883 معناى طيّب در قرآن
ربّ هب لى من لدنك ذريّة طيّبة ⁽¹⁰⁹⁹⁾
طيّب بودن يك شى ء ملايمت داشتن آن با منظورى است كه صاحبش از آن دارد مثلا ((بلد طيب )) شهرى را گويند كه از نظر آب و هوا و رزق و روزى ملايم حيات و زندگى اهلش باشد. خداوند مى فرمايد: و البلد الطّيّب يخرج نباته بإ ذن ربّه ⁽¹¹⁰⁰⁾
حيات طيبه ، آن زندگى است كه صاحبش به آن خوشدل و نسبت به آن اطمينان خاطر داشته باشد، و به همين جهت به عطر خالص ، ((طيب )) گويند، و ذريه ى طيبه ، فرزند صالحى است كه در صفات و افعال بر طبق آرزو و آمال پدر باشد.⁽¹¹⁰¹⁾
در قرآن كريم كلمه ى طيّب وصف براى امور ذيل آمده است :
# انسان ؛ و الطّيّبون للطّيّبات اءولئك مبرّءون ممّا يقولون ⁽¹¹⁰²⁾
# عقيده ؛ اليه يصعد الكلم الطّيّب ⁽¹¹⁰³⁾
# سخن ؛ و هدوا إ لى الطّيّب من القول ⁽¹¹⁰⁴⁾
# درخت ؛ اءلم تركيف ضرب اللّه مثلا كلمة طيّبة كشجرة طيّبة ⁽¹¹⁰⁵⁾
# مسكن بهشتى ؛ و مساكن طيّبة فى جنّات عدن ذلك الفوز العظيم ⁽¹¹⁰⁶⁾
# رزق ؛ كلوا من طيّبات ما رزقناكم و لا تطغوا فيه ⁽¹¹⁰⁷⁾
# زمين ؛ فتيمّموا صعيدا طيّبا⁽¹¹⁰⁸⁾
# زندگى ؛ من عمل صالحا من ذكر اءو اءنثى فلنحيينّه حيوة طيّبة ⁽¹¹⁰⁹⁾
# ذريّه و فرزند؛ ربّ هب لى من لدنك ذرّيّة طيّبة ⁽¹¹¹⁰⁾
# شهر؛ و البلد الطّيّب يخرج نباته بإ ذن ربّه ⁽¹¹¹¹⁾
884 لوح محفوظ
بل هو قرءان مجيد # فى لوح محفوظ⁽¹¹¹²⁾
لوح به فتح لام به معناى صفحه ى عريضى است كه چيزى بر آن مى نويسند و ((لوح )) به ضم لام به معناى عطش و همچنين هوايى است كه ميان آسمان و زمين قرار دارد. فعلى كه از اولى مشتق مى شود، به معناى آشكار شدن و درخشيدن است . آيه ى شريفه ى فوق دلالت دارد كه صفحه اى وجود دارد كه قرآن كريم بر آن ثبت شده است ، ولى نه صفحه اى چون الواح متداول در ميان ما، بلكه در تفسيرى از ابن عباس آمده است : ((طول لوح محفوظ به اندازه ى فاصله زمين و آسمان و عرضش به مقدار فاصله ى مشرق و مغرب است )).
به نظر مى رسد كه لوح محفوظ همان صفحه ى علم خداوند است كه شرق و غرب عالم را فرا گرفته است و از هر دگرگونى و تحريف محفوظ است و در قرآن كريم گاهى از آن به ((كتاب مبين )) تعبير شده است .⁽¹¹¹³⁾ بنا بر اين ، نزديك ترين تفسيرى كه براى لوح محفوظ مى توان بيان كرد، علم بى پايان پروردگار است كه همه چيز در آن ثبت و ضبط است و هيچ گونه تغييرى در آن راه ندارد. جهان پهناور هستى نيز انعكاسى از اين لوح محفوظ است . زيرا همه ى ذرات وجود ما و همه ى گفته ها و اعمال ما در آن محفوظ مى ماند. هر چند ظاهرا چهره عوض مى كند، اما هرگز از ميان نمى رود.⁽¹¹¹⁴⁾
885 سيمايى از درس هاى تربيتى سوره ى حمد
1 انسان در تلاوت سوره ى حمد با بسم اللّه ...، از غير خدا قطع اميد مى كند.
2 با ربّ العالمين و مالك يوم الدّين ، احساس مى كند كه مربوب و مملوك است و خودخواهى و غرور را كنار مى گذارد.
3 با كلمه ى عالمين ، ميان خود و تمام هستى ارتباط بر قرار مى كند.
4 با جمله ى الرّحمن الرّحيم ، خود را در سايه ى لطف او مى داند.
5 با جمله ى مالك يوم الدّين ، غفلت او از آينده زدوده مى شود.
6 با گفتن إ يّاك نعبد، ريا و شهرت طلبى را از خود دور مى كند.
7 با گفتن إ يّاك نعبد و إ يّاك نستعين ، از ابرقدرت ها نمى ترسد.
8 با جمله ى إ هدنارهسپارى در راه حق و طريق مستقيم را درخواست مى كند.
9 از كلمه ى اءنعمت ، معلوم مى شود كه تقسيم نعمت ها به دست اوست و بايد حسادت را كنار گذاشت .
10 صراط الّذين ، نشانه ى ولايت و همبستگى يا پيروان حق است .
11 غير المغضوب عليهم و لا الضّالّين ، نشانه ى بيزارى و برائت از باطل و اهل آن است .⁽¹¹¹⁵⁾
886 صفات رستگاران
در قرآن كريم جمله ى اءولئك هم المفلحون ، در باره ى افرادى به كار رفته كه داراى ويژگى هاى زير هستند:
الف كسانى كه امر به معروف و نهى از منكر مى كنند؛ و لتكن منكم اءمّة يدعون إ لى الخير و ياءمرون بالمعروف و ينهون عن المنكر و اءولئك هم المفلحون ⁽¹¹¹⁶⁾
ب كسانى كه در قيامت كفه ى اعمال آنان از حسنات سنگينى برخوردار است ؛ فمن ثقلت موازينه فاءولئك هم المفلحون ⁽¹¹¹⁷⁾
ج كسانى كه افزون بر ايمان به رسول خدا صلّى اللّه عليه و آله او را حمايت مى كنند؛ فالّذين ءَامنوا به و عزّروه و نصروه و اتّبعوا النور الّذى اءنزل معه اءولئك هم المفلحون ⁽¹¹¹⁸⁾
د كسانى كه از بخل دور هستند؛ و من يوق شحّ نفسه فاءولئك هم المفلحون ⁽¹¹¹⁹⁾
887 شرايط دستيابى به رستگارى
رستگارى بدون تلاش به دست نمى آيد و شرايط لازمى دارد. در قرآن كريم به موارد زير اشاره شده است :
# تزكيه ؛ قد اءفلح من زكّيها⁽¹¹²⁰⁾
# جهاد؛ جاهدوا فى سبيله لعلّكم تفلحون ⁽¹¹²¹⁾
افزون بر آن دو، خشوع در نماز، اعراض از لغو، پرداخت زكات ، پاك دامنى وعفت ، امانت دارى ، وفاى به عهد ودوام وپايدارى در نماز لازم است ؛ قد اءفلح المؤ منون # الّذين هم فى صلوتهم خاشعون # والّذين هم عن اللّغو معرضون # والّذين هم للزّكوة فاعلون # والّذين هم لفروجهم حافظون # إ لاّ على اءزواجهم اءو ما ملكت اءيمانهم فإ نّهم غير ملومين # فمن ابتغى وراء ذلك فاءولئك هم العادون # والّذين هم لا ماناتهم وعهدهم راعون # والّذين هم على صلواتهم يحافظون ⁽¹¹²²⁾
888 جدا بودن فعل ماضى از زمان
در آيه ى شريفه كه فرمود: قالوا كيف نكلّم من كان فى المهد صبيّا⁽¹¹²³⁾، چگونه با كسى كه در گهواره بوده است ، سخن بگوييم ؛ تعبير به ((كان )) مخلّ به معناى آيه است . زيرا پاسخ دادن كودك وقتى معجزه است كه فعلا در گهواره و طفل باشد، نه آن كه در روزگار گذشته در گهواره و طفل بوده است . چون همه ى افراد بزرگ سال هم روزى در گهواره طفل بوده اند، پس بهتر بود كه بفرمايد: من فى المهد صبىُّ؛ كسى كه در گهواره طفل است .
علامه ى طباطبايى قدس سره جواب هاى متعددى از اين اشكال را نقل و نقد كرده و در نهايت بهترين پاسخ را چنين بيان مى كند: كلمه ى ((كان )) منعزل از زمان است . زيرا كلام بويى از معناى شرط و جزا را دارد و معناى آيه اين است : كسى كه كودك است ، گفتگو با او ممكن نيست .⁽¹¹²⁴⁾
889 اكرام يتيم
كلاّ بل لا تكرمون اليتيم ⁽¹¹²⁵⁾
يتيم به معناى بى پدر است و به كسى كه مادرش را از دست داده باشد، يتيم نمى گويند. راغب در مفردات مى گويد: يتيم تا موقعى است كه به سنّ بلوغ نرسيده باشد. در حيوانات ، يتيم از طرف مادر است و به اين ترتيب يتيم به فرد بى همتا اطلاق شده است و ((درّ يتيم )) مرواريد يكتا و بى نظيرى است كه در صدف باشد.
خداوند در آيه ى شريفه ى فوق در مورد يتيمان ، از اطعام سخن نمى گويد، بلكه از ((اكرام )) سخن مى گويد. زيرا براى يتيم ، تنها مساءله ى گرسنگى مطرح نيست ، بلكه از آن مهم تر، جبران كمبودهاى عاطفى اوست . از اين رو، در روايات اسلامى به مساءله ى محبت و نوازش يتيمان اهميت خاصّى داده شده است .⁽¹¹²⁶⁾
890 معناى انفال
يسئلونك عن الا نفال قل الا نفال للّه و للرّسول ⁽¹¹²⁷⁾
نفل در اصل به معناى زيادى است و از آن جا كه نمازهاى مستحبى اضافه بر واجبات است ، نافله ناميده مى شود. همچنين ((نوه )) را نافله مى گويند. زيرا بر فرزندان انسان افزوده مى شود؛ و وهبنا له اسحق و يعقوب نافلة ⁽¹¹²⁸⁾. غنايم جنگى كه در آيه ى فوق سخن از آن به ميان آمده است ، انفال گفته مى شود. چون يك سلسله اموال اضافى (بدون صاحب ) است كه به دست جنگجويان مى افتد، در حالى كه مالك خاصى براى آن وجود ندارد و ملك خدا و پيامبر صلّى اللّه عليه و آله است .
891 معناى اله گرفتن هوى
اءفراءيت من اتّخذ الهه هواه و أ ضلّه اللّه على علم ⁽¹¹²⁹⁾
با توجه به تقدم كلمه ى الهه بر كلمه ى هواه (با اين كه مى توانست بگويد: كسى كه هواى خود را خداى خود گرفته ) منظور آن است كه بفهماند چنين كسى مى داند كه اله و خدايى دارد كه بايد او را بپرستد و او خداى سبحان است ، ليكن به جاى او، هواى خود را مى پرستد و آن را در جاى خدا قرار داده و اطاعتش ‍ مى كند. پس چنين كسى آگاهانه به خداى سبحان كافر است . بدين جهت دنباله ى آيه ى شريفه مى فرمايد: و أ ضله اللّه على علم ؛ خدا او را در عين داشتن علم ، گمراه كرد.⁽¹¹³⁰⁾
892 لقاء ا للّه
من كان يرجوا لقاء اللّه فانّ اجل اللّه لات ⁽¹¹³¹⁾
مفسران در معناى لقاى پروردگار وجوهى ذكر كردند:
1 بعثت و قيامت .
2 رسيدن به عاقبت زندگى و ديدار ملك الموت و حساب و جزا.
3 ملاقات جزاى خداوند يعنى ثواب و عقاب .
4 ملاقات حكم خداوند در روز قيامت .
اين وجوه از ظاهر كلام به دور است ، مگر اين كه خواسته باشند لقاء اللّه را به لازمه اش تفسير كنند. ظاهرا مراد از ((لقاءاللّه )) قرار گرفتن بنده در موقعيتى كه ميان او و پروردگارش حجابى نباشد، همچنان كه روز قيامت چنين است . چون روز ظهور حقايق است كه قرآن كريم فرمود: و يعلمون أ نّ اللّه هو الحق المبين ؛ آن روز يقين مى كنند كه خدا حق آشكار است . بنا بر اين ، لقاى هر چيز علم يافتن به وجود اوست و روز قيامت مردم به حقّانيّت خدا علم پيدا مى كنند و لقاى علمى بر ايشان حاصل مى شود.⁽¹¹³²⁾
كوتاه سخن اين كه : لقا به معناى ديدن نيست . چنان كه شخص نابينايى مى گويد: من با فلانى ملاقات كردم و منظورش از ملاقات ديدن نيست . چون او چشم ندارد، اما در عين حال ملاقات كرده و علم به وجود طرفِ ملاقات پيدا كرده است .
893 گياهان در قرآن
به طور كلى در آيات قرآن به موضوع گياهان و روييدن آن ها و زينت بودن آن ها براى زمين و نشانه بودن آن ها براى خداوند اشاره شده است . مهم ترين گياهانى كه در قرآن به آن اشاره شده ، بدين شرح است : سبزيجات و خيار و سير و عدس و پياز؛ فادع لنا ربّك يخرج لنا ممّا تنبت الا رض من بقلها و قثّائها و فومها و عدسها و بصلها⁽¹¹³³⁾، انگور؛ انّ للمتّقين مفازا # حدائق و اءعنابا⁽¹¹³⁴⁾، خرما و انار؛ فيها فاكهة و نخل و رمّان ⁽¹¹³⁵⁾، انجير و زيتون ؛ و التّين و الزّيتون ⁽¹¹³⁶⁾، دانه و هسته ؛ انّ اللّه فالق الحبّ و النّوى ⁽¹¹³⁷⁾، درخت موز؛ و طلح منضود⁽¹¹³⁸⁾، كدو؛ و أ نبتنا عليه شجرة من يقطين ⁽¹¹³⁹⁾
894 دعوت اسلام به حيات و زندگى
يا اءيّها الّذين ءامنوا استجيبوا للّه و للرّسول إ ذا دعاكم لما يحييكم ⁽¹¹⁴⁰⁾
دعوت اسلام دعوت به سوى حيات و زندگى است . حيات معنوى ، حيات مادى ، حيات فرهنگى ، حيات اقتصادى ، حيات سياسى و ... . اين تعبير جامع ترين تعبيرى است كه در باره ى اسلام و آيين حق آمده است . اگر كسى سؤ ال كند: اسلام هدفش چيست ؟ در يك جمله ى كوتاه مى گوييم هدفش حيات در تمام زمينه ها.
آيا مردم قبل از اسلام و دعوت قرآن مرده بودند كه قرآن آن ها را دعوت به حيات مى كند؟ پاسخ : آرى ! آن ها فاقد حيات به معناى قرآنى بودند. زيرا حيات و زندگى مراحل مختلفى دارد كه قرآن به همه ى آن ها اشاره كرده است :
الف حيات گياهى ؛ اعلموا ان اللّه يحيى الا رض بعد موتها⁽¹¹⁴¹⁾
ب حيات حيوانى ؛ ان الّذى أ حياها لمحيى الموتى ⁽¹¹⁴²⁾
ج حيات فكرى و عقلانى ؛ أ و من كان ميتا فأ حييناه ⁽¹¹⁴³⁾
د حيات جاويدان ؛ يا ليتنى قدّمت لحياتى ⁽¹¹⁴⁴⁾
پس ، روشن مى شود كه مردم عصر جاهلى گرچه زندگى مادى حيوانى داشتند، اما از زندگى انسانى و معنوى و عقلانى محروم بودند. قرآن مجيد آن ها را دعوت به حيات انسانى كرد و اين دعوت ، فقط در پرتو ايمان و عمل صالح تحقق مى پذيرد؛ من عمل صالحا من ذكر اءو اءنثى و هو مؤ من فلنحيينّه حيوة طيّبة و لنجزينّهم أ جرهم باءحسن ما كانوا يعملون ⁽¹¹⁴⁵⁾
قرض الحسنه در قرآن
من ذا الّذى يقرض اللّه قرضا حسنا فيضاعفه له اءضعافا كثيرة ...⁽¹¹⁴⁶⁾
895
تعبير كردن از انفاق در راه خدا به قرض ، تعبيرى مجازى است و ميان قرض ‍ (اصطلاحى كه انسان چيزى را بدهد تا مثل آن بازگردانده شود) و قرض دادن به خداوند از چند جهت تفاوت وجود دارد:
الف قرض گرفتن انسان نشانه ى احتياج اوست ، اما خداوند متعال محتاج نيست .
ب مالى كه قرض گيرنده تحويل مى گيرد، ملك او حساب نمى شود، اما در قرض ‍ دادن به خدا مالى كه ما به او قرض مى دهيم ، ملك واقعى اوست .
پس باتوجه به تفاوت هاى پيش گفته ، سرّ تعبير به قرض از انفاق آن است كه كار خير نزد خداوند ضايع نمى شود و همان گونه كه اداى قرض لازم است ، خداوند در برابر انفاق ها و كارهاى خير، ثواب و پاداش عنايت مى فرمايد.⁽¹¹⁴⁷⁾
896
خداوند براى ترغيب مؤ منان به انفاق ، تعبير به قرض دادن مى كند و اين معنا همه ى موارد زير را دربر مى گيرد؛ انفاقات واجب و مستحب مانند زكات و خمس و نفقه ى واجب النفقه و صدقه مستحب و صله ى رحم واحسان به فقرا و ايتام و سادات و اعتلاى كلمه ى دين و مصارف حج و زيارت و سوگوارى خاندان عصمت و طهارت عليهم السلام و كمك به اهل علم و نشر كتب علميّه وساير مصارف خيريه كه هر يك در حدّ خود، عبادتى بزرگ و داراى ثواب بسيار است .⁽¹¹⁴⁸⁾
897
خداوند انفاقى را كه در راه او انجام مى گيرد، قرض به خود قلمداد فرموده كه چند برابر آن باز گردانده خواهد شد و اين مردم را نسبت به اين كار تشويق مى كند. نكته ى كاربرد استفهام و عدم استعمال امر و فرمان ، اين است كه مخاطبان ،سختى و مشقت امر را احساس نكنند.
تدريجى بودن احكام اسلام
روش قرآن كريم در مبارزه با انحرافات ريشه دار اجتماعى اين است كه تدريجا زمينه سازى مى كند و افكار عمومى را با مفاسد آن ها آشنا مى سازد. بعد از حاصل شدن آمادگى كامل ، قانون را به صورت صريح اعلام مى كند، و اين معنا در باره ى تحريم شراب و ربا به خوبى از قرآن استفاده مى شود.
898 تحريم شراب
نخست در بعضى از سوره هاى مكى اشاراتى به زشتى اين كار كرد؛ و من ثمرات النخيل و الا عناب تتّخذون منه سكرا و رزقا حسنا⁽¹¹⁴⁹⁾؛ از خرما و انگور هم رزق تهيه مى شود، هم مست كننده است . بعد از اين مرحله اشاره به منافع اقتصادى آن مى كند و مى فرمايد: البته زيان هاى بزرگ آن به مراتب از منافع اقتصادى آن بيشتر است ؛ يسئلونك عن الخمر و الميسر قل فيهما اثم كبير و منافع للنّاس و اثمهما اءكبر من نفعهما⁽¹¹⁵⁰⁾ به دنبال آن صريحا به مسلمانان دستور مى دهد كه در حال مستى نماز نخوانند تا بدانند با خداى خود چه مى گويند؛ لا تقربوا الصّلوة و اءنتم سكارى حتى تعلموا ما تقولون ⁽¹¹⁵¹⁾ سرانجام دستور نهايى و ممنوعيت اين كار را اعلام مى فرمايد؛ إ نّما الخمر و الميسر ... رجس من عمل الشّيطان فاجتنبوه ⁽¹¹⁵²⁾
899 تحريم ربا
نخست در باره ى ((ربا)) به يك پند اخلاقى قناعت شده است . از نظر افراد كوته بين ، ثروت رباخواران زياد است ، اما در نزد خداوند چيزى بر آن افزوده نمى شود؛ و ما ءاتيتم من ربا ليربوا فى أ موال النّاس فلا يربوا عند اللّه ⁽¹¹⁵³⁾ در جاى ديگر ضمن انتقاد از عادات و رسوم غلط يهود، به عادت زشت رباخوارى آنان اشاره كرده است ؛ و أ خذهم الرّبوا و قد نهوا عنه ⁽¹¹⁵⁴⁾ و در بخش ديگرى حكم تحريم ربا را صريحا ذكر كرده ، اما تنها به يك نوع آن كه رباى چندين برابر است ، اشاره كرده است ؛ يا اءيّها الّذين ءامنوا لا تاءكلوا الرّبا اءضعافا مضاعفة ⁽¹¹⁵⁵⁾ و سرانجام هرگونه رباخوارى به شدت ممنوع شده و در حكم جنگ با خدا ذكر شده است ؛ فان لم تفعلوا فاذنوا بحرب من اللّه و رسوله ⁽¹¹⁵⁶⁾
900 كلمه در قرآن
در قرآن كريم براى كلمه معانى و مصاديق مختلفى ذكر شده است :
الف وعده ى حتمى ؛ و تمّت كلمة ربّك على بنى اسرائيل بما صبروا⁽¹¹⁵⁷⁾
ب دين و آيين ؛ كلمة اللّه هى العلياء⁽¹¹⁵⁸⁾
ج عقيده ى حق ؛ اليه يصعد الكلم الطيّب و العمل الصالح يرفعه ⁽¹¹⁵⁹⁾
د پيامبر و اولياى الهى ؛ كلمة أ لقاها الى مريم ⁽¹¹⁶⁰⁾، در روايات از قول ائمه عليهم السلام آمده است : نحن الكلمات التامات .
ه‍ روح ؛ و أ لزمهم كلمة التقوى ⁽¹¹⁶¹⁾
و سنّت و فرمان آفرينش ؛ و لولا كلمة سبقت من ربك لقضى الا مر بينهم ⁽¹¹⁶²⁾
ز مخلوقات جهان هستى و اسرار آن ؛ و لو أ نّ ما فى الا رض من شجرة أ قلام و البحر يمدّه من بعده سبعة أ بحر مانفدت كلمات اللّه ⁽¹¹⁶³⁾
901 معانى دين در قرآن
در قرآن كريم ، واژه ى ((دين )) در معانى مختلفى به كار رفته است :
الف جزا و حساب ؛ مالك يوم الدّين ⁽¹¹⁶⁴⁾
ب شريعت و آيين ؛ و من يبتغ غير الا سلام دينا فلن يقبل منه ⁽¹¹⁶⁵⁾
ج حكم و فرمان ؛ و لا ياءخذكم بهما راءفة فى دين اللّه ⁽¹¹⁶⁶⁾
د دعا و عبادت ؛ فإ ذا ركبوا فى الفلك دعوا اللّه مخلصين له الدّين ⁽¹¹⁶⁷⁾
ه‍ يگانه پرستى (توحيد)؛ شرع لكم من الدّين ما وصّى به نوحا و الّذى اءوحينا إ ليك ⁽¹¹⁶⁸⁾
902 تفاوت دين با شريعت
سؤ ال : اگر تمام اديان الهى يكى است ، پس چرا دين پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله دين حضرت موسى عليه السلام و عيسى عليه السلام را نسخ كرد؟
پاسخ : دين و شريعت با هم تفاوت دارد. دين همه ى انبيا يكى است كه خطوط كلى آن توحيد، نبوت و معاد است ، قرآن كريم مى فرمايد: إ نّ الدّين عند اللّه الا سلام ⁽¹¹⁶⁹⁾و و من يبتغ غير الاسلام دينا فلن يقبل منه ⁽¹¹⁷⁰⁾ اما شرايع انبيا با يكديگر متفاوت است . خداوند براى هر يك شريعت خاصى قرار داده است ؛ لكلّ جعلنا منكم شرعة و منهاجا⁽¹¹⁷¹⁾. بنابراين ، منظور از شريعت كه به معناى راه روشن است ، قوانين و احكام جزئى است كه در مذاهب انبيا مختلف است ، ليكن دين ، يك قانون كلى و راه عمومى براى تمام امت هاست كه نسخ نمى پذيرد، اما شريعت ها نسخ پذيرند.⁽¹¹⁷²⁾
903 معانى امر در قرآن
در قرآن مجيد، امر در معانى و مصاديق گوناگونى به كار رفته است . از جمله :
1 فرمان ؛ اءتاءمرون النّاس بالبرّ و تنسون اءنفسكم ⁽¹¹⁷³⁾
2 كار؛ ليس لك من الا مر شى ء اءو يتوب عليهم اءو يعذّبهم ⁽¹¹⁷⁴⁾
3 جنگ و كارزار؛ حتّى اذا فشلتم و تنازعتم فى الا مر⁽¹¹⁷⁵⁾
4 قضا و مشيّت پروردگار؛ و كان أ مر اللّه مفعولا⁽¹¹⁷⁶⁾
5 آفرينش ؛ و من يدبّر الا مر فسيقولون اللّه ⁽¹¹⁷⁷⁾
6 دين و آيين ؛ ثم جعلناك على شريعة من الا مر⁽¹¹⁷⁸⁾
7 اعمال و رفتار؛ و ما اءمر فرعون برشيد⁽¹¹⁷⁹⁾
8 قوت و عزّت ؛ فعسى اللّه أ ن ياءتى بالفتح اءو امر من عنده ⁽¹¹⁸⁰⁾
9 قيامت و رستاخيز؛ أ تى امر اللّه فلا تستعجلوه ⁽¹¹⁸¹⁾
10 نبوّت ؛ و ما كنت بجانب الغربىّ اذ قضينا إ لى موسى الا مر⁽¹¹⁸²⁾
904 معانى قلب و حالات آن
قلبِ شى ء گرداندن و گرديدن آن از حالتى به حالت ديگر است . مانند گرداندن لباس يا گرداندن انسان از طريقه اش ؛ و اليه تقلبون ⁽¹¹⁸³⁾
در قرآن كريم معانى مختلفى براى قلب ذكر شده است . از جمله :
الف دل معنوى ؛ من كفر باللّه من بعد ايمانه الاّ من أ كره و قلبه مطمئن بالايمان ⁽¹¹⁸⁴⁾
ب خرد و عقل ؛ انّ فى ذلك لذكرى لمن كان له قلب ⁽¹¹⁸⁵⁾
ج راءى و نظر؛ و قلوبهم شتّى ⁽¹¹⁸⁶⁾
د بازگردانيدن ؛ و اليه تُقلبون ⁽¹¹⁸⁷⁾
اما براى قلبى كه به معناى دل معنوى است ، در قرآن مجيد حالات مختلفى بيان گرديده است :
1 حالات پسنديده ى قلب :
# سلامت ؛ الاّ من أ تى اللّه بقلب سليم ⁽¹¹⁸⁸⁾
# راءفت و رحمت ؛ و جعلنا فى قلوب الّذين اتّبعوه راءفة و رحمة ⁽¹¹⁸⁹⁾
# طهارت ؛ اذا ساءلتموهن متاعا فاسئلوهن من وراء حجاب ذلكم اءطهرلقلوبكم وقلوبهنّ⁽¹¹⁹⁰⁾
# آرامش و سكينه ى قلب ؛ هو الّذى اءنزل السّكينة فى قلوب المؤ منين ⁽¹¹⁹¹⁾و أ لا بذكر اللّه تطمئنّ القلوب ⁽¹¹⁹²⁾
# ترس از خداوند؛ اذا ذكر اللّه وَجلت قلوبهم ⁽¹¹⁹³⁾
2 حالات ناپسند قلب :
# غلظت ؛ و لو كنت فظّا غليظ القلب لانفضّوا من حولك ⁽¹¹⁹⁴⁾
# مرض ؛ فى قلوبهم مرض فزادهم اللّه مرضا⁽¹¹⁹⁵⁾
# تيره شدن ؛ كلاّ بلْ ران على قلوبهم ما كانوا يكسبون ⁽¹¹⁹⁶⁾
# مهر خوردن ؛ ختم اللّه على قلوبهم ⁽¹¹⁹⁷⁾و كذلك يطبع اللّه على قلوب الكافرين ⁽¹¹⁹⁸⁾
# گناهكار شدن ؛ و من يكتمها فانّه ءاثمٌ قلبه ⁽¹¹⁹⁹⁾
# زيغ و انحراف ؛ فلما زاغوا اءزاغ اللّه قلوبهم ⁽¹²⁰⁰⁾
# قساوت و سنگدلى ؛ فجعلنا قلوبهم قاسية ⁽¹²⁰¹⁾
905 تفاوت حكم و علم
و لمّا بلغ أ شدّه ءاتيناه حكما و علما و كذلك نجزى المحسنين ⁽¹²⁰²⁾
و لمّا بلغ أ شدّه و استوى ءاتيناه حكما و علما و كذلك نجزى المحسنين ⁽¹²⁰³⁾
آيه ى اول در باره ى حضرت يوسف عليه السلام و آيه ى دوم در باره ى حضرت موسى عليه السلام است . قرآن كريم در اين دو آيه مى فرمايد: هنگامى كه به بلوغ و قدرت رسيدند، ما به آن ها حكم و علم داديم . در اين كه منظور از حكم و علم و تفاوت ميان آن دو چيست ، احتمالاتى ذكر شده است :
الف حكم اشاره به مقام نبوت دارد (چون پيامبر حاكم بر حق است ) و علم اشاره به علم دين است .
ب حكم به معناى خويشتن دارى در برابر هوس هاى سركش است كه در اينجا اشاره به حكمت عملى است و علم اشاره به حكمت نظرى است و مقدم داشتن حكم بر علم بدين دليل است كه تا انسان تهذيب نفس نكند، به علم صحيح راه نمى يابد.
ج حكم بدين معناست كه انسان به مقام نفس مطمئنّه برسد و تسلّط بر خويشتن پيدا كند، آن چنان كه بتواند نفس اماره را كنترل كند و منظور از علم ، انوار قدسيّه ى الهى است كه از عالم ملكوت بر قلب پاك آدمى پرتوافكن مى شود.⁽¹²⁰⁴⁾
906 تمسخر و استهزا در قرآن
1 پرهيز از مسخره كردن ديگران ؛ لا يسخر قوم من قوم عسى اءن يكون خيرا منهم ⁽¹²⁰⁵⁾
2 مسخره كردن از اوصاف منافقان است ؛ ... قالوا إ نّا معكم إ نّما نحن مستهزءون ⁽¹²⁰⁶⁾
3 انبيا مسخره شدند؛ يا حسرة على العباد ما ياءتيهم من رسول إ لاّ كانوا به يستهزءون ⁽¹²⁰⁷⁾
4 حمايت خداوند از مسخره شدگان ؛ انّا كفيناك المستهزءين ⁽¹²⁰⁸⁾
5 لزوم ترك مجالسى كه در آن آيات الهى مسخره مى شود؛ إ ذا سمعتم ءايات اللّه يكفر بها و يستهزاء بها فلا تقعدوا معهم ⁽¹²⁰⁹⁾
6 كيفر استهزا كنندگان در قيامت ؛ فحاق بالّذين سخروا منهم ما كانوا به يستهزءون ⁽¹²¹⁰⁾
907 به دست آوردن دين الهى و يارى آن
يا اءيّها الّذين ءامنوا من يرتدّ منكم عن دينه ⁽¹²¹¹⁾
از پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله در باره ى اين آيه سؤ ال شد. حضرت دست مبارك خود را بر شانه ى سلمان زدند و فرمودند: منظور، اين مرد و قوم اوست . اگر دين به ثريا بسته باشد، گروهى از مردان فارس آن را به دست مى آورند؛ سئل عن هذه الا ية فضرب بيده على عاتق سلمان فقال : هذا و ذووه ثمّ قال لو كان الدّين معلّقا بالثريا لَنالَهُ رجال من أ بناء فارس ⁽¹²¹²⁾
908 تفاوت خوف و خشيت
خشيت به معناى ترس شديد است . از اين رو در اقرب الموارد از كليات ابوالبقاء نقل شده كه خشيت از خوف شديدتر است . چون اين كلمه برگرفته از شجرة خاشية است و به درختى گويند كه به طور كلى بخشكد. خوف به معناى نقصان و از ناقة خَوفاء به معناى شتر مريض ، اخذ شده ؛ يعنى مريض ‍ است ، ولى هنوز نمرده است . خشيت در صورتى گفته مى شود كه شى ء مخوف داراى عظمتى باشد، اما خوف از ضعف خائف است .
اين كه مى گويد: خوف از ضعف خائف است ، مورد تصديق قرآن كريم نيست ، بلكه عكس آن است و خوف در بسيارى از موارد قرآن مدح شده است . مانند: و لمن خاف مقام ربّه جنّتان ⁽¹²¹³⁾و انّى اءخاف اللّه ربّ العالمين ⁽¹²¹⁴⁾. راغب در مفردات مى گويد: خشيت ترسى است آميخته با تعظيم و اكثرا همراه با علم به چيزى است كه از آن مى ترسند. از اين رو وصف ويژه ى دانشمندان قرار داده شده است ؛ انّما يخشى اللّه من عباده العلماء⁽¹²¹⁵⁾ ليكن قول راغب كليت ندارد و در مواردى چنين نيست ، مانند: و تجارة تخشون كسادها⁽¹²¹⁶⁾و اذا لامسكتم خشية الانفاق ⁽¹²¹⁷⁾ پس خشيت ، معناى تعظيم را در بر ندارد و احيانا از ناحيه ى مضاف اليه آن است ، مانند: خشية الرب و خشية العذاب . در اين صورت ، بهتر است آن را ترس ‍ شديد بدانيم يا بيم با پرهيز چنان كه از مصاديق آن فهميده مى شود.⁽¹²¹⁸⁾
909 مردم در برابر شنيدن سخن حق و آيات الهى
# گروهى از استماع آيات الهى اعراض مى كنند؛ و لو أ سمعهم لتولّوا و هم معرضون ⁽¹²¹⁹⁾
# گروهى ديگران را از استماع و شنيدن آيات الهى بازمى دارند؛ و قال الّذين كفروا لا تسمعوا لهذا القرآن والغوا فيه ⁽¹²²⁰⁾
# گروهى آيات الهى را به حس ظاهرى استماع مى كنند، ليكن به گوش دل نمى شنوند؛ و لا تكونوا كالّذين قالوا سمعنا و هم لا يسمعون ⁽¹²²¹⁾، و منهم من يستمع إ ليك حتى اذا خرجوا من عندك قالوا للّذين أ وتوا العلم ماذا قال ءانفا⁽¹²²²⁾
# گروهى نداى حق را كه مى شنوند، پاسخ مثبت مى دهند؛ ربّنا إ نّنا سمعنا مناديا ينادى للايمان اءن ءامنوا بربّكم فامنّا⁽¹²²³⁾
# گروهى وقتى آيات الهى را مى شنوند، بر ايمان آن ها افزوده مى شود؛ إ نّما المؤ منون ... و اذا تليت عليهم ءاياته زادتهم ايمانا⁽¹²²⁴⁾
910 سؤ ال هاى نابجا
يا اءيّها الّذين ءامنوا لا تسئلوا عن اءشياء ان تبد لكم تسؤ كم ⁽¹²²⁵⁾
در شاءن نزول آيه ى فوق آمده است كه شخصى از حضرت رسول صلّى اللّه عليه و آله پرسيد: آيا دستور خدا درباره ى حج ، به اين معناست كه هر ساله بايد به حج برويم ؟ حضرت پاسخ نداد. او لجاجت كرد و دو سه بار سؤ ال خود را تكرار كرد. آنگاه پيامبر به او فرمود: چرا بسيار سؤ ال مى كنى ؟ اگر به شما بگويم : هر ساله حج واجب است ، بايد هر سال به حج برويد و چنين امكانى را نداريد و اگر مخالفت كنيد، گناه كرده ايد، پس مادامى كه دستورى داده نشده است ، شما اصرار نكنيد. زيرا لجاجت و پر حرفى يكى از امورى بود كه سبب هلاكت بعضى از اقوام گذشته شد.
منظور از شاءن نزول ، اين نيست كه راه سؤ ال را بر مردم ببندد. زيرا قرآن صريحا دستور به سؤ ال كردن مى دهد؛ فاسئلوا اءهل الذّكر ان كنتم لا تعلمون ⁽¹²²⁶⁾، بلكه منظور سؤ ال هاى بى جا وبهانه گيرى ها ولجاجت هايى است كه غالبا سبب مشوب شدن اذهان مردم و مايه ى مزاحمت گوينده و پراكندگى رشته ى سخن و برنامه ى او مى گردد.⁽¹²²⁷⁾ حضرت على عليه السلام مى فرمايد: انّ اللّه افترض عليكم فرائض فلاتضّيعوها وحدَّ لكم حدودا فلاتعتدوها ونهى عن أ شياء فلاتنتهكوها وسكت لكم عن أ شياء ولم يدعها نسيانا فلاتتكلّفوها⁽¹²²⁸⁾
911 اجابت دعوت
از نظر قرآن كريم هر انسانى در مقابل دو دعوت قرار دارد:
الف دعوت الهى ؛ اجابت و پذيرفتن آن مايه ى حيات و سعادت ابدى مى گردد؛ يا اءيّها الّذين ءامنوا استجيبوا للّه و للرّسول إ ذا دعاكم لما يحييكم ⁽¹²²⁹⁾
ب دعوت شيطان ؛ اجابت آن مايه ى سقوط و بدبختى و عذاب ابدى مى گردد؛ و ما كان لى عليكم من سلطان الاّ أ ن دعوتكم فاستجبتم لى ..... انّ الظّالمين لهم عذاب اءليم ⁽¹²³⁰⁾
اين حقيقت را كه انسان در برابر دو دعوت قرار دارد، از آيه شريفه ى ؛ الشّيطان يعدكم الفقر و ياءمركم بالفحشاء واللّه يعدكم مغفرة منه وفضلا واللّه واسع عليم ⁽¹²³¹⁾ نيز مى توان استفاده كرد.
912 علّت طلب هدايت از خدا
گاهى سؤ ال مى شود كه چرا ما همواره درخواست هدايت به صراط مستقيم از خدا مى كنيم ، مگر ما گمراه هستيم ؟
اولا: هر لحظه بيم لغزش و انحراف در باره ى انسان مى رود، به همين دليل بايد از خداوند طلب نمود كه انسان را بر راه راست ثابت نگه دارد.
ثانيا: هدايت همان پيمودن طريق تكامل است كه انسان تدريجا نقصان را پشت سر مى گذارد و به مراحل بالاتر مى رسد.
امير المؤ منين عليه السلام در تفسير جمله ى إ هدنا الصّراط المستقيم مى فرمايد: أ دم لنا توفيقك الّذى أ طعناك به فى ماضى أ يّامنا حتى نطيعك كذلك فى مستقبل أ عمارنا؛ خداوندا! توفيقاتى را كه در گذشته بر ما ارزانى داشتى و به بركت آن تو را اطاعت كرديم ، همچنان ادامه ده تا در آينده نيز تو را اطاعت كنيم .⁽¹²³²⁾
913 معناى هدايت انسان به سبيل
انّا هديناه السّبيل إ مّا شاكرا و إ مّا كفورا⁽¹²³³⁾
كلمه ى ((هدايت )) به معناى ارائه ى طريق است ، نه رساندن به مطلوب ، و مراد از سبيل ، آن مسيرى است كه آدمى را به غايت مطلوب برساند كه همان حق است .
تعبير امّا شاكرا و امّا كفورا بر دو نكته دلالت دارد:
الف مراد از سبيل ، سنت و طريقه اى است كه بر هر انسانى واجب است كه در زندگى دنيايى خود آن را بپيمايد و با پيمودن آن به سعادت دنيا و آخرت برسد كه اين سبيل او را به قرب پروردگارش سوق مى دهد.
ب سبيلى كه خدا به آن هدايت كرده ، اختيارى است و شكر و كفرى كه مترتب بر اين هدايت است ، در جوّ اختيار انسان قرار گرفته و اجبار و اكراهى در كار نيست . همان گونه كه در جاى ديگر فرمود: ثمّ السّبيل يسّره ⁽¹²³⁴⁾ يا فمن شاء اتّخذ إ لى ربّه سبيلا⁽¹²³⁵⁾
914 آزادى اراده
اءلم نجعل له عينين # و لسانا و شفتين # و هديناه النّجدين ⁽¹²³⁶⁾
آيات شريفه ، بعد از بيان نعمت چشم و زبان و لب ، اشاره به مساءله ى اختيار و آزادى اراده ى انسان مى كند و مى فرمايد: ما او را از خير و شرّ آگاه كرديم ، اما در عين حال انتخاب راه با خود انسان است ، اوست كه مى تواند چشم و زبان را در مسير حلال و حرام به گردش درآورد و از دو جاده ى خير و شرّ، هركدام را بخواهد، برگزيند.
پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى فرمايد: ((خداوند متعال خطاب به فرزندان آدم مى گويد: اگر زبانت خواست تو را وادار به حرام كند، من دو لب را براى جلوگيرى از آن در اختيار تو قرار داده ام ، لب را فرو بند و اگر چشمت بخواهد تو را به سوى حرام ببرد، من پلك ها را در اختيار تو قرار داده ام ، آن ها را فرو بند؛ يابن آدم ان نازعك لسانك فيما حرّمت عليك ، فقد أ عنتك عليه بطبقتين فاطبق و ان نازعك بصرك إ لى بعض ما حرّمت عليك ، فقد أ عنتك عليه بطبقتين فأ طبق .⁽¹²³⁷⁾
915 دلايل آزادى اراده
مسئله ى جبر و اختيار از قديمى ترين مسائلى است كه در ميان دانشمندان مطرح بوده است . گروهى طرفدار آزادى اراده و دسته اى به جبر معتقد بوده اند و هر دو، دلايلى براى اثبات مقصد خود ذكر كرده اند. جالب اين كه جبرييّن در دايره ى بحث هاى علمى معتقد به جبر هستند، لكن در عمل ، اصل اختيار و آزادى اراده را پذيرفته اند. اكنون به دلايل آزادى اراده توجه فرماييد:
الف ترديد؛ اين كه ما در مورد چيزى شك مى كنيم كه انجام دهيم يا نه ، دليل آزادى اراده است .
ب پشيمانى ؛ اين كه ما در كارى كه كرده ايم پشيمانيم ، دليل آزادى و اختيار است ، وگرنه پشيمان نمى شديم .
ج تاءديب ؛ ادب كردن دليل آن است كه شخص قابل ادب هست و قابليت ، دليل آزادى است .
د انتقاد؛ اين كه از كارهاى همديگر انتقاد مى كنيم ، دليل آزادى است . چرا مثلا از درخت گردو انتقاد نمى كنيم ؛ چون او آزادى ندارد.
ه‍ توبه ؛ اين كه انسان از خطاهاى خود توبه مى كند، دليل آزادى اراده است . باقبول اصل جبر توبه معنا ندارد.
و ثواب و پاداش براى نيكوكاران و مجازات براى بدكاران در دنيا و قيامت ، دليل بر آزادى اراده است .
همچنين آياتى از قرآن بر مشيّت و اراده ى انسان تكيه كرده است كه دلالت بر آزادى اراده دارد، مانند: فمن شاء اتّخذ إ لى ربّه مئابا⁽¹²³⁸⁾، إ نّا هديناه السّبيل إ مّا شاكرا و إ مّا كفورا⁽¹²³⁹⁾، فمن شاء فليؤ من و من شاء فليكفر⁽¹²⁴⁰⁾، انّ هذه تذكرة فمن شاء اتّخذ إ لى ربّه سبيلا⁽¹²⁴¹⁾
916 بركات قول سديد
يا اءيّها الّذين ءامنوا قولوا قولا سديدا # يصلح لكم اءعمالكم و يغفر لكم ذنوبكم ⁽¹²⁴²⁾
كلمه ى سديد از ماده ى سداد و به معناى اصابت راءى است . ((قول سديد)) كلامى است كه هم مطابق با واقع باشد و هم لغو نباشد.
سرّ اين كه قرآن كريم اصلاح اعمال و مغفرت ذنوب را نتيجه ى قول سديد دانسته ، آن است كه وقتى نفس آدمى به راستگويى و قول سديد عادت كرد و به هيچ وجه آن را ترك نكرد، دروغ از او سر نمى زند و سخن لغو نمى گويد و سخنى كه از آن فساد برخيزد، از او شنيده نمى شود. وقتى اين صفت در نفس رسوخ يافت ، بالطبع از فحشا و منكر و سخن لغو دور گشته و اعمالِ انسان صالح مى شود و در نتيجه از عمرى كه در گناهان مهلك صرف كرده ، دريغ مى خورد و از اعمال خود پشيمان مى شود و همين پشيمانى توبه است .
وقتى توبه كرد، خدا هم در باقيمانده ى عمرش از ارتكاب گناهان مهلك محافظتش مى كند. گناهان كوچك خيلى خطرى نيست . چون خدا وعده ى تكفير داده است ؛ ان تجتنبوا كبائر ماتنهون عنه نكفّر عنكم سيّئاتكم ⁽¹²⁴³⁾. كوتاه سخن اين كه : ملازمت قول سديد انسان را به سوى صلاح اعمال كشانيده و به اذن خدا به آمرزش گناهان منتهى مى شود.⁽¹²⁴⁴⁾
917 خاموش نشدن نور الهى
يريدون أ ن يطفؤ ا نور اللّه باءفواههم و ياءبى اللّه الاّ أ ن يتمّ نوره
و لوكره الكافرون ⁽¹²⁴⁵⁾
الف از اين آيه ى شريفه استفاده مى شود كه توطئه ى دشمنان اسلام ضد مسلمانان هميشگى است . چون فعل مضارع يريدون مفيد استمرار است .
ب اين آيه ى شريفه نقشه هاى دشمنان اسلام را ضعيف و كور دانسته است ؛ چون دهن ها تنها حريف خاموش كردن چراغ ها و نور ضعيف هستند، نه نورهاى بزرگى چون آفتاب و از آن بزرگتر.⁽¹²⁴⁶⁾
ج نور الهى گرچه مطلق است ، ليكن مصداق كامل آن قرآن كريم و عترت است . قرآن كريم نور است ؛ قد جاءكم من اللّه نور و كتاب مبين ⁽¹²⁴⁷⁾و پيامبر اكرم صلّى اللّه عليه و آله نور است ؛ إ نّا اءرسلناك شاهدا و مبشّرا و نذيرا # و داعيا إ لى اللّه بإ ذنه و سراجا منيرا⁽¹²⁴⁸⁾و ائمه ى معصومين عليهم السلام نور هستند؛ خلقكم اللّه اءنوارا فجعلكم بعرشه محدقين و اءنتم نور الا خيار⁽¹²⁴⁹⁾
918 برخى از اوصاف بنى اسرائيل
1 نقض عهد و پيمان ؛ و إ ذ اءخذنا ميثاق بنى اسرائيل لا تعبدون إ لاّ اللّه و بالوالدين إ حسانا و ذى القربى و اليتمى و المساكين و قولوا للنّاس حسنا و اءقيموا الصّلوة و اءتوا الزّكوة ثمّ تولّيتم إ لاّ قليلا منكم و اءنتم معرضون ⁽¹²⁵⁰⁾و فبما نقضهم ميثاقهم و كفرهم بايات اللّه و قتلهم الا نبياء بغير حق و قولهم قلوبنا غلف بل طبع اللّه عليها بكفرهم فلا يؤ منون إ لاّ قليلا⁽¹²⁵¹⁾
2 عمل نكردن به تورات ؛ و لو اءنّهم اءقاموا التّورية و الا نجيل و ما اءنزل إ ليهم من ربّهم لا كلوا من فوقهم و من تحت اءرجلهم منهم اءمّة مقتصدة و كثير منهم ساء ما يعملون ⁽¹²⁵²⁾و مثل الّذين حمّلوا التورية ثمّ لم يحملوها⁽¹²⁵³⁾
3 تحريف تورات ؛ من الّذين هادوا يحرّفون الكلم عن مواضعه و يقولون سمعنا و عصينا⁽¹²⁵⁴⁾
4 ايستادن در برابر پيامبر و تقاضاى رؤ يت خدا كردن ؛ و إ ذ قلتم يا موسى لن نؤ من لك حتّى نرى اللّه جهرة ⁽¹²⁵⁵⁾
5 بى صبرى در برابر مسائل مادى ؛ و إ ذ قلتم يا موسى لن نصبر على طعام واحد فادع لنا ربّك يخرج لنا ممّا تنبت الا رض من بقلها و قثّائها و فومها و عدسها و بصلها⁽¹²⁵⁶⁾
6 بهانه گيرى و كشتن گاو و عدم تمايل به آن ؛ فذبحوها و ما كادوا يفعلون ⁽¹²⁵⁷⁾
7 شركت نكردن در جنگ و جهاد؛ فاذهب اءنت و ربّك فقاتلا إ نّا هيهنا قاعدون ⁽¹²⁵⁸⁾
8 استكبار و تكذيب انبيا و كشتن آنان ؛ اءفكلّما جاءكم رسول بما لا تهوى اءنفسكم استكبرتم ففريقا كذّبتم و فريقا تقتلون ⁽¹²⁵⁹⁾
9 قساوت قلب ؛ ثمّ قست قلوبكم من بعد ذلك فهى كالحجارة اءو اءشدّ قسوة ⁽¹²⁶⁰⁾
10 فساد در زمين ؛ و يسعون فى الا رض فسادا و اللّه لا يحبّ المفسدين ⁽¹²⁶¹⁾
11 گوساله پرستى ؛ إ نّ الّذين اتّخذوا العجل سينالهم غضب من ربّهم و ذلّة فى الحيوة الدّنيا⁽¹²⁶²⁾
12 خود را فرزندان و دوستان خدا دانستن ؛ و قالت اليهود و النّصارى نحن اءبناء اللّه و اءحبّاؤ ه ⁽¹²⁶³⁾و قل يا اءيّها الّذين هادوا إ ن زعمتم اءنّكم اءولياء للّه من دون النّاس فتمنّو الموت إ ن كنتم صادقين ⁽¹²⁶⁴⁾.
13 گمان باطل و آرزوى بيجا؛ قالوا لن يدخل الجنّة إ لاّ من كان هودا اءو نصارى تلك اءمانيّهم قل هاتوا برهانكم إ ن كنتم صادقين ⁽¹²⁶⁵⁾
919 حق و باطل در سيماى تمثيل
اءنزل من السّماء ماء فسالت اءودية بقدرها فاحتمل السّيل زبدا⁽¹²⁶⁶⁾
يكى از لطافت هاى قرآن كريم تبيين حقايق جهان در قالب تمثيل است . در باره ى حق و باطل چنين مثل مى زند: خداوند سبحان از آسمان كه در جهت بالا قرار دارد، به وسيله ى باران ها آبى را فرو فرستاد و در مسيل هايى كه در محل باران قرار دارند، در هر كدام به اندازه ى ظرفيتش آب جارى گشت و سيل به راه افتاد و در مسير حركت سيلاب ، كفى بر روى آب پيدا شد. از اين مثال دو نكته استفاده مى شود:
الف همان گونه كه باران رحمت الهى محدوديتى ندارد و تمامى محدوديت ها از ناحيه ى زمين است ، ساير فيوضات الهى نيز چنين است و هر موجودى به اندازه ى استعداد و ظرفيت خويش از آن ها بهره مى برد.
ب باران رحمت ، پس از نزول در قالب هاى مختلفى چون نهر، رودخانه و دريا درمى آيد و خواه ناخواه كف و فضولاتى بر روى آب پديد مى آيد كه به زودى زايل مى شود، ولى اصل آب پايدار است ، پس ، رحمت خداوندى حق و ماندنى و باطل رفتنى است . از اين رو، هر حقى از ناحيه ى خدا و پايدار است ؛ الحق من ربّك ⁽¹²⁶⁷⁾و هيچ باطلى به خدا مستند نيست و فانى است ؛ و ما خلقنا السّماء و الا رض و ما بينهما باطلا⁽¹²⁶⁸⁾
كوتاه سخن اين كه هر آن چه از خداست ، حق و ثابت است ؛ و يحقّ اللّه الحقّ بكلماته ⁽¹²⁶⁹⁾و هر باطلى محكوم به نابودى است ؛ إ نّ الباطل كان زهوقا⁽¹²⁷⁰⁾
920 معناى ضرب حق و باطل
كذلك يضرب اللّه الحقّ و الباطل ⁽¹²⁷¹⁾
منظور از زدن حق و باطل به همديگر نوعى تثبيت است و مانند اين است كه مى گوييم : من خيمه زدم ؛ يعنى خيمه را برافراشتم و ضربت عليهم الذّلّة و المسكنة ؛ يعنى خداوند ذلت و مسكنت را بر ايشان واقع و ثابت كرد.
و اضرب لهم طريقا فى البحر؛ بر ايشان راهى در دريا باز و اثبات كن . ضرب المثل را هم كه ضرب المثل مى گويند، از همين باب است زيرا در ضرب المثل نيز ممثّل به وسيله ى مثل تثبيت و وضعش روشن مى گردد. در اين موارد ملزوم گفته شده و لازم ارده شده است . چون ((ضرب )) به معناى زدن كه همان گذاشتن چيزى روى چيز ديگرى با فشار و قوت است ، عادة خالى از تثبيت يكى بر ديگرى نيست ، مثلا وقتى چكش را روى ميخ مى كوبيم ، ميخ را در محل ثابت و پابرجا مى سازيم و وقتى حيوانى را مى زنيم ، درد و ناراحتى را در جسم او وارد و ثابت مى كنيم .⁽¹²⁷²⁾
921 عقوبت الهى در دنيا
از نظر قرآن ، خداوند بر چند طايفه به دليل گناه و معصيت آنان ، عذاب فرو فرستاده است :
1 مردم بى ايمان و كافر؛ الاّ اءخذنا اءهلها بالباءساء و الضرّاء⁽¹²⁷³⁾
2 اقوام نوح و هود و صالح و ابراهيم و لوط و موسى و شعيب عليهم السلام ؛ و اءصحاب مدين و كذّب موسى فأ مليت للكافرين ثم أ خذتهم ⁽¹²⁷⁴⁾
كداءب ءال فرعون و الّذين من قبلهم كذّبوا باياتنا فأ خذهم اللّه بذنوبهم ⁽¹²⁷⁵⁾
4 ستمكاران ؛ و اءخذنا الّذين ظلموا بعذاب بئيس ⁽¹²⁷⁶⁾
5 توانگران خوشگذران (مترفين )؛ حتّى اذا أ خذنا مترفيهم بالعذاب اذاهم يجئرون ⁽¹²⁷⁷⁾
6 كافران معاصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله ؛ و لقد أ خذناهم بالعذاب ⁽¹²⁷⁸⁾
7 كسانى كه براى كردار زشت خود مكر و حيله ها مى انديشند؛ أ فاءمن الّذين مكروا السّيئات اءن يخسف اللّه بهم الا رض اءو ياءتيهم العذاب من حيث لا يشعرون # اءو ياءخذهم فى تقلّبهم ⁽¹²⁷⁹⁾
922 تفاوت ميان مقبولان درگاه الهى و مطرودان
در قيامت به كسانى كه در درگاه الهى پذيرفته شدند، خطاب مى رسد: اءدخلوها بسلام ⁽¹²⁸⁰⁾ اما به كسانى كه مطرود شدند، خطاب مى شود:اخسئوا فيها و لا تكلّمون ⁽¹²⁸¹⁾ زيرا در قيامت خداوند عدّه اى را ملامت مى كند و مى فرمايد: اءلم ياءتكم رسل منكم يقصّون عليكم ءَاياتى ⁽¹²⁸²⁾ اما به عده اى بشارت مى دهد: يا عباد لا خوف عليكم اليوم و لا اءنتم تحزنون ⁽¹²⁸³⁾
923 زينت دادن اعمال زشت
إ نّ الّذين لا يؤ منون بالاخرة زيّنّا لهم اءعمالهم ⁽¹²⁸⁴⁾
كسانى كه به آخرت ايمان ندارند، اعمال زشتشان را براى آن ها زينت مى دهيم . نمونه ى آشكار و عينى اين معنا را در زندگى گروهى از دنيا پرستان زمان خود به روشنى مى بينيم . آن ها به مسائلى افتخار مى كنند و آن را جزو تمدن مى شمارند كه در واقع چيزى جز ننگ و آلودگى و رسوايى نيست .
لجام گسيختگى و بى بند و بارى را نشانه ى ((آزادى ))، برهنگى و آلودگى زمان را دليل بر ((تمدن ))، مسابقه در تجمل پرستى را نشانه ى ((شخصيت ))، غرق شدن در انواع فساد را مظهر ((حرّيت )) و آدم كشى و جنايت و ويرانگرى را دليل بر ((قدرت )) مى دانند.⁽¹²⁸⁵⁾
924 ارزش شناخت
برادران يوسف چون او را نشناختند، وى را به بهاى اندك فروختند؛ و شروه بثمن بخس ⁽¹²⁸⁶⁾ اما زنان مصر چون عظمت و ارزش يوسف را شناختند، او را به عنوان ملك كريم ياد كردند؛ إ ن هذا إ لاّ ملك كريم ⁽¹²⁸⁷⁾
عجب آن نيست كه برادران يوسف بر اثر عدم شناخت ، او را به بهايى اندك فروختند، شگفت آور اين است كه انسان ها بهشت الهى را به دنياى فانى مى فروشند.⁽¹²⁸⁸⁾
925 درجات معرفت
قرآن كريم گاهى مى فرمايد: به حبل خدا اعتصام كنيد؛ و اعتصموا بحبل اللّه جميعا⁽¹²⁸⁹⁾و گاهى مى فرمايد: به خداوند اعتصام كنيد؛ و اعتصموا باللّه ⁽¹²⁹⁰⁾ چه اين كه گاهى مى فرمايد: آنچه نزد خداست بهتر است ؛ و ما عند اللّه خير و اءبقى ⁽¹²⁹¹⁾و گاهى مى فرمايد: و اللّه خير واءبقى ⁽¹²⁹²⁾ همان گونه كه گاهى مى فرمايد: نعمت هاى مرا ياد كنيد؛ اذكروا نعمتى الّتى اءنعمت عليكم ⁽¹²⁹³⁾ و گاهى مى فرمايد: مرا ياد كنيد؛ فاذكرونى اذكركم ⁽¹²⁹⁴⁾
اين تفاوت تعبير در سه مورد مذكور، شايد به دليل اختلاف مخاطبين باشد كه خطاب اول مربوط به انسان هايى است كه از نظر درك و معرفت در حد متوسط هستند و خطاب دوم در باره ى افرادى است كه داراى معرفت و شناخت برترند. از اين رو، گروه نخست در بهشت داراى درجه هستند؛ لهم درجات ⁽¹²⁹⁵⁾ ولى گروه دوم خودشان درجه هستند؛ هم درجات ⁽¹²⁹⁶⁾
926 ملاك ارزش ها در قرآن
هر مكتبى براى خود امورى را داراى ارزش مى داند. قرآن كريم كه كتاب نجات بخش انسان است ، ملاك ارزش ها را در موارد ذيل مى داند و شخصيت مسلمان را مى توان با اين ارزش ها ارزيابى كرد:
1 تقوا؛ إ نّ اءكرمكم عند اللّه اءتقيكم ⁽¹²⁹⁷⁾
2 جهاد؛ فضّل اللّه المجاهدين على القاعدين اءجرا عظيما⁽¹²⁹⁸⁾
3 ايمان ؛ اءفمن كان مؤ منا كمن كان فاسقا لا يستوون ⁽¹²⁹⁹⁾
4 علم و دانش ؛ هل يستوى الّذين يعلمون و الّذين لا يعلمون ⁽¹³⁰⁰⁾
5 سبقت در ايمان ؛ السّابقون السّابقون # أ ولئك المقرّبون ⁽¹³⁰¹⁾
6 هجرت ؛ و الّذين ءامنوا و لم يهاجروا ما لكم من ولايتهم من شى ء⁽¹³⁰²⁾
7 گذشت و ايثار؛ و يؤ ثرون على اءنفسهم و لو كان بهم خصاصة ⁽¹³⁰³⁾
927 ارزيابى ارزش ها
مساءله ى مهم در زندگانى فرد و جامعه ، معيارهاى سنجش و نظام ارزشى حاكم بر فرهنگ آن جامعه است . زيرا تمام حركت ها در زندگى فرد و جمع ، از همين ارزش ‍ سرچشمه مى گيرد. اشتباه يك قوم و ملت در اين مساءله و روى آوردن به ارزش هاى خيالى و بى اساس ، كافى است كه تاريخ آن ها را به تباهى بكشاند و درك ارزش هاى واقعى و معيارهاى راستين ، محكمترين زيربناى كاخ سعادت آن ها است .
دنيا پرستان مغرور، ارزش را منحصر در مال و ثروت هاى مادى و نفرات خود مى دانند. در اين زمينه به نمونه هاى زير توجه كنيد:
1 فرعونِ جبّار و زرپرست و زورمدار، به اطرافيانش مى گويد: من باور نمى كنم كه موسى از طرف خدا باشد، اگر راست مى گويد، پس چرا دست بند طلا به او داده نشده است ؟؛ فلولا اءلقى عليه أ سورة من ذهب ⁽¹³⁰⁴⁾ او حتى نداشتن چنين زر و زيورى را دليل بر پستى مقام موسى مى شمرد و مى گويد: اءم اءنا خير من هذا الّذى هو مهين ⁽¹³⁰⁵⁾
2 مشركان عصر پيامبر صلّى اللّه عليه و آله از اين كه قرآن به مرد تهيدستى نازل شده ، تعجب مى كردند و مى گفتند: لولا نزّل هذا القرءان على رجل من القريتين عظيم ⁽¹³⁰⁶⁾؛ چرا اين قرآن بر شخصيّت بزرگ و ثروتمندى از سرزمين مكه يا طائف نازل نشده است ؟
3 بنى اسرائيل به پيامبر زمانشان (اشموئيل ) در مورد انتخاب ((طالوت )) به فرماندهى لشگر ايراد گرفتند و گفتند: نحن اءحقّ بالملك منه و لم يؤ ت سعة من المال ⁽¹³⁰⁷⁾ ما از او به فرماندهى و حكومت سزاوارتريم . زيرا از دودمان معروفى هستيم و طالوت نيز ثروتى ندارد.
4 مشركان ثروتمند قوم نوح عليه السلام به او ايراد گرفتند كه چرا اين افراد اراذل و پست اطراف تو را گرفته اند؟ منظورشان از پستى ، نداشتن مال و ثروت بود؛ قالوا اءنؤ من لك و اتّبعك الا رذلون ⁽¹³⁰⁸⁾؛ آيا ما به تو ايمان بياوريم ، در حالى كه اراذل از تو پيروى مى كنند؟ همين ايراد را ثروتمندان مكه به پيامبر صلّى اللّه عليه و آله مى گرفتند كه از چه رو اطراف تو را پابرهنه ها گرفته اند؟ ما حتّى از بوى بدن اين ها ناراحت مى شويم . اگر آن ها را از خود برانى ما در كنار تو خواهيم بود.
قرآن كريم سخت به آن ها مى تازد و با شديدترين لحنى آن ها را تهديد مى كند و به پيامبر چنين دستور مى دهد: تو بايد با مردانى همنشين باشى كه هر چند تهيدستند، اما قلبشان مملوّ از عشق خداست و صبح و شام رو به درگاه خدا مى آورند و جز او كسى را نمى خواهند. اى پيامبر! با اين ها باش و هرگز روى از اين ها برمگردان ؛ و اصبر نفسك مع الّذين يدعون ربّهم بالغدوة و العشىّ يريدون وجهه و لا تعد عيناك عنهم ⁽¹³⁰⁹⁾
روى اين جهات ، نخستين و مهمترين گام اصلاحى انبيا، درهم شكستن چهارچوب هاى ارزشى دروغين بود. آن ها با تعليماتشان معيارهاى غلط را درهم ريختند و ارزش هاى اصيل الهى را جانشين آن ساختند و با يك انقلاب فرهنگى محور شخصيت را از اموال و اولاد و ثروت و جاه و شهرت و قبيله و فاميل ، به تقوا و ايمان و عمل
صالح مبدل ساختند.⁽¹³¹⁰⁾
928 تقليد مذموم و ممدوح
از نظر تحليل عقلى ، تقليد چهار گونه است :
1 تقليد جاهل از جاهل .
2 تقليد عالم از عالم .
3 تقليد عالم از جاهل .
4 تقليد جاهل از عالم .
سه قسم اول باطل و تنها گونه ى چهارم صحيح است ؛ هر چند اين اقسام چهارگانه عقلى است ، ليكن به دو قسم اخير آن در قرآن اشاره شده است :
1 تقليد جاهل از جاهل باطل است : إ ذا قيل لهم تعالوا إ لى ما اءنزل اللّه و إ لى الرّسول قالوا حسبنا ما وجدنا عليه ءَابائنا اءو لو كان ءَابائهم لا يعلمون شيئا و لا يهتدون ⁽¹³¹¹⁾ وقتى به مشركان گفته مى شد كه چرا از خدا و پيامبر پيروى نمى كنيد، مى گفتند: ما پدران خود را بر اين روش يافته ايم . قرآن پاسخ مى دهد: اگر پدرانشان از روى جهالت مسير باطلى را طى كرده اند، آيا اين ها نيز بايد پيروى كنند؟
2 تقليد جاهل از عالم صحيح و لازم است ؛ فاسئلوا اءهل الذّكر إ ن كنتم لا تعلمون ⁽¹³¹²⁾
929 شب مايه ى آرامش
و جعل اللّيل سكنا⁽¹³¹³⁾
امام باقر عليه السلام مى فرمايد: مراسم ازدواج را در شب قرار بده ، زيرا شب مايه ى آرامش است ؛ تزوّج باللّيل فإ نّه جعل اللّيل سكنا. امام سجاد عليه السلام به غلامان خود دستور داد كه به هنگام شب ، حيوانات را ذبح نكنيد. زيرا خداوند شب را براى همه چيز مايه ى آرامش قرار داده است ؛ كان على ابن الحسين عليه السلام : ياءمر غلمانه أ ن لايذبحوا حتى يطلع الفجر و يقول : إ نّ اللّه تعالى جعل اللّيل سكنا لكلّ شى ء.⁽¹³¹⁴⁾
930 گذشته و آينده از نظر قرآن
خداوند قيامت را فردا مى داند و تاريخ اقوام پيشين را ديروز. انسان وقتى با ديد وسيع نگاه مى كند، ديروز و فردا هر دو زير پاى اوست . از اين رو قرآن كريم در باره ى بعضى از امت ها مى فرمايد: آن ها را چنان با خاك يكسان كرديم كه گويا ديروز در اين سرزمين نبودند؛ كأ ن لم تغن بالا مس ⁽¹³¹⁵⁾
تعبير به كلمه ى ديروز يا شدت مبالغه است يا براى بيان زودگذر بودن زمان . اميرالمؤ منين عليه السلام در اين زمينه مى فرمايد: فان غدا من اليوم قريب ما اءسرع الساعات فى اليوم و اءسرع الا يّام فى الشّهر و اءسرع الشهور فى السّنة ؛ ساعت ها چه زود مى گذرد و روزهاى ماه چه زود سپرى مى شود و ماه هاى عمر چه با شتاب مى رود. قرآن از قيامت به فردا ياد مى كند. مانند: و لتنظر نفس ما قدّمت لغد⁽¹³¹⁶⁾ هر كسى ببيند كه براى فرداى خود چه كرده است .⁽¹³¹⁷⁾
931 بشارت الهى
بشارت بر دو قسم است : يكى به واسطه ملك و در لحظه ى احتضار و رفتن به سراى آخرت است ؛ أ لاّ تخافوا و لا تحزنوا و أ بشروا بالجنّة الّتى كنتم توعدون ⁽¹³¹⁸⁾ ديگرى بدون واسطه كه خود خداوند بشارت مى دهد؛ يبشّرهم ربّهم برحمة منه و رضوان و جنّات لهم فيها نعيم ⁽¹³¹⁹⁾
932 سلام الهى
سلام خداوند دو گونه است : يكى به واسطه ى پيامبر صلّى اللّه عليه و آله در دنيا؛ و إ ذا جاءك الّذين يؤ منون باياتنا فقل سلام عليكم ⁽¹³²⁰⁾ يكى بى واسطه در بهشت ؛ سلام قولا من ربّ رحيم ⁽¹³²¹⁾
933 نصرت الهى
قرآن كريم در برخى از آيات مى فرمايد: هر كس را خداوند بخواهد، به نصرت خويش تاءييد مى كند؛ و اللّه يؤ يّد بنصره من يشاء⁽¹³²²⁾. در آيات ديگرى من يشاء را معرفى مى كند كه آن ها مؤ منان واقعى هستند كه از نصرت الهى برخوردار هستند؛ و كان حقّا علينا نصر المؤ منين ⁽¹³²³⁾ زيرا در جاى ديگرى ، نصرت الهى را مشروط به نصرت مردم در باره ى دين خدا مى داند؛ يا اءيّها الّذين ءَامنوا إ ن تنصروا اللّه ينصركم و يثبّت اءقدامكم ⁽¹³²⁴⁾
934 نعمت يافتگان ، غضب شدگان و گمراهان
در سوره ى مباركه ى حمد، سه عنوان كلى مطرح شده است : نعمت يافتگان ، غضب شدگان و گمراهان ، كه هر كدام راه و روشى دارند و نمازگزار از خداوند مى خواهد كه راه مستقيم را كه راه نعمت يافتگان است ، به او بشناساند.
حضرت على عليه السلام در تفسير اين سه عنوان به سه آيه ى قرآن كريم استناد مى كند و آن ها را چنين معرفى مى فرمايد: مراد از اهل نعمت كسانى هستند كه در اين آيه ى شريفه مطرح هستند: و من يطع اللّه و الرّسول فاءولئك مع الّذين اءنعم اللّه عليهم من النّبييّن و الصّدّيقين و الشّهداء و الصّالحين ⁽¹³²⁵⁾و منظور از غضب شدگان يهودى هايى هستند كه خداوند در باره ى آنان مى فرمايد: قل هل اءنبّئكم بشرّ من ذلك مثوبة عند اللّه من لعنه اللّه و غضب عليه ⁽¹³²⁶⁾و مراد از گمراهان ، مسيحى هايى هستند كه خداوند در باره ى آنان مى فرمايد: قل يا اءهل الكتاب لا تغلوا فى دينكم غير الحقّ و لا تتّبعوا اءهواء قوم قد ضلّوا من قبل و اءضلّوا كثيرا و ضلّوا عن سواء السّبيل ⁽¹³²⁷⁾
935 اقسام سوگند در قرآن
1 گاهى خداوند به ذات خود قسم مى خورد، مانند: فو ربّك لنحشرنّهم ⁽¹³²⁸⁾
2 گاهى خداوند به كلام و صفات خويش قسم سوگند ياد مى كند؛ ص و القرءَان ذى الذّكر⁽¹³²⁹⁾و ق و القرءَان المجيد⁽¹³³⁰⁾
3 گاهى به مخلوقات خويش قسم مى خورد؛ و الشّمس و ضحيها # و القمر إ ذا تليها⁽¹³³¹⁾و و التّين و الزّيتون ⁽¹³³²⁾
فايده ى سوگند آن است كه از سويى يقين مؤ من را در دين بيافزايد تا هيچ شكى باقى نماند و از سوى ديگر، بر انكار كافر بيافزايد تا حجت بر او تمام شود.⁽¹³³³⁾
3 فرعونيان ؛