دهند.

معناى سخن مشركان اين است كه اين مشيت خداست كه چنين تعلق گرفته كه ما و پدرانمان مشرك باشيم و بعضى از چيزهاى حلال را حرام كنيم و اگر شرك بد است، خدا چنين خواسته است و اگر مى‏خواست ما مشرك نمى‏شديم. اين آيه نظير آيه ديگرى است كه مى‏فرمايد:

وقال الذين اشركوا لوشاء اللّه‏ ماعبدنا من دونه من شيئى نحن والاآباؤنا (نحل/35)

و مشركان گفتند اگر خدا مى‏خواست ما جز خدا چيزى را نمى‏پرستيديم و نه پدران ما.

مشيت مطلقه خداوند

اين سخن از نظر تكوينى سخن درستى است و شايد آنها همين مطلب را از پيامبر ياد گرفته بودند و شايد هم مى‏خواستند او را به سخن خود ملزم كنند چون بارها پيامبر از مشيت مطلقه خداوند سخن گفته بود، ولى نتيجه‏اى كه آنها در عالم تشريع از آن مى‏گرفتند غلط بود. مسلم است كه اگر خدا مى‏خواست مى‏توانست آنها را از روى جبر مؤمن كند، ولى حكم خدا بر اين رفته كه انسان در انتخاب خود آزاد باشد و مطابق با اراده خود مؤمن يا مشرك باشد و او كسى را نه بر شرك و نه بر ايمان مجبور نكرده، ولى همين كه كسى شرك يا ايمان را انتخاب مى‏كند، مطابق با مشيت تكوينى خدا عمل كرده است و مى‏توان كار او را چه مشرك باشد چه مؤمن به خدا نسبت داد چون تمام ابزار اين انتخاب را خداوند به او داده است و مشيت خدا نيز مانند علم او به صورت تعليقى كارهاى بندگان را زير پوشش دارد.

در ادامه آيه مى‏فرمايد: كسانى كه پيش از آنها بودند نيز همين گونه تكذيب كردند چون اين سخن مشركان به منزله تكذيب پيامبر اسلام بود و پيش از آنها هم پدرانشان پيامبران ديگر از جمله عيسى را تكذيب كرده بودند و دين او را قبول نكرده بودند و در نتيجه به عذاب الهى گرفتار شده بودند.

در پايان آيه از مشركان مى‏پرسد: آيا نزد شما علمى و حجتى برگفته‏هايتان وجود دارد كه تا آن را بر ما اظهار كنيد؟؛ يعنى اگر شما علم و دانشى در اين باره داريد آشكار كنيد، ولى روشن است كه شما چنين علمى و حجّتى را نداريد و شما از ظنّ پيروى مى‏كنيد و آنچه مى‏گوييد از روى حدس و گمان است. اين بدانجهت است كه مشركان سخنان خود را به پيامبرى منسوب نمى‏كردند و فقط به پدران و نياكان خود نسبت مى‏دادند و اين چيزى جز حدس و گمان نيست و حجت درستى به شمار نمى آيد.

البته مشركان مكه خود را از فرزندان ابراهيم و اسماعيل مى‏دانستند و خود را پيروان آنها معرفى مى‏كردند، ولى حجتى در دست نداشتند كه اين سخنان را ابراهيم يا اسماعيل گفته باشد.

در آيه بعد اظهار مى‏دارد حال كه شما حجت نداريد، حجت بالغه و دليل روشن و رسا از آنِ خداوند است و هرچه پيامبر به شما مى‏گويد همه وحى الهى و حجتهايى است كه از سوى خدا به شما مى‏رسد.

نفى هر گونه هدايت اجبارى

سپس مى‏فرمايد: اگر خدا مى‏خواست همگى شما را هدايت مى‏كرد. اين مشابه همان سخنى است كه در آيه پيش از مشركان نقل شد منتها با اين تفاوت كه سخن آنها به صورت منفى بود و اين به صورت مثبت است. و مهمتر اينكه آنها مى‏خواستند از اين سخن راست سوء استفاده كنند و نتيجه غلطى بگيرند. در اينجا خداوند اشاره مى‏كند كه اگر بنا بود خدا از روى اجبار و اكراه همه مردم را هدايت كند، شما را هم هدايت مى‏كرد، ولى حكمت خدا بر اين تعلق گرفته كه چنين اجبارى در كار نباشد و هركس با ميل و اختيار خود هدايت شود و نيكان و بدان از هم شناخته شوند و سزاى عمل خود را ببينند.

قُلْ هَلُمَّ شُهَدآءَكُمُ الَّذينَ يَشْهَدُونَ أَنَّ اللّهَ حَرَّمَ هذا فَاِنْ شَهِدُوا فَلا تَشْهَدْ مَعَهُمْ وَ لا تَتَّبِعْ أَهْوآءَ الَّذينَ كَذَّبُوا بِآياتِنا وَ الَّذينَ لا يُؤْمِنُونَ بِالْآخِرَةِ وَ هُمْ بِرَبِّهِمْ يَعْدِلُونَ «150 »قُلْ تَعالَوْا أَتْلُ ما حَرَّمَ رَبُّكُمْ عَلَيْكُمْ أَلاّ تُشْرِكُوا بِه شَيْئًا وَ بِالْوالِدَيْنِ اِحْسانًا وَ لا تَقْتُلُوآا أَوْلادَكُمْ مِنْ اِمْلاقٍ نَحْنُ نَرْزُقُكُمْ وَ اِيّاهُمْ وَ لا تَقْرَبُوا الْفَواحِشَ ما ظَهَرَ مِنْها وَ ما بَطَنَ وَ لا تَقْتُلُوا النَّفْسَ الَّتى حَرَّمَ اللّهُ اِلاّ بِالْحَقِّ ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِه لَعَلَّكُمْ تَعْقِلُونَ «151 »

بگو: گواهان خود را كه گواهى دهند خدا اين را حرام كرده است، بياوريد؛ پس اگر گواهى دادند تو با آنها گواهى مده و از هوسهاى كسانى پيروى مكن كه آيات ما را تكذيب كرده‏اند و كسانى كه به آخرت ايمان نياورده‏اند و آنها به پروردگارشان شريك قرار مى‏دهند(150) بگو: بياييد آنچه را كه پروردگارتان حرام كرده بر شما بخوانم: اينكه چيزى را بر او شريك قرار ندهيد و به پدر و مادر نيكى كنيد و فرزندان خود را از ترس نكشيد ما شما و آنها را روزى مى‏دهيم و به كارهاى زشت چه آشكار آن باشد و چه پنهان آن نزديك نشويد و كسى را كه خدا خون او را حرام كرده نكشيد مگر از روى حق اين چيزى است كه خدا شما را به آن سفارش مى‏كند شايد شما بينديشيد (151)

تفسير و توضيح

طلب گواه از مشركان

آيه (150) قل هلّم شهدائكم الذين يشهدون...: اينكه مشركان بعضى از خوردنيها را حرام مى‏دانستند، دليل روشنى بر آن نداشتند و در عين حال آن را به خدا نسبت مى‏دادند و معتقد بودند كه خدا اينها را حرام كرده است. در آيه پيش روشن كرد كه آنها بر اين سخن علم ندارند، بلكه از روى حدس و گمان حرف مى‏زنند و اكنون در اين آيه از مشركان مطالبه شاهد و گواه مى‏كند و مى‏فرمايد: گواهان خود را كه گواهى مى‏دهند خدا اينها را حرام كرده است، بياوريد، ولى معلوم است كه آنها اين سخنان را فقط از پدران خود شنيده بودند و دليل و گواهى بر انتساب آن به خدا نداشتند.

البته ممكن بود كه مشركان خودشان را به عنوان شاهد معرفى كنند. اگر اين كار را مى‏كردند، كارى از روى هوا و هوس بود چون آنها حجت روشنى در دست نداشتند در اين آيه خداوند به پيامبر خود دستور مى‏دهد اگر آنها هم شهادت دادند تو همراه با آنها شهادت مده و تابع هوسهاى آنان مباش.

اينكه به پيامبر دستور مى‏دهد كه تو با آنها شهادت مده، منظور اين است كه اگر آنها خودشان به اين امر شهادت دادند، تو شهادت آنها نپذير و با آنها همراهى نكن. معلوم است كه پذيرفتن شهادت آنها به معناى قبول سخن آنها و در نتيجه به منزله شهادت دادن به نفع آنهاست. بنابراين پيامبر اسلام در واقع از پذيرفتن شهادت آنها منع مى‏شود و گرنه پيامبر هيچ وقت به نفع آنها شهادت نمى‏داد.

قبول شهادت آنها و همراهى با آنها، نوعى پيروى كردن از هوسهاى آنان است از اين رو در آيه شريفه ضمن اينكه پيامبر را از همراهى با شهادت آنها منع مى‏كند، هشدار مى‏دهد كه از هوا و هوس آنها پيروى نكند چون آنها كسانى هستند كه آيات خدا را تكذيب كرده‏اند و به آخرت ايمان ندارند و براى خدا شريك و انباز قرار داده‏اند. شهادت چنين كسانى درباره حلال و حرام بودن چيزى قبول نيست و آنها نمى‏توانند آداب و رسوم خود را به خدا و دين و شريعت مربوط كنند.

بر شمردن محرّمات الهى

آيه (151) قل تعالوا اتل ما حرّم ربكم عليكم...: پس از ردّ شهادت آنها و اينكه آنها نمى‏توانند بر حرام بودن چيزهايى كه حرام مى‏دانند شاهد بياورند، در اينجا قسمتى از محرّمات الهى را كه به راستى حرام هستند و خدا بر حرام بودن آنها حكم داده برمى‏شمارد تا بدانند كه آنچه آنها حرام مى‏دانند و آن را به خدا نسبت مى‏دهند درست نيست، بلكه چيزهاى حرامى كه از سوى خدا حرام شده اين موارد است كه گفته مى‏شود.

مى‏فرمايد: بياييد چيزهايى را كه خدا بر شما حرام كرده براى شما بيان كنم و بخوانم. سپس آن محرمات را طى دو آيه برمى‏شمارد. محرّماتى كه در اين آيه آمده، پنج چيز است:

1ـ چيزى را به خدا شريك قرار ندهيد؛ مهمترين حرامى كه اساس و پايه محرّمات ديگر است مسأله شرك است.

2 ـ به پدر و مادر خود احسان كنيد؛ اينكه اين فقره را در رديف محرّمات آورده به خاطر مفهوم آن است مفهوم آن اين است كه به والدين خود بدى نكنيد كه اين از محرّمات بزرگ است. خداوند در چندين آيه از قرآن احترام به والدين را در كنار پرستش خود آورده تا اهميت آن را برساند.

3 ـ فرزندان خود را از ترس فقر و تنگدستى نكشيد؛ مى‏دانيم كه اعراب جاهلى فرزندان خود را گاهى به عنوان غيرت براى دخترانشان و بيشتر هم از ترس فقر و گرسنگى مى‏كشتند. در اينجا ضمن نهى از اين كار زشت، اميدوارى مى‏دهد كه ما شما و آنها را روزى مى‏دهيم. در اين آيه به صورت (نحن نرزقكم و ايّاهم) آمده، ولى در آيه 31 از سوره اسراء به صورت (نحن نرزقهم و ايّاكم) آمده كه معناى هر دو يكى است و اين به خاطر تفنّن در عبارت است.

4 ـ به كارهاى زشت چه آشكار آن و چه پنهان آن نزديك نشويد؛ اين يك حكم كلى درباره گناهانى است كه انسان به صورت آشكار يا پنهان مرتكب مى‏شود. اعراب جاهلى زنا در پنهانى را زشت نمى‏دانستند.

5 ـ كسى را كه خدا خون او را حرام كرده نكشيد. جان انسانها محترم است و بايد خون آنها را محترم شمرد مگر در موارد استثنايى كه كشتن از روى حق باشد مانند كشتن براى قصاص و يا اجراى حدّ الهى.

پس از ذكر اين پنج مورد، تأكيد مى‏كند كه اينها وصيت خدا بر شماست شايد شما بينديشيد؛ يعنى اگر درست بينديشيد مى‏فهميد كه اين احكام همگى به نفع شماست.

وَ لا تَقْرَبُوا مالَ الْيَتيمِ اِلاّ بِالَّتى هِىَ أَحْسَنُ حَتّى يَبْلُغَ أَشُدَّهُ وَ أَوْفُوا الْكَيْلَ وَ الْميزانَ بِالْقِسْطِ لا نُكَلِّفُ نَفْسًا اِلاّ وُسْعَها وَ اِذا قُلْتُمْ فَاعْدِلُوا وَ لَوْ كانَ ذا قُرْبى وَ بِعَهْدِ اللّهِ أَوْفُوا ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِه لَعَلَّكُمْ تَذَكَّرُونَ «152 »وَ أَنَّ هذا صِراطى مُسْتَقيمًا فَاتَّبِعُوهُ وَ لا تَتَّبِعُوا السُّبُلَ فَتَفَرَّقَ‏بِكُمْ عَنْ سَبيلِه ذلِكُمْ وَصّاكُمْ بِه لَعَلَّكُمْ تَتَّقُونَ «153 »

و به مال يتيم نزديك نشويد مگر به گونه‏اى كه نيكوتر باشد تا وقتى كه به رشد خود برسد؛ و پيمانه و ترازو را از روى عدل كامل بدهيد. ما هيچ كس را جز به اندازه توانش مكلف نمى‏كنيم؛ و چون سخن گفتيد، از روى عدالت بگوييد اگرچه خويشاوند باشد و به پيمان خدا وفا كنيد. اين چيزى است كه خدا شما را به آن سفارش مى‏كند شايد شما پند بگيريد (152) و اين راه راست من است پس، از آن پيروى كنيد و از راههاى ديگر پيروى نكنيد كه شما را از راه خدا دور كند. اين چيزى است كه خدا شما را به آن سفارش مى‏كند شايد پرهيزگارى كنيد(153)

تفسير و توضيح

خوردن مال يتيم و كم‏فروشى

آيه (152) ولاتقربوا مال اليتيم الاّبالتى هى احسن...: در ادامه بيان چند حكم الهى كه در آيه پيش آمد، در اين آيه هم چهار حكم از احكام دين بيان مى‏شود:

1 ـ به مال يتيم نزديك نشويد مگر به گونه‏اى كه نيكوتر باشد؛ يعنى مال يتيم را حفظ كنيد و نگذاريد در آن حيف و ميل شود و در آن تصرف نكنيد مگر به صورتى كه مصلحت يتيم در آن باشد و اين حكم تا زمانى كه يتيم به حدّ رشد نرسيده ادامه دارد و چون به آن حد رسيد ديگر خود مسؤول اموال خويشتن است و البته رسيدن به حدّ رشد الزاما با زمان بلوغ توأم نيست چون ممكن است يتيم به حدّ بلوغ شرعى برسد ولى رشد نداشته باشد كه باز بايد اموال او را محافظت نمود. در آيه ديگرى دستور مى‏دهد كه يتيمان را امتحان كنيد اگر در آنها رشدى ديديد اموال آنها را به آنها بدهيد. (نساء/6)

درباره يتيم و حقوق و مسايل مربوط به آن در تفسير آيات نخستين سوره نساء مطالب لازم را ذكر كرديم مراجعه شود.

2 ـ پيمانه و ترازو را از روى عدل و به طور كامل اندازه‏گيرى كنيد؛ در خريد و فروش اجناس بايد اندازه‏ها دقيق و درست باشد تا عدالت و انصاف اجرا گردد. در آيات ديگر كسانى را كه در پيمانه و ترازو احجاف مى‏كنند مورد انتقاد شديد قرار مى‏دهد:

ويل للمطفّفين الذين اذا اكتالوا على الناس يستوفون. واذا كالوهم او وزنوهم يخسرون (مطففين/1-3)

واى بر كم فروشان. آنان كه چون از مردم پيمانه بگيرند به تمامى مى‏گيرند. و چون خود براى آنها پيمانه بدهند و يا وزن كنند، كم مى‏دهند.

در آيه مورد بحث پس از ذكر اين حكم به عنوان يك جمله معترضه مى‏فرمايد: ما هيچ كس را جز به اندازه توانش مكلف نمى‏كنيم. ذكر اين مطلب براى آن است كه چون صحبت پيمانه و ترازو و انجام كارها از روى عدل شد، ممكن است كسانى كه در دين احتياط مى‏كنند دچار زحمت شوند و نتوانند به طور دقيق پيمانه يا وزن كنند و در زندگى دچار زحمت و احتياطها و وسواسهاى بيجا شوند، لذا مى‏فرمايد آن دقت عقلى خيلى دقيق لازم نيست و هر كسى به اندازه توانش تكليف دارد. ضمنا بگوييم مضمون اين جمله يكى از قواعد فقهى است و در فقه ما احكام زيادى بر آن مترتب مى‏باشد.

3 ـ وقتى سخن مى‏گوييد براساس عدل و انصاف بگوييد هرچندكه درباره خويشاوند خود بگوييد؛ يعنى حتى اگر راجع به خويشان خود حرفى مى‏زنيد يا شهادتى مى‏دهيد عدل و انصاف را رعايت بكنيد و خويشاوندى باعث آن نشود كه شما به نفع آنها سخن يا شهادت دروغى به زبان آوريد.

4 ـ به عهد و پيمان خدا وفا كنيد. انسان پيمانهاى مختلفى با خدا دارد يكى پيمانى است كه در عالم ذرّ و عالم فطرت با خدا بسته و ديگرى پيمانى است كه با قبول دين خدا با خدا بسته است و بايد آنها را رعايت كند. و به احكام دين متعهد و ملتزم شود.

پس از بيان اين چهار حكم، مى‏فرمايد: اين چيزى است كه خدا شما را به آن سفارش مى‏كند شايد شما پند گيريد. نظير اين جمله را پس از بيان پنج حكمى كه در آيه قبلى آمد، ذكر نمود و مجموعا تا اينجا نه حكم را بيان كرده است.