1- خانه عبدالمطلب (محل اخذ پيمان ) در نزديكى جمره عقبه قرار گرفته است از جمره عقبه كه به طرف مكه رهسپار مى شويد سمت راسه دره اى است از دهانه دره كه وارد مى شويد پشت كوه جمرات محلى است كه كوههاى آن را حاطه كرده است و لذا محل عقبه در نهايت اختفاء بود و دشمن به سادگى نمى توانست از مخفيگاه حضرت اطلاع پيدا كند در اين پيمان حضرت نكات ايمنى را بسيار خوب رعايت نموده و محل پيمان از جهت امنينتى بهترين مكانى بود كه انتخاب شده بود.
2- ابن ابى رافع ، يكى از سران قبيله قريش محسوب مى شد
3- تاريخ طبير، ج 2، ص 245
4- يهوديانى كه با آنان در يثرب زندگى مى كردند، زمينهاى آنها را به زور از آنان گرفته بودند هرگاه اخلاقى ميان آنها پيش مى آمد يهوديان آنها را مى ترسانيدند، و مى گفتند: در آخر الزمان پيامبرى در مكه مبعوث مى شود و ما به او ايمان مى آوريم و از او پيروى مى كنيم و به كمك او با شما جنگ مى كنيم و شما را همانند قوم عاد و ارم از بين مى بريم .
5- به نقل از تاريخ طبرى ، ج 2، ص 242
6- تفسير قمى ، ج 1، ص 273: فقالوا: و ما لنا على ذالك ؟ قال : الجنة فى الاخرة و تملكون العرب و تدين لكم العجم
7- يكى از كسانى كه در پيمان عقبه اولى شركت داشت .
8- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 247
9- طبقات ابن سعد، ج 1، ص 149، و كان اسعد بن زرارة يجمع بالمدينة من اسلم و كتب الاوس و الخزرج الى رسول الله (صلى الله عليه وآله ): ابعث لنا مقرءا يقرءنا القرآن ، فبعث اليهم مصعب بن عمير العبدرى فنزل على اسعد بن زرارة فيقرءهم القرآن
10- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 252، و خرج مهاجرا الى المدينة فى شهر ربيع الاول و قدمها يوم الاثنين لاثنتى عشر ليلة خلت منه
11- پدر جابربن عبدالله انصارى ، از اصحاب بزرگ رسول خدا (صلى الله عليه وآله )
12- تفسير قمى ، ج 1، ص 273
13- تفسير قمى ، ج 1، ص 272
14- طبقات ابن سعد، ج 1، ص 234: سمعت البراء، يقول : اول من قدم علينا من اصحاب رسول الله مصعب بن عمير و ابن ام مكتوم يقرءان القرآن ، قال : ثم جاء عمار و بلال و سعد، قال : ثم جاء عمر بن الخطاب فى عشرين ثم جاء الرسول قال : فما راءيت الناس فرحوا بشى ء قد فرحهم به حتى راءيت الاولاد و الصبيان يقولون : هذا رسول الله قد جاء
15- طبقات ابن سعد، ج 1، ص 226،: فلم يبق بمكة منهم الا رسول الله و ابوبكر و على بن ابى طالب او مقتول او مريض او ضعيف عن الخروج
16- تفسير قمى ، ج 1، ص 272
17- تفسير قمى ، ج 1، ص 273
18- تفسير قمى ، ج 1 ص 273
19- تفسير قمى ، ج 1، ص 273،: فاجتمعوا فى دار الندوة و كان لايدخل دار الندوة الا من التى عليه اربعون سنة
20- تفسير قمى ، ج 1، ص 274
21- تفسير قمى ، ج 1، ص 275: ثم قالوا لابليس : فما الراءى فيه يا شيخ ؟ قال : ما فيه الا راءى واحد، قالوا: فما هو؟ قال : يختع من كل بطن من بطون قريش واحد و يكون معهم من بنى هاشم رجل فياءخذون سكينة او حديدة او سيفا فيدخلون عليه فيضربونه ضربة واحدة حتى يتفرق دمه فى قريش كلها فلا يستطيعوا بنوهاشم ان يطلبوا بدمه و قد تشاركوا فيه
22- انفال : 35، ترجمه : و نماز آنان در نزد خانه خدا، چيزى جز صفير و كف زدن (و رقصيدن ) نبود.
23- انفال : 30: و هنگامى كه مى انديشند براى تو، آنان كه كفر مى ورزيدند، كه تو را باز دارند يا بشكند يا بيرون كنند آنان به تو مكر مى كنند و خداوند هم مكر مى كنند و خداوند بهترين مكر كنندگان است .
24- تفسير قمى ، ج 1، ص 275،: فلما امسى رسول الله جائت قريش ليدخلوا عليه ، فقال ابولهب : لاادعكم ان تدخلوا عليه بالليل فان لى الدار صبيانا، و نساءا ولاناءمن ان نقع بهم يد خاطئة لنحرسه الليلة فاذا اصبحنا دخلنا عليه
25- تفسير قمى ، ج 1، ص 276: قاموا حول حجرة رسول الله واءمر رسول ان يفرش له ففرش له ، فقال لعلى بن ابى طالب افدنى بنفسك
26- يس : 9
27- ابوكرز مردى از قبيله خزاعه بود كه از فراست زايد الوصفى برخوردار بود و از نگاره پا كه بر روى زمين قرار داشت صاحب پا را شناسايى مى كرد.
28- تفسير قمى ، ج 1، ص 276.
29- صفة الصفوة ، ج 1، ص 121: و قدم رسول الله لاثنتى ليلة خلت من ربيع الاول دخلها حين ارتفع الضحى
30- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 252
31- طبقات ابن سعد، ج 1، ص 234: عن البراء قال : جاء النبى الى المدينة فى الهجرة فما راءيت اشد فرحا منهم به شى من النبى حتى سمعت النساء و الصبيان و الاماء يقولون : هذا رسول الله قد جاء قدجاء
32- طبقات
33- صفة الصفوة ، ج 1، ص 143، ابن سعد گويد: قال الزهرى : فنزل رسول الله فى بيت عمرو بن عوف بقبا قاقام بضع عشر ليلة
34- طبقات ابن سعد، ج 1 (ص ) 161،: لما اراد رسول الله ان ينتقل من قبا اعترضت له بنوسالم فقالوا: يا رسول الله و اخذوا بخصام راحلته هلم الى العدد و العلة و السلاح و المنعة ، فقال : تخلوا سبيلها فانها مامورة ثم اعترضت له بنوا الحارب
35- احزاب : آيه 6
36- طبقات ابن سعد، ج 1، ص 238، لما قدم رسول الله المدينة آخبى بين المهاجرين بعضهم ببعض و آخى بين المهاجرين و الانصار آخى بينهم على الحق و المواساة و يتوارثون بعدالممات دون ذوى الارحام ، فلما كان وقت بدر و انزل الله تعالى : و اولوالارحام بعضهم اولى ببعض فى كتاب الله فنسخت هذه الاية ما كان قبلها و انقطعت المواخاة فى الميراث و رجع كل انسان الى نسبه
37- بقره : 144
38- طبقات ابن سعد، ج 1، (ص ) 242
39- صف : 8
40- حج : 39
41- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 44
42- انفال : 7 ترجمه آيه و ياد آور اى پيامبر! هنگامى كه خداوند به شما وعده داد كه بر يكى از دو طائفه پيروز مى شويد يا كافرون قريش يا مجموعه ثروت و سرمايه ها بدون جنگ و خونريزى به دست شما خواهد افتاد و يا با جنگ بر آنان پيروز خواهيد شد، گرچه شما دوست داشتيد كه به غير جنگ بر دشمن پيروز شويد لكن خداوند اراده اش را بر احقاق حق و ابطال باطل دانست و اثبات حق به غير جنگ ميسر نيست .
43- تفسير قمى ، ج 1، ص 256،: و كان سبب ذلك عن عير القريش خرجت الى الشام فيها خزائنهم فامر اصحابه بالخروج لياخذوها فاخبرهم ان الله قد وعده احدى الطائفتين اما العير و اما القريش ان ظفر بهم
44- انفال : 7
45- بقره : 193
46- بر همين اساس است كه امام عصر (عليه السلام ) در آغاز ظهور تمام موانع را برطرف مى كند و جامعه انسانى را از لوث الحاد و كفر و ظلم و بى عدالتى پاك و تطهير مى نمايد سپس ‍ عدالت را در جامعه اسلامى گسترش مى دهد.
47- انفال : آيه 7
48- انفال : 8
49- مجمع البيان ، ج 1، ص 521
50- تفسير قمى ج 1، ص 257: و خرج رسول الله فى ثلاث ماة و ثلاثة عشر رجلا، فلما كان تقرب بدر على ليلة منها بعث بشير بن ابى الرعبا و محمد بن ابى عمرو يتجسسان ، فاتيا بماء بدر و اناخا راحليتهما و استعذبا من الماء و سمعا جارتين قد تشبث احداهما بالاخرى و تطالبا بدرهم كان لها عليها فقالت : عير قريش نزلت امس فى موضع كذا و كذا و هى تنزل عدا ههنا و انا اءعمل لهم و اقضيك ، فرجع اصحاب رسول الله (صلى الله عليه وآله ) فاخبراه بما سمعا
51- تفسير قمى ، ج 1 ص 258،: فاقبل ابوسفيان بالعير فلما شارف بدر تقدم العير و اقبل حتى انتهى الى ماء بدر و كان بها رجل من جهينة يقال له كسب الجهنى فقال : يا كسب !هل لك علم به محمدو اصحابه ؟ قال : لا
52- تفسير قمى ، ج 1، ص 258
53- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 45
54- تفسير قمى ، ج 1ص 257: و اخرجوا معهم القنيان ، يشركون الخمر و يضربون بالدفوف
55- تفسير قمى ، ج 1، ص 258،: نزول جبرئيل على رسول الله فاخبره بان العير قد افلت و ان قريشا قد اقبلت
56- تفسير قمى ، ج 1، ص 259
57- تفسير قمى ، ج 1، ص 259
58- تفسير قمى ، ج 1، ص 259
59- تفسير قمى ، ج 1، ص 259 ترجمه : گويا من به چشم دل مى بينم كه فلانى در اين ميدان نقش بر زمين شده گويا اينجا مقتل ابى جهل و عتبة بن ربيع و شيبة بن ربيعه است خداوند به من پيروزى بر يكى از دو (پيروزى بر قريش يا تصرف كاروان آنها) وعده داده است و خداوند خلاف وعده نمى كند
60- تفسير قمى ، ج 1، ص 260، فقال لهم من انتم ؟ قالوا: نحن عبيد قريش قال : كم القوم ؟ قالوا: لاعلم لنا بعددهم ، قال : كم ينحرون فى كل يوم جزورا؟ قالوا: تسعة او عشرة
61- تفسير قمى ، ج 1، ص 260: و اقبلت قريش فنزلت بالبدوة اليمانية ويعثب عبيدها تسعذب من الماء فاخذهم اصحاب رسول الله و حبسوهم ...
62- تفسير قمى ، ج 1، ص 261
63- اما در مورد اينكه پيامبر اكرم بعد از پايان جنگ با اسراى زندانى چگونه عمل كرده است در مدارك تاريخ مشخص نيست ولى به حسب قواعد كلى در مورد اسراى مشركين ممكن است حضرت از آنان فديه گرفته وسپس آنها را ازاد كرده باشد گرچه بر اساس ولايت مطلقه اى كه دارد مى تواند آنها را بكشد مگر اينكه اسلام آورده كه در اين صورت بر اساس پيامبر اكرم بر اساس مقام ولايت خود آنها را آزاد مى كند
64- تفسير قمى ، ج 1، ص 260،: و بلغ قريشا ذلك فخافوا خوفا شديدا
65- تفسير قمى ، ج 1، ص 260، فقال : اماترى هذا البغى والله ما ابصر موضع قدمى ، خرجنا لنمع عيرنا و قد افلتت
66- انفال : 12 ترجمه : و ياد آر اى پيامبر! آنگاه كه خداوند به ملائكه وحى فرستاد كه من پشتيبان شما هستم ، تا شما رزمندگان را در برابر دشمن استوار نماييد، من به زودى در دلهاى آنان رعب و وحشت را القاء مى كنم پس شما گردنهاى آنها را از قفا جدا كنيد و بن انگشتان آنها را با شمشير قطع نماييد
67- انفال : 9و10، ترجمه : و ياد آر اى پيامبر! آنگاه كه شما مسلمانان از ترس و رعب دشمن به خداوند استغاثه برديد و از خداوند طلب استمداد كرديد، خداوند دعاى شما مسلمانان را به اجابت رساند و فرمود: من شما را به هزار ملك كه صف آرايى شده كمك خواهم كرد و اين نصرت خداوند فقط به عنوان بشارت دادن به مؤ منان بود و براى اين بودكه وحشت را از دلهاى شما بيرون نمود و به دلها شم طماءنينه بخشد، و بدانيد كه نصرت و پيروزى بر دشمن فقط از جانب خداوند است زيرا خداوند هم غالب است و هم غلبه و پيروزى او بر اساس حكمت است .
68- انفال : 11، ترجمه : در شب آن شب خدا چرت را بر شما غالب كرد تا اينكه در ماءمن و آرامش قرار بگيريد و خداوند باران رحمت را فرو فرستاد تا شما را از پليديهاى شيطانى (احتلام ) تطهير نمايد
69- تفسير قمى ، ج 1، ص 261، فى تفسير الاية : فلما مشى رسول الله و جنة الليل القى الله على اصحابه النعاس حتى ناموا و انزل الله تبارك وتعالى عليهم الماء و كان نزل فى موضع لايثبت الاقدام
70- تفسير قمى ، ج 1، ص 262، فعا رسول الله اصحابه بين يديه و قال : غضوا ابصاركم ولا تبدرهم بالقتال و لايتكلمن احد...
71- تفسير قمى ، ج 1 ص 262،: قال ابوجهل : ما هم الا اكلة راءس ولو بعثنا اليهم عبيدنا لاخذوهم اخدا باليد
72- تفسير قمى ، ج 1، ص 262، ولكن نواضح يثرب قد حملت الموت النافع ، اما ترونهم حرسا لايتكلمون يتلمظون تلمظ الافاغى مالهم ملجا الاسيوفهم و ما اراهم يولون حتى يقتلون ولا يقتلون حتى يقتلوا بعددهم فار تائوا راءيكم
73- انفال : 61، ترجمه : اگر كفار به صلح حاضر گرديدند با آنان جنگ را به مصالحه برگزار كن .
74- تفسير قمى ، ج 1، ص 263،: و فزع اصحاب رسول الله حين نظروا الى كثرة قريش و قوتهم
75- تفسير قمى ، ج 1، ص 263: ثم رفع يده الى السماء و قال : يا رب ان تهلك هذه العصابة لم تعبد و ان شئت ان لاتعبد لاتعبد
76- تفسير قمى ، ج 1، ص 266،: ثم اصابه الغشى فسرى عنه و هو يسلت العرق عن وجهه و يقول : هذا جبرئيل قد افاكم فى الف من الملائكة مردفين
77- تفسير قمى ، ج 1، ص 269،: و قتل من اصحاب رسول الله تسعة رجال فمنهم سعد بن خيثم و كان من النقباء
78- تفسير قمى ، ج 1، ص 266: فقتلته و اخذت راءسه و جئت به الى رسول الله فقلت : يا رسول الله البشرى هذا راءس ابى جهل بن هشام فسجدلله
79- تفسير قمى ، ج 1، ص 267: فقتل منهم سبعون و اسر منهم سبعون
80- تفسير قمى ، ج 1، ص 270،: فلما قتل رسول الله النضر و عقبة خافت الانصار ان يتقل الاسارى كلهم فقاموا الى رسول الله صلى الله عليه و آله فقالوا: يا رسول الله قد قتلنا سبعين و اسرنا سبعين و هم قومك و اساراك هبهم لنا يا رسول الله و خذ منهم الفداء و اطلقهم
81- نقشه جنگ احد و احزاب را عباس بن عبدالمطلب به رسول خدا صلى الله عليه و آله اطلاع داد.
82- توبه : 26، ترجمه : پس از انهزام سپاه دشمن سكينه و آرامش را بر قلب تو و مؤ منين حكمفرما ساخت و سپاهيانى از ملائك را براى يارى سپاهيان اسلام فرستاد كه از چشم شما پنهان بود و اين انزال ملائكه جهت تغذيه مشركين هوازن بود.
83- توبه : 25، ترجمه : وياد بياور اى پيامبر ما كه هر آينه خداوند شما را در مواطن زيادى يارى فرموده و از جمله آنها در جنگ حنين آنگاه كه كثرت سپاهيان اسلام شما را به عجب واداشت و به خداوند و امدادهاى غيبى او به كثرت خود تكيه نموده و به آن مى باليديد و مغرور شديد ولى از ياد نيرو شما را از امدادهاى غيبى الهى بى نياز نكرد ودشمن به گونه اى سحرآميز بر شما غلبه كرد كه از فرط ترس سپاهيان كفر پا به فرار گذاشتيد و زمين با آن سعه و گستردگى كه داشت در نظر شما تنگ جلوه نمود.
84- تفسير قمى ، ج 1، ص 287
85- انفال : 42، ترجمه : و ياد بياور اى پيامبر، هنگامى را كه خداوند دشمن را در نظر شما خوار و قليل جلوه نمود و اگر واقع آنها را به شما نشان مى داد كه آنان از جمعيت انبوهى برخوردار هستند هرآينه شما را ادامه نبر دست مى كشيدند و در مورد شروع جنگ و عدم آن با هم اختلاف مى كرديد، ولى خداوند رحمتش را بر شما فرو فرستاد قلبهاى شما را تسليم خود نمود، زيرا او به آنچه كه در سينه هاى شما پنهان است آگاه است .
86- انفال : ايه 42، ترجمه : و ياد بياور اى پيامبر، آنگاه كه در هنگام مقابله با دشمن آنان را در برابر شما كوچك جلوه داد و شما را در نظر آنان قليل وانمود كرد تا هدف اصلى خويش را كه هلاكت دشمن است به دست توانمند سپاهيان اسلام به اجرا درآورد.
87- انقال : 45 و 46 ترجمه : اى كسانى كه به خدا ايمان آورده ايد هرآنگاه كه در مقابل گروهى از مشركان ايستادند عقب نشينى نكنيد، ثابت استوار در برابر دشمن بمانيد و زياد به ياد خداوند باشيد زيرا ياد خداوند است كه به دلهاى شما طماءنينه و آرامش مى بخشد قطعا شما به رستگارى مى رسيد، و از خدا و رسولش اطاعت نكنيد و با يكديگر اختلاف نكنيد تا در پيمودن هدف ، سست نشويد و در مقابله با دشمن صابر و استوار بمانيد زيرا خداوند به همراه صبر پيشگان است .
88- انفال : 50
89- انفال : 17
90- الكامل ، ج 2، ص 137
91- اذرعات از ديار شام است و در منطقه اى مجاور ديار بلقاء قرار گرفته است
92- الكامل ، ج 2، ص 4 - 33
93- تفسير قمى ، ج 1، ص 11
94- تفسير قمى ، ج 1، ص 112: ((و وضع ابوسفيان خالد بن وليد فى ماءتى فادس كمينا و قال لهم : اذا اذيتمونا اختلصنابهم فاخرجوا عليهم من هذالشب حتى تكونوا من وارثهم ...))
95- سيره ابن هشام ، ج 3، ص 70: و تعباءت قريش و معهم ثلاثة آلاف رجل قد جنبوها على ميمنة الخيل خالدبن وليد و على ميسرتها عكرمة بن ابى جهل
96- الكامل ، ج 2، ص 29،: وفدى العباس نفسه و عقبل بن ابى طالب و نوفل بن الحارث بن عبدالمطلب و حليفة عتبة بن حجدم امره رسول الله بذلك فقال : لامالى لى ، فقال رسول الله : اين امال الذى وضعته عند ام الفضل و قلت لها نان اصبت فلفضل كذا و لعبد الله كذا؟ قال : والذى بعثك بالحق ما علم به احد غيرى و غيرها و انى لاعلم انك رسول الله وفدى نفسصه و بنى اخوى و حليفه
97- تفسير قمى ، ج 1، ص 111: فلما بلغ رسول الله صلى الله عليه و آله ذلك جمع اصحابه و اخبرهم ان الله قد اخبره ان قريشا قد تجمعت تريد المدينة وحث اصحابه على الجهاد و الخروج
98- عبدالله ابن ابى يكى از منافقين معروف و سرشناس مدينه بود، بنابراين طرح او هم در راستاى اهداف منافقانه اش تنظيم شده بود، منظور پيامبر از به مشورت نهادن طرح دفاع را بين اصحاب ، ارزيابى و آزمايش فرماندهان سپاه اسلام بود و طرحهاى آنان را كاملا زير نظر داشت .
99- تفسير قمى ، ج 1، ص 111
100- تفسير قمى ، ج 1، ص 111
101- تفسير قمى ، ج 1، ص 111، فضرب رسول الله معسكره مما يلى من طريق العراق و قعد عبدالله بن ابى و قومه من الخزرج التبعوا و وافت قريش الى احد و كان رسول الله عد اصحابه و كانوا سبع ماءة رجلا فوضع عبدالله بن جبير فى خمسين من الرماة على باب الشعب و اشفق ان ياءتى كمينهم فى ذلك المكان .
فقال رسول الله لعبد الله بن جبير و اصحابه : ان راءيتمونا قد هزمنهاهم حتى ادخلناهم المكة فلا تخرجوا من هذا المكان وان راءيتموهم قد هزمونا حتى ادخلونا المدينة فلا تبرعوا والزموا مراكزكم .
102- تفسير قمى تج 1، ص 113، ثم ضربه اميرالمؤ منين على فخذيه فقطعهما جميعا فسقط على ظهره و سقطع الراية فذهب على ليجهز عليه فحلفه بالرحم فانصرف عنه ، فقال المسلمون : الا اجهزت عليه ؟ قال : قد ضربته ضربة لايعيش منها ابدا
103- تفسير قمى ، ج 1، ص 113
104- تفسير قمى ، ج 1، ص 113،: و انحط خالد بن الوليد على عبدالله بن جبير وقد فر اصحابه فى نفر قليل فتلوهم على باب شعب و استعقبوا المسلمين فوضعوا فيهم السيف و نظرت قريش فى هزيمتها الى الراية قد رفعت فلا ذوابها
105- تفسير قمى ، ج 1 ص 115،: و بقيت مع رسول الله نسيبة بنت كعب المازينة و كانت تخرج مع رسول الله فى غزواته تداوى الجرحى و كانت ابنها معها فاءراد ان ينهزم و يتراجع فحملت عليه فقالت : يا بنى الى ، ين تفر؟ عن الله و رسوله ؟ فردته فحمل عليه رجل فقتله
106- تفسير قمى ، ج 1، ص 116،: فانحاز رسول الله الى ناحية احد فوقف و كان القتال من وجه واحد و قد انهزم اصحابه فلم يزل اميرالمؤ منين يقاتلهم حتى اصابه فى وجهه و راءسه وصدره و بطنه و يديه و رجليه تسعون جراحة فتحاموه ...
107- تفسير قمى ، ج 1، ص 122
108- نحل : 126
109- تفسير قمى ، ج 1، ص 270: فاطلق لهم ان ياءخذوا الفداء و يطلقوهم و شرط انه يقتل منهم فى عام قابل بعدد من ياءخذوا منهم الفداء فرضوا منه
110- نجم : 3 - 6
111- معجم البلدان ص ، 301
112- تفسير قمى ، ج 1، ص 124،: قال : و تؤ امرت قريش على ان يرجعوا الى المدينة ، فقال رسول الله : من رجل ياءتينا بخبرالقوم ؟ فقال اميرالمؤ منين : انا آتيك بخبرهم ...
113- تفسير قمى ، ج 1، ص 124: فلما دخل رسول الله المدينة نزل عليه ، جبرئيل فقال : يا محمد ان الله ياءمرك ان تخرج فى اثر الثوم و لايخرج معك الا من به جراحة
114- آل عمران : 172، ترجمه ، آن دسته از رزمندگان اسلام كه به دعوت خدا و رسولش با حالت خستگى و جراحت در بدن اجابت كردند از براى عمل نيكويى كه به جاى آوردند اجر بزرگى است .
115- تفسير تيان ، ج 2، ص 5
116- نساء: 104، ترجمه : در تعقيب دشمن سستى به خود راه ندهيد، اگر شما رنج الم داريد آنها نيز همانند شما رنج و الم را تحمل مى كنند و شما به خداوند جهت نجات و پيروزى اميدوار هستيد ولى آنها به خداوند اميد ندارند.
117- تفسير قمى ، ج 1، ص 125،: فقال ابوسفيان : هذا النكد و البغى قد ظفرنا بالقوم و بغينا و الله ما افلح قوم قد بغوا
118- تفسير قمى ، ج 1، ص 125
119- انفال : 60
120- آيات اول سوره حشر درباره اجلاء بنى النضير نازل شده و در آن آيات به كيفيت محاصره و اخراج آنان اشاره شده است ، براى آگاهى از تفصيل كلى آن به كتب تفسير مراجعه شود.
121- مجمع البيان ، ج 9، ص 387
122- مجمع البيان ، ج 9ص 386: و ذلك ان النبى لما دخل المدينة صالحه بنوالنضير على ان لا نقاتلوه و لايقاتلو معه فقبل ذلك منهم
123- مجمع البيان ، ج 9ص 386،: فلما غزى رسول الله بدرا و ظهر على المشركين قالوا: والله انه النبى الذى و جدنا نعته فى التوراة
124- به نظر مى رسد كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در طراحى قتل كعب بن اشرف مستقيما دخالت داشت ، زيرا نظاره گر كيفيت اجراى نقشه آنان بود.
125- حشر: 5
126- تاريخ طبرى ج ، 1، ص 225: فصالحهم على ان يحقن لهم اموالهم و ان يخرجونهم من ارضهم و اوطانهم و يسيرهم الى اذرعات الشام و جعل لكل ثلاثة منهم بعيرا و سقاء
127- تاريخ طبرى ، ج 1 ص 226: وخلوا الاموال لرسول الله فكانت لرسول الله خاصة يضعها حيث يشاء فقسمها على المهاجرين دون الانصار و لم يسلم من بنى النضير الا رجلان : عبدالله بن عمرو ابوسعيد بن وهب
128- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 223: فانطلق رسول الهل الى قاب ثم مال الى بنى النضير مستغنيا بهم فى ديتهما و معه نفر من المهاجرين
129- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 225: قال ابن عباس : فحاصرهم رسول الله - يعنى بنى النضير - خمسة عشر يوما حتى بلغ منهم كل مبلغ فاءعطوه ما اراد منهم
130- فتوح البلدان ، ص 33،: فكان ينفق منهما على اهله نفقة سنته و ما بقى جعله فى الكراع و السلاح عدة سبيل الله
131- اعراف : 128: ترجمه : همانا زمين از آن خداوند است مالكيت آن را به بعضى از بندگان شايسته خود به ارث واگذار مى كند.
132- فتوح البلدان ، ص 33،: عن عمر بن الخطاب قال : كانت لرسول الله خاصة ثلاث صفايا مال بنى النضير و خيبر و فدك ، و اما فدك كانت لابناء السبيل و اما خيبر فجزاءها ثلاثه اجزاء فقسمه جزئين منها بين المسلمين و حبس جزء لنفسه و نفقة اهله فما فضل من نفقهم رده الى فقراء المهاجرين
133- فتوح البلدان ، ص 31، و 32
134- مدرك پيشين ، ص 33
135- الكامل ، ج 2، ص 66، و جاء زوج المراءة فراءى شخصا فعرف انه ربيعة القوم فرماه بسهم فوضعه فيه فانتزعه و ثبت قائما يصلى ، ثم رماه بسهم آخر فاءصابه فنزعه و ثبت يصلى ثم رماه بالثالث فوضعه فيه فانتزعه ثم ركع و سجد
136- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 50
137- مجمع البيان ، ج 2، ص 90
138- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 50، مجمع البيان ، ج 5، ص 104، قال فى المحمع كان حديث الخندق ان نفروا من اليهود منهم سلام بن ابى حقيق و حى بن اخطب و جماعة من بنى النضير الذين اجلاهم رسول الله لكن فى تفسير القمى ، ج 2، ص 176،: و معهم كنانة و سليم و فزاره
139- تفسير قيم ، ج 1، ص 177: و قال حى بن اخطب لهم : ان محمدا قد و تركم و وترنا و اجلانا من المدينة من ديارنا و اموالنا و اجلا بنى عمنا بنى قينقاع ، فسيروا فى الارض و اجمعوا خلفائكم و غيرهم حتى نسير اليهم
140- تفسير قمى ، ج 2، ص 177
141- الكامل ، ج 2، ص 70،: و اشار به سلمان الفارسى و كان اول مشهد شهده مع رسول الله و هو يومئذ حر
142- تفسير قمى ، ج 2، ص 177، فقال : يا رسول الله ، ان القليل لايقاوم الكثير فى المطاولة (اى المقاتلة ) قال : فماتصنع ؟ قال : نحفر خندقا يكون بيننا و بينهم حجابا فيمكنك معهم فى المطاولة
143- تفسير قمى ، ج 2، ص 177
144- تفسير قمى ، ج 2، ص 178: ثم اخذ معولا فضربة فبرقت برقة فنظرنا فيها الى قصورات الشام ، ثم ضرب اخرى ، فبرقت فنظرنا فيها قصور اليمن ثم ضرب اخرى فبرقت برقة نظرها فيها قصور المدائن ، فقال رسول الله : اما انه سيفتح الله عليكم هذه المواطن التى برقت فيها البرق
145- تفسير قمى ، ج 2، ص 179، ففرغ رسول الله صلى الله عليه و آله من حفر الخندق قبل نزول قريش بثلاثة ايام
146- تفسير قمى ، ج 2، ص 179، و حفر رسول الله صلى الله عليه و آله الخندق و جعل له ثمانية ابواب وجعل على كل باب رجلا من الماجرين و رجلا من الانصار مع جماعة تحفظونه
147- الكامل ، ج 2، ص 71: فاقبلت قريش حتى نزلت به مجتمع الاسيال من رعمة بين الجوف و زغابة فى عشره الاف من احابيشهم و اقبلت غطفان و من تابعهم حتى نزلوا الى جنب احد تفسير قمى ، ج 2، ص 179 فاءقبلت قريش و منهم حى بن اخطب فلما نزلوا بوادى العقيق
148- تفسير قمى ، ج 2، ص 181، فلم يزل يقبلهم عن راءيهم حتى اجابوده فقال لهم : اخرجوا الكتاب الذى بينكم و بين محمد فاخرجوه حى بن اخطب و مزقة و قال : قد وقع الاسر فتجهزوا و تهيؤ وا للقتال
149- به نظر مى رسد علت انتخاب اين دو نفر (سعدبن معاذ، اسد بن حصين ) جهت گزارش اين بود كه آن دو از قبيله اوس بودند و قبيله اوس با يهوديان معاهده همكارى و معاونت داشتند، و براى اينكه دشمن از مساءله آگاه نشود از اين دو نفر تهيه گزارش استفاده گرديد.
150- كلمه عضل و الفاره نام دو قبيله عرب است كه در آنجا بعثت به خدا و رسولش ايمان آوردند و پس از گذشت مدت كوتاهى از ايمان خود به كفر بازگشتند، از اين رو دو قبيله به صورت ضرب المثل بين عرب رايج شد، به طورى كه هرگاه قبيله اى نسبت به قبيله ديگر نقض عهد كرد عرب از اين دو كلمه استفاده مى كرد، رسول خدا صلى الله عليه و آله از شيوه عرب استفاده كرد و اين دو كلمه را به عنوان رمز اطلاعاتى در مورد خبريابى بكار گرفت
151- تفسير قمى ، ج 2، ص 181، ثم رجعا الى رسول الله فقالا: عضل و الفاره
152- تفسير قمى ، ج 2، ص 182،: فنزلت قريش فلما راءوه قالوا: ان هذه لمكيدة ماكانت العرب تكيدها
153- تفسير قمى ، ج 2، ص 182، فوافى عمروبن عبدود و هيبرة بن وهب و ضرارة بن اخلطاب الى الخندق و كان رسول الله قد صف اصحابه بين يديه فصاحوا بخيلهم حتى ضفروا الخندق الى جانب رسول الله
154- احزاب : 18
155- نام قبيله اى است كه در مكه زندگى مى كردند و عمر از اين قبيله بود
156- مورخين اسلام آوردن نعيم بن مسعود را سه روز قبل از استقرار سپاهيان قريش در وادى عقيق ذكر كرده اند
157- تفسير قمى ، ج 2، ص 186: فرجع حى بن اخطب الى قريش فاخبرهم ، فلما قال يساءلون الرهن فقال ابوسفيان : هذا والله اول العذر قد صدق نعيم بن مسعود، لاحاجة لنا فى اخوان القردة و الخنازير .
158- تفسير قمى ، ج 2، ص 186
159- تفسير قمى ، ج 2، ص 186
160- تفسير قمى ، ج 2، ص 186
161- تفسير قمى ، ج 2، ص 187
162- الكامل ، ج 2، ص 52، و كان فتح بنى ضريظة فى ذى القعده و صدر ذى الحجة و قتل من المسلمين فى بنى قريظه ثلاثة نفرات
163- تفسير قمى ، ج 2، ص 189، فلما دخل رسول الله المدينة و اللواء معقودا اراد ان يغتسل من الغبار فناداه جبرئيل
164- تفسير قمى ، ج ، 2، ص 190: و انزل رسول الله العسكر حول حصنهم فحاصرهم ثلاثة ايام فلم يطلع احد منهم راءسه
165- در جريان بنى قينقاع عبدالله بن ابى سركرده منافقين از حضرت تقاضا كرد كه آنها را نكشد، ثروت آنان را گرفته و آنان را از مدينه اخراج كند كه پيامبر تقاضاى عبدالله بن ابى را پذيرفت .
166- تفسير قمى ، ج 2، ص 190: فلما انكثروا على رسول الله قال لهم : اما ترضون ان يكون الحكم فيهم الى رجل منكم ؟ فقالوا: بلى فمن هو؟ قال : سعدبن معاذ، قالوا قد رضينا بحكمه
167- سعدبن معاذ در جنگ خندق مجروح شده بود و با همان حال در محاصره بنى قريظه شركت كرده بود.
168- تفسير، قمى ، ج 2، ص 190، انى حكمت ان تقتل رجالهم و تسبى نسائهم و زرارريهم و تقسم عنائمهم و اموالهم بين المهاجرين و الانصار، فقال رسول الله : يا سعد قد حكمت بحكم الله من فوق سبع سموات
169- الكامل ، ج 2، ص 76: ثم قسم رسول الله اموالهم فكان للفارس ثلاثة اسهم - للفرس سهمان و لفارسه سهم - للرجل من ليس له فرس سهم و كانت الخيل ستة و ثلاثين فرسا و اخرج منها الخمس و كان اول فى وقع فيه السهمان و الخمس
170- تفسير قمى ، ج 2، ص 191، و ساقوا الاسارى الى المدينة و امر رسول الله باخدود فحضرت و اخرج منها الخمس اول فى وقع فيه السهمان والخمس
171- تاريخ يعقوبى ، ج 2 ص 53: و قسمت اموال بنى قريظه و نسائهم واعلم سهم الفارس و سهم الراجل فكان الفارس سهمين و الراجل سهما واحد و كان اول مغنم اعلم سهم الفارس و كانت الخيل ثمانية و ثلاثن فرسا
172- تفسير قمى ، ج 2 ص 289: فجاء امير المومنين واحاط بحصنهم فاشرف عليهم كعب بن اسيد من الحصن يشتمهم و يشتم رسول الله فركب حمارا فلما دنس منهم لقاه على بن ابى طالب فقال : لا تدن منهم ، قال : احسب اساووا القول ؟ قال : نعم يارسول الله .
173- الكامل ، ج 2، ص 81
174- سيرة ابن هشام ، ص 302، بلغ رسول الله صلى الله عليه و آله ان بنى المصطلق يجمعون له .
175- الكامل ، ج 2، ص 81: ذكرت هذه الغزوة بعد ذى القرد و كانت فى شعبان سنة ست
176- قديد منطقه اى است كه در ساحل درياى سرخ قرار دارد و آن را مريع نيز مى گويند
177- تفسير قمى ، ج 2، ص 386؛ آئين نبرد، ص 367؛الكامل ، ج 2، ص 192
178- منافقون : 8، يقولون لئن رجعنا الى المدينة ليخرجن الاعز منها الاذل ، قل ولله ، العزة و لرسوله و للمؤ منين ولكن المنافقون ولايعلمون
179- تفسير قمى ، ج 2، ص 369
180- الكامل ، ج 2، ص 81: فقال هل لك على خير من ذلك ؟ قالت : و ما هو يا رسول الله ؟ يا قال : اقضى كتابتك ، و اتزوجك ؟ قالت : نعم يا رسول الله ، ففعل و سمع الناس الخبر فقالوا: اصهار رسول الله فاءعتقوا اكثر من ماءة بيت من اهل بنى المصطلق فما كانت امراءة اعظم بركة على قومها منها
181- حجرات : 6
182- الكامل ، ج 2، ص 87: فلما بلغ عسفان لقاه بشربن سفيان الكعبى فقال : يا رسول الله هذه قريش قد سمعوا بمسيرك فاجتمعوا بذى طوى .
183- الكامل ، ج 2، ص 87، والله لا ازل اجاهدهم على الذى بعثنى الله به حتى يظهره الله او تنفرد هذه السالفة
184- الكامل ، ج 2، ص 87: فقال النبى : انا الم ناءت لقتال احد ولكنا جئنا معتمرين و ان شائت قريش ماددناهم مدة و يخلوبينى و بين الناس و ان ابوافوالذى بيده لاقاتلنهم على امرى حتى تنفرد سالفتى
185- مجمع البيان ، ج 9 ص 178: فرج عروة الى اصحابه و قال : اى قوم والله لقد و قدت على الملوك و وقدت على قيصر و كسرى و النجاشى ، والله ان راءيت ملكا قد يعظم اصحابه ما يعظم اصحابه محمدا
186- ناگفته نماند كه اگر حكومت اسلامى مورد هجوم دشمن قرار گيرد دفاع از حكومت اسلامى بر همگان واجب و لازم است و پيامبر بر اساس ولايتى كه بر امت اسلامى دارد مى تواند دفاع را بر همگان الزامى نمايد.
187- مجمع البيان ، ج 2، ص 177،: فدعا رسول الله عثمان فارسله الى ابى سفيان
188- الكامل ، ج 2 ص 90
189- مجمع البيان ، ج 9ص 179
190- تفسير قمى ، ج 2، ص 213
191- تفسير قمى ، ج 1، ص 313: هذا ما اصلح عليه محمد بن عبدالله و الملا من قريش و سهيل بن عمرو و اصطلحوا على وضع الحرب بينهم عشر سنين ...؛الكامل ، ج 2، ص ‍ 204: اصطلحا على وضع الحرب من الناس عشر سنين
192- تفسير قمى ، ج 1، ص 313: هذا ما اصطلح عليه محمد بن عبدالله و الملا من قريش و سهيل بن عمروا و اصطلحوا على وضع الحرب بينهم عشر سنين
193- تفسير قمى ، ج 2، ص 311: فلما اجابهم رسول الله الى الصلح انكر عامة اصحابه و اشد ما كان ، انكارا فلان ، فقال عمر: يا رسول الله الم تقل لنا ندخل المسجد الحرام و نحلق مع الملحقين ؟ فقال :: امن عامنا هذا وعدتك ؟
194- تفسير قمى ، ج 2، ص 314: فلما كتبوا قامت خزاعة فقالت : نحن فى عهد محمد رسول الله و عقده و قامت بنوبكر فقالت : نحن فى عهد قريش و عقدها و كتبوا نسختين عند رسول الله و نسخة عند سهيل بن عمرو و رجع سهيل بن عمرو و حفص بن عمرو بن احنف الى قريش فاخبراهم ... و قال رسول الله لاصحابه : انحروا ابدانكم و احلقوا رؤ وسكم
195- الكامل ، ج 2، ص 205
196- آيات نازل شده : انا فتحنا لك فتحا مبينا الى قوله تعالى : لقد رضى الله عن المؤ منين اذ يبايعونك تحت الشجرة
197- فتح : 10: ترجمه : همانا كسانيكه دست بيعت به تو دادند با خدا بيعت نمودند دست و قدرت خداوندى بالاى همه قدرتهاست ، هر كس عهد و پيمان را نقض كند به ضرر خويش ‍ اقدام كرده و هركس به پيمان خويش وفا كند، همانا نتيجه آن به خودش عائد شده ، و هر كس به عهد وپيمانى كه با خدا منعقد مى كند وفادار باشد خداوند به زودى اجر بزرگ به او عنايت مى فرمايد.
198- عن الصادق - عليه السلام - فى حديث فما انقضت الاسلام فى تلك المدة حتى كاد الاسلام يستولى على اهل مكة (اعلام الورى : ص 45)
199- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 298: ثم دخلت سنة سبع فخرج رسول الله صلى الله عليه و آله فى بقية المحرم الى الخيبر و استخلف الى المدينة سباع بن عرفطة الغفارى فمضى حتى نزل بجيشه بواد يقال له الرجيع فنزل بين اهل خيبر و بنى غطفان ليحول بينهم و بين ان يمد و اهل خيبر
تاريخ يعقوبى ج ، 2، ص 56؛الكامل ، ج 2، ص 99: لما عاد رسول الله صلى الله عليه و آله من الحديبية اقام بالمدينة ذى الحجة و بعض المحرم و صار الى خيبر فى الف و اربع ماءة رجل معهم مئتا فارس و كان مسيره الى خيبر فى المحرم سنة سبع و استخلف على المدينة سباع بن عرفطة .
200- الكامل ، ج 2، ص 99: الرجيع اسم مكان و هو ماء لهذيل قرب الهرة و الطائف و الرجع واد قرب خيبر
201- الكامل ، ج 2، ص 99
202- سيره ابن هشام ، ج 3، ص 344: بلغ ان غطفان لما سمعت به فنزل رسول الله من خيبر جمعوا له ثم خرجوا ليظاهروا يهود عليه
203- الكامل ، ج 2، ص 99، فمضى حتى نزل بجيشه بالرجيع ليحول بين اهل خيبر و غطفان لانهم كانوا مظاهرين لهم على رسول الله و قصدت غطفان خيبر ليظاهروا يهود عليه ثم خافوا المسلمين ان يخلفوهم فى اهليهم و اموالهم فرجعوا و دخلوا بين رسول الله و يهود...
204- الكامل ، ج 2، ص 99، و نزل على خيبر ليلا و لم يعلم اهلها فخرجوا عند الصباح الى عملهم بمساحيهم و مكاتلتم لما راءوه عادوا و قالوا: محمد و الخميس
205- به نقل از تاريخ يعقوبى .
206- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 100،: تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 55، الكامل ج 2، ص 101: فقال : انا و الله لاعطنها غدا رجلا يحب الله و رسوله و يحبه الله و رسوله
207- جنس درب قلعه از سنگ به طول 4 متر و عرض 2 متر و قطر 1 متر بود.
208- فتوح البلدان ، ص 32
209- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 300
210- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 302، و حاصر رسول الله هل خيبر فى حصنهم الوطيح و السلالم حتى اذا ايقنوا بالهلكة ساءلوه ان يسيرهم و يحقن لهم دمائهم و كان رسول الله قد حاز الاموال كلها الشق و فطاة و الكتيبة و جميع حصونهم الا ما كان من ذلك الحصين
211- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 302، فلما سمع بهم اهل فدك قد صنعوا ما صنعوا بعثوا الى رسول الله يساءلونه ان يسيرهم و يحقن دمائهم لهم و يخلواالاموال فعل
212- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 302، فلما نزل اهل خيبر على ذلك ساءلوا رسول الله ان يعاملهم بالاموال على النصف و قالوا: نحن اعلم بها منكم و اعمر لها فصالهم رسول الله النصف على انا اذا شئنا نخرجكم اخرجناكم و صالحه اهل فدك مثل ذلك فكانت خيبر فيئا للمسلمين و كانت فدك خالصة لرسول الله لانهم لم يجلوا عليها بخيل و ركاب
213- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 57، وبات عروسا بابنة حى بن اخطب و فتح جميع الحصون
214- حشر: 6
215- فتوح البلدان ، ص 33
216- انبياء: 105
217- فتوح البلدان ، ص 38 - 36
218- فتوح البلدان ، ص 43 عن عمر بن الخطاب : اما اموال بنى النضير فكان جب لنواتيه و اما فدك فكانت لابناء السبيل و اما خيبر فقسمها ثلاثة اجزاء فقسم جزئين منهابين المسلمين و حبس جزء لنفسه و نفقة اهله فما فضل من نفقهم رده الى فقراء المهاجرين
219- مصباح ، ص 636: فدك سرزمينى است كه به صورت فى ء به ملك رسول خدا صلى الله عليه و آله بازگشت ، در زمان خلافت عمر بين عباس و على در مورد مالكيت فدك اختلاف شد براى حل اختلاف به نزد خليفه رفتند، حضرت على مدعى بود كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در زمان حياتش آن را به فاطمه و فرزندانش بخشيده است عباس حرف على را قبول نكرد عمر فدك را به على و عباس باز گرداند
220- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 306 و لما فرغ رسول الله من خيبر قذف الرعب فى قلوب اهل فدك حين بلغهم لما وقع الله باهل خيبر فبعثوا الى رسول الله فصالحوه على النصف من فك فقدمت رسلهم بخيبر او بالطريق بعدما قدم المدينة فقبل ذلك منهم فكانت فدك لرسول الله خاصة لانه لم يوحف عليه بخيل و لاركاب
221- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 307
222- فتوح البلدان ، ص 44: هنگامى كه حضرت فاطمه از جريان آگاه گرديد وارد مسجد شد و به ابى بكر خطاب كرد: چرا فدك را از من گرفته و در اختيار خود قرار داده اى و حال آنكه خداوند فدك را ملك من قرار داده است ؟
ابى بكر از فاطمه تضاضاى شهود كرد حضرت على و ام ايمن به نفع فاطمه شهادت دادند، خليفه به فاطمه گفت : شهادت زن مقبول نيست مگر اينكه زن عادله ديگرى نيز شهادت بدهد.
مرحوم صدوق در كتاب علل الشرائع - ص 191 - و على بن ابراهيم قمى در تفسير خود در ذيل آيه شريفه ما اءفاء الله على رسوله منهم فما اوجفتم عليه من دخل ولا ركاب حشر: 6 - شرح ماجرا را از زبان امام صادق - عليه السلام - بدين گونه نقل مى كنند: هنگامى كه خليفه عمال فاطمه را از فدك بيرون كرد و فاطمه را از حق مسلم خود منع نمود، حضرت عليب به عنوان دفاع از حق دختر پيامبر در مسجد بر ابى بكر و مهاجرين و انصار وارد شده و به ابى بكر خطاب كرد: چرا فاطمه را از فدك منع كردى و وكيل او را از فدك اخراج كردى در حالى كه ساليان متمادى سرزمين فدك در تصرف فاطمه بوده است ؟
ابوبكر در جواب گفت : فدك فى ء مسلمين است اگر فاطمه شهود اقامه كند فدك را به او برمى گردانم حضرت فرمود: آيا شما در مورد ما به خلاف حكم مى كنى ؟ ابوبكر پاسخ داد: خير.
حضرت فرمود: اگر مالى در دست ديگرى باشد و من ادعا كنم كه اين مال از من است از چه كسى تقاضاى بينه مى كنى ؟ گفت : از تو، حضرت فرمود: اگر مالى در دست من باشد و مردم ادعا كنند كه اين مال از من است آيا از من تقاضاى بينه مى كنى ؟ ابوبكر ساكت شد، عمر به جاى او برخاسته و گفت : يا على از اين حرفها بس كن فدك فى ء مسلمين است و من نمى توانم شما را مجاب كنم .
حضرت خطاب به به ابى بكر كرده و فرمود: آيه : انما يريد الله ليذهب عنكم الرجس اهل البيت و يطهركم تطهيرا - احزاب : 33 - درباره چه كسانى نازل شده است ؟ ابى بكر گفت : درباره شما. حضرت فرمود: اگر دو نفر بر عليه فاطمه شهادت دادند و گفتند: كه - نعوذبالله - فاطمه مرتكب خلافى شده با او چگونه حكم مى كنى ؟ ابى بكر گفت : همان گونه كه در مورد ديگران قضاوت مى كنم در مورد فاطمه نيز قضاوت خواهم كرد و همان طور كه ديگران را حد مى زنم بر فاطمه نيز حد خواهم زد.
حضرت فرمود: فاذن كفرت بالله العلى العظيم همانا نسبت به خداى متعال كافر شدى ، ابى بكر گفت : چرا؟ حصرت فرمود: چون شهادت خدا را رد كردى و بر خلاف شهادت خدا شهادت خلق را بر شهادت او مقدم داشتى زيرا خداوند در اين آيه به طهارت فاطمه شهادت داده است در پى اين گفتگو گريه و همهمه مسجد را فراگرفت و در نتيجه خليفه و مسلمين مسجد را ترك كردند.
هنگامى كه ابى بكر به منزل رسيد خطاب به عمر گفت : آيا شنيدى على در مسجد چه كرد؟! به خدا سوگد اگر چند جلسه بدين شيوه با ما مواجه شود اساس خلافت را از بيخ و بن خواهند كند و لذائذ خوشگوار آن را بر كام ما تلخ خواهد كرد، عمر گفت : چاره اين كار را خالد مى تواند حمل كند.
پس خالد بن وليد را دعوت كردند و جريان را به وى گزارش نمودند، ابى بكر گفت : مى خواهم امر مهمى را به عهده ات واگذار كنم خالد گفت : قبول مى كنم گرچه قتل على بن ابيطالب در ميان باشد، ابى بكر گفت : هنگامى كه در نماز سلم داد تصميم خود را عملى كن خالد پذيرفت .
سماء بنت عميس همسر خليفه كه از جريان آگاه شده بود بلافاصله كنيز خود را به خانه على فرستاد و به او فرمود: هنگامى كه وارد شدى اين آيه را بر آنان تلاوت كن قالوا يا موسى ان الملاء ياءتمرون بك ليقتلوك فاخرج انى لك من الناصحين - قصص : 20 - چنانچه آگاه نشدند بار ديگر ايه را تكرار كن ، كنيز به منزل على وارد شد و در حالى كه على و فاطمه در خانه نشسته بودند آيه را بر حضرت قرائت كرد، حضرت نيز در جواب اين ايه را قرائت كرد: ان الله يحول بين المرء و قبله انفال : 24 - كنيز اسماء نيز به خانه بازگشته و جريان را براى اسماء بازگو كرد.
هنگام شروع نماز حضرت در كنار خالد نشست خليفه نماز را شروع كرد قبل از اينكه نماز را به پايان برساند در حال سلام بود كه با خود انديشيد كه چگونه خالد را از تصميم قبلى منصرف كند پس قبل از اينكه نماز را سلام دهد گفت : ياخالد لاتفعل ما امرتك السلام عليكم و رحمة الله و بركاته .
پس از پايان نماز حضرت به خالد فرمود: تصميم خليفه چه بود كه از آن پشيمان شد، خالد گفت : قتل تو، حضرت فرمود: اگر خليفه نهى نمى كرد چه مى كردى ؟ خالد گفت : شما را را مى كشتم ، حضرت يقه اش
را گرفت و را بر زمين زد و فرمود: اگر عهد خدا و رسولش را بر عهده نداشتم مى فهميدى كه چه كسى ديگرى را مى كشد؟ مردم از وضعيت موجود نگران شدند و از على تقاضا كردند كه خالد را رها سازد، على خالد را رها كرد و روانه منزل گرديد،.
223- فتوح البلدان ، ص 44
224- معاويه سرزمين فدك را به عنوان قطايع خلافت بين سه نفر تقسيم كرد؛بخشى از آن را در اختيار مروان بن الحكم و بخشى را نيز در اختيار عمر بن عثمان و بخش زيادى از آن را در اختيار فرزندنش يزيد قرار داد، آنان درآمد حاصله از سرزمين فدك را صرف خوشگذرانيها و عياشيهاى خود مى نمودند، اين سيره چند سال ادامه داشت .
هنگامى كه مروان به خلافت رسيد دو بخش ديگر را نيز تصرف نمود و در نتيجه تمامى فدك در اختيار مروان قرار گرفت ، پس از آن سرزمين فدك به عنوان قطايع خليفه از طرف مروان به عبدالعزيز واگذار گرديد، پس از درگذشت عبدالعزيز به عنوان سهم الارث به ملك ورثه - از جمله عمربن عبدالعزيز - منتقل شد.
225- عمربن عبدالعزيز نامه اى به ابى بكر بن عمرو كه در آن زمان والى مدينه بود، نوشت ، بدين مضمون كه : فدك در دوران خلافت خلفاى ثلاثه تصرف و از دست مالك اصيلش خارج گرديده است ، بنابر وظيفه الهى كه من دارم مصمم هستم كه فدك را به مالكين اصلى يعنى اولاد فاطمه بازگردانم .
گويا والى مدينه از اجراى دستور مبنى بر واگذار نمودن فدك امتناع مى كرد لذا عمربن عبدالعزيز در نامه اى به والى نوشت : اما بعد كتبت اليك ان آمرك ان تذبح بقرة لساءلتنى ما لونها؟ فاذا وردك كتابى هذا فاقسمها فى ولد فاطمة . پس از وصول نامه والى مدينه فدك را به اولاد فاطمه بازگرداند.
اين مساءله مورد اعتراض شديد بنى اميه قرار گرفت و خليفه را مورد عتاب و سرزنش قرار دادند و اظهار داشتند كه چرا سيره شيخين را به باد مسخره و استهزاء گرفته اى ؟ عمربن عبدالعزيز در جواب آنان گفت : انكم جهلتم و علمت و نسيتم و ذكرت ان ابابكر بن محمد بن عمر بن حزم حدثنى عن ابيه عن جده ان رسول الله قال : فاطمة بضعة منى يستنحطها ما يستنحطنى و يرضينى ما ارضاها و ان فدك كانت صافية لرسول الله فى عهد ابى بكر و عمر، ثم صار امرها الى مروان و وهبها، الى عبدالعزيز ابى فورثتها و اخوتى عنه مساءلتهم ان يبيعونى حصتهم عنهم منها عمن واهب و واهب حتى استجمعت لى فراءيت ان اردها على ولد فاطمة فقالوا: فان ابيت الا هذا فامسك الاصل و اقسمه اللغة ففعل (به نقل از كتاب الفدك فى التاريخ )
226- الفدك فى التاريخ
227- ماءمون به برادرش عبدالله بن هارون دستور داد فدك را با تمام تعلقاتش به اولاد فاطمه برگرداند، عبدالله نيز به فرماندار مدينه نامه اى بدين مضمون نوشت :
بسم الله الرحمن الرحيم :
اما بعد فان اميرالمؤ مين بمكانة من دين الله و خلافة رسوله و القرابة به اولى من السنن بسنته و قد كان رسول الله اعطى فاطمة فدكا و تصدق بها عليها و كان ذلك امرا معروفا لااختلاف فيه بين آل رسول الله و لم تزل تدعى منه ما هوا ولى به من صدق عليه .
فراءى اميرالمؤ منين ان يردها الى ورثتها ويصلها اليهم تقربا الى الله باقامة حقه وعدله و الى رسول الله بتنفيذ امره و صدقته و امر باثبات ذلك فى دواوينه و الكتاب الى عماله ، فلاءن كان ينادى فى كل موسم بعد ان قبض الله نبيه ان يذكر كل من كانت له صدقة او هبة او عدة ذلك فيقبل قوله و ينفذ عدته ، ان فاطمة رضى الله عنها لاولى باءن يصدق قولها فيما جعل رسول الله لها.
و قد كتب اميرالمؤ منين الى المبارك الطبرى مولى اميرالمؤ منين ياءمره برد فدك على ورثة فاطمة بنت رسول الله بحدودها و جميع حقوقها المنسوبة اليها و ما فيها من الرقيق و الغلات و غير ذلك و تسليمها الى محمد بن يحيى بن الحسين بن زيد بن على بن الحسين بن على بن على بن ابى طالب و محمد بن عبدالله بن الحسن بن على بن الحسن بن على بن ابى طالب لتولة اميرالمؤ منين اياهما القيام بها لاهلها.
فاعلم ذلك من ارى اميرالمؤ منين و ما الهمه الله من طاعته و وفقه له من التقرب اليه و الى رسوله و اعلمه من قبلك و عامل محمد بن يحيى و محمد بن عبداللع بما كنت تعادل به المبارك الطبرى و اعنهما على ما فيه عمارتها و مصلحتها و وقور غلاتها ان شاء الله . والسلام .
و كتب يو م الاربعاء لليلتين خلتا من ذى القعدة سنة عشر و ماءتين (فتوح البلدان ، ص 46)
228- در باغستانهاى فدك 12 نخله به دست مبارك رسول خدا صلى الله عليه و آله كاشته شده بود و تا آن زمان هم باقى بود، وى شخصى را به نام بشربن اميه را ماءمور كرد كه 12 نخله را طقع كند، هنگامى كه 12 نخله را قطع كرد در مراجعت هر دو دستش فلج شد.
229- فتوح البلدان ص 43 بلاذرى مى گويد: عروة بن الزبير قال : ان ازواج النبى ارسلن عثمان الى ابى بكر يساءله عن تواريثهم من سهم رسول الله بخيبر و فدك ، فقالت لهن عايشة : اما تتقين الله اما سمعتن رسول الله يقول : لانورث ما تركناه صدقة انما هذا المال لآل محمد لنا ثبتهم وضيفهم فاذا مت فهو الى فاذا مت فهو الى الامر بعدى فامسكن
230- عيون اخبار الرضا، ج 2، ص 85: عن حسن بن على بن فضال عن ابيه عن الرضا قال : ساءلته عن امير المؤ منين لم يسترجع فدكا لما ولى امر الناس فقال : انا اهل بيت اذا و لانا الله عزوجل لا ياءخذ حقوقنا الا هو و نحن اولياء المؤ منين انما نحكم لهم و ناءخذ لهم حقوقهم و ممن يظلمهم و لاناءخذ نفسنا
231- الفدك فى التاريخ ، ص 25
232- تاريخ طبرى ج 2، ص 319
233- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 65: وجه رسول الله جعفر بن ابى طالب و زيد بن حارثة و عبدالله بن رواحة فى جيش الى الشام لقتال الروم سنة 8
234- سره ابن هشام ، ج 4، ص 15 قال رسول الله : اميرالجيش زيد بن حارثه فان قتل جعفر بن ابى طالب فان قتل جعفر بن ابى طالب فعبدالله بن رواحة فان قتل عبدالله بن رواحة فليرتض المسلمون من احبوه
235- تاريخ طبريت ج 2، ص 321
236- از آن تاريخ خالدبن وليد به سيف الله ملق گرديد.
237- تاريخ طبرى ج 2، ص 322؛تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 65 و تاءمر خالد بن وليد...
238- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 321
239- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 65
240- و لمثل جعفر فليبك الباكون .
241- اسماء بنت عميس پس از شهادت جعفر به ازدواج ابى بكر خليفه اول درآمد، و پسرى از او به دنيا آورد كه به نام محمد بن ابى بكر موسوم شد، وى از اصحاب باوفاى على بود و حضرت او را به عنوان استاندارى مصر انتخاب كرد، معاويه پس از آگاهى از اين مساءله وى را به شهادت رسانيد، عليه رحمة الله و بركاته
242- فتح : 1 و 2
243- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 31؛فتوح البلدان ، ص 50
244- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 41
245- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 60، فاسر الى كل رئيس منهم بما اراد و امره ان يلقاه بموضع سماه و ان يكتم ما قال له فاسر الى خزاعى ابن عبدنهم ان يلقاه بمزنيه بالروحاء و الى عبدالله بن مالكان يلقاه بغفار بالسقياء و الى قدامة بن ثمامة ان يلقاه ببنى سالم بقديد و الى صعب بن جثامة ان يلقاه ببنى ليت بالكديد
246- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 39، اللهم خذالعيون و الاخبار عن قريش حتى نبغتها نبغة (اذ جانه ولم يعلم به )
247- رسول خدا صلى الله عليه و آله در آغاز راه دستور داد كه سپاه روزه خود را افطار نمايند زيرا رزمندگان اسلام مجموعا در حال سفر بودند و روزه گرفتن از مسافر ساقط شده است
248- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 42: ثم مضى حتى نزل مر الظهران فى عشرة آلاف من المسلمين
249- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 42: فلما نزل رسول الله مرالظهران و قد عميت الاخبار عن قريش فلم ياءتهم خبر عن رسول الله و لايدرون ما هو فاعل
250- الكامل ، ج 2، ص 120: فقال بديل : هذه نيران خزاعة فقال ابوسفيان : خزاعة اذل من ذلك
251- الكامل ، ج 2، ص 120
252- الكامل ، ج 2، ص 121: قال : ما تاءمرنى ؟ قلت : تركب معى فاستاء من لك رسول الله فوالله لئن ظفر بك ليضربن عنقك
253- الكامل تج 2، ص 121: الم ياءن لك اءن تعلم انى رسول الله فقال : باءبى انت وامى ففى النفس منها شى ء
254- اگر چه سپاه بزرگ اسلام فتح مكه را آغاز كرد ولى فقط توانست سنگرهاى دفاعى ظاهرى را شكست دهد و سنگرهاى دفاعى باطنى به وسيله بكار بستن سياستهاى درست و صحيح عباس شكسته شد.
255- الكامل ، ج 2، ص 122، فقال : ما لاءحد بهؤ لاء، قبل ولاطاقة لقد اصبح ملك ابن اخيك عظيما فقلت : ويحك انها النبوة فقال : نعم اذن فقلت : الحق بقومك سريعا فحذرهم
256- الكامل ، ج 2، ص 122: فخرج حتى اتى مكة و معه حكيم بن حزام فصرخ فى المسجد: يا معشر قريش هذا محمد قدجاءكم بما لاقبل لكم به .
257- الكامل ، ج 2، ص 122: فقالوا: و ما قال ؟ قال : من دخل دارى فهو اءمن ، قالوا: و ما تغنى عنا دارك ؟ فقال : و من دخل المسجد فهو من و من اغلق بابه فهوا من ثم قال : يا معشر قريش اسلموا تسلموا
258- براساس نقل كامل على بن ابى طالب پرچم فرماندهى سعدبن عباده را از دستش گرفت و به همراه سپاه از همان جناح وارد عمليات گرديد.
259- الكامل ، ج 2، ص 122
260- تاريخ طبرى والكامل متن خطبه را بدين صورت نقل كرده اند: ان رسول الله قام قائما حين وقف على باب الكعبة ثم قال ؟ لااله الله وحده لاشريك له صدق وعده و نصر عبده هزم الاحزاب وحده سپس فرمود: سپس فرمود: اى مسلمانان آگاه باشيد كل ماءثرة او دم مال يدعى فهو تحت قدمى هاتين الاسدانة البيت و سقاية الحاج
261- اسراء: 81، سيره ابن هشام ، ج 4، ص 59
262- تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 6: فانى اقول لكم كما قال اخى يوسف : لاتثريب عليكم اليوم ، ثم ، قال : الا كل دم و مال و ماءثرة فى الجاهلية فانه موضوع تحت قدمى الا سدانة البيت و سقاية الحاج فانهما مدودتان الى اهليهما
263- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 332: فلما فرغ رسول الله من بيعة الرجال بايع النساء و اجتمع اليه نساء من نساء قريش
264- الكامل ، ج 2، ص 128
265- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 165
266- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 344: و فى جثيم دريد بن الصمة ، شيخ كبير ليس فيه شى ء الا التيمن براءيه و معرفته ، بالحرب و كان شيخا كبيرا مجريا
267- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 166: و كره ان يكون لدريد فيها ذكر و راءى ...
268- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 167: قالوا: راءينا رجالا بيضاء على خيل بلق ...
269- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 167: و لما سمع بهم رسول الله بعث اليهم عبدالله بن ابى حدرد الاسلمى ...
270- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 167؛سيره ابن هشام ، ج 4، ص 83: ثم خرج رسول الله معه الفان من اهل مكة مع عشرة آلاف من اصحابه الذين خرجوا معه فتح الله بهم مكة فكانوا اثنى عشر الفا
271- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 167، تفسير قمى ج 1، ص 287: و بقى اميرالمؤ منين و نفر قليل و مرالمنهزمون .
272- توبه : 25 و 26 ترجمه : و خداوند در غزوه هاى فراوانى (هشتاد غزوه ) و از جمله غزوه حنين يارى كرد، انگار كه ازدياد شما موجب عجب و مباهات شما گرديد ولى كثرت نيرو شما را از ما بى نياز كرد و در هنگام هجوم دشمن زمين با اين پهناورى بر شما تنگ آمد سپس از برابر دشمن به عقب فرار كرديد سپس خداوند اطمينان و آرامش را بر رسول و مؤ منانش ‍ فرود آورد و لشكريانى از ملائك را براى نصرت و يارى سپاهيان اسلام نازل كرد كه آنان را به چشم نمى ديديد.
273- تفسير قمى ، ج 1، ص 287
274- تفسير قمى ، ج 2، ص 278، تاريخ يعقوبى ، ج 2، ص 64
275- مصباح ، ص 111: جعرانه منطقه اى است بين مكه و مدينه كه در هفت مايلى شهر مكه قرار دارد.
276- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 172
277- مصباح ، ص 264: نخلة اليامه منطقه اى است كه از آنجا مسير قرن به طائف شروع مى شود.
278- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 172
279- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 186
280- ناگفته نماند كه عروة بن مسعود در بين قوم خود شخصيت با نفوذى بود و خود را رئيس قوم خود مى دانست و بر اين باور بود كه اگر قوم ثقيف را به اسلام دعوت نمايد حرف او را قبول مى كنند، لذا از رسول خدا صلى الله عليه و آله اجازه گرفت تا به طائف برگشته و قوم ثقيف را به اسلام دعوت كند.
281- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 368
282- سيره ابن هشام ، ج 4، ص 131
283- طبرى ، ج 2، ص 144؛الكامل ج 2، ص 110
284- وادى يابس از نظر جغرافيايى منطقه حاصلخيزى است كه بر سر راه اندلس قرار گرفته است حموى در معجم البلدان ، ج 5، ص 429 مى نويسد: اليابس ضد الندى جزيرة نحوالاندلس فى طريق من يقلع من ذانية فى المراكب يريد (ميورقة ) فيلقى ما قبلها و هى كثيرة الربيب لجودة خشبها فيها ينشاء اكثر المراكب
285- تفسير قمى ، ج 2، ص 434، تفسير سوره عاديات .
286- تفسير قمى ، ج 2، ص 435: قال عمر: انى اعلم ما تعلمون ، الشاهد يرى ، مالا يرى الغائب .
287- تفسير قمى ، ج 2، ص 438 - 436.
288- نكته قابل ذكر اين است كه علماى عامه جريان اين جنگ را از مسير اصلى خود منحفر نموده و به شكل اختصار از آن گذر نموده اند، علت اينامر از اين جهت مى توان ريشه يابى كرد كه شاءن و منزلت على را در هاله اى از سكوت گذاشته و آنرا مخفى بدارند.
289- توبه : 81
290- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 367
291- توبه : 92
292- معجم البلدان ، ج 2، ص 128، ياقوت حموى مى نويسد: و الجرف موضع على ثلاثة اميال من المدينة نحوالشام
293- الكامل ، ج 2، ص 150؛تاريخ طبرى ، ج 2 ص 368؛سيره ابن هشام ، ج 4، ص 163
294- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 370
295- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 370
296- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 371
297- آنگونه كه از تواريخ استفاده مى شود بين مسجد قبا ومسجد ضرار دره اى بود كه مسجد ضرار در يك طرف دره در محله بنى سالم و مسجد قبا در طرف ديگر دره واقع شده بود.
298- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 373،: فقالوا: يا رسول الله انا قد بنينا مسجدا لذى العلة و الحاجة و اليلة المطيرة و اليلة الشاتية و انا نحب تاءتينا فتصلى لنافيه ، فقال : انى على جناح سفر و حال شغل و قال : لو قدمنا ان شاء الله اتيناكم فصلينا لكم فيه
299- توبه : 107
300- تاريخ طبرى ، ج 2، ص 374
301- الكامل ، ج 2، ص 302: خرج رسول الله الى الحج لخمس بقين من ذى القعدة ، لا يذكر الناس الا الحج ، فلما كان بسرف امر الناس ان يحلوا بعمرة الا من ساق الهدى
302- الكامل ، ج 2، ص 302، ابن اثير متن رسول خدا صلى الله عليه و آله را به اين ترتيب نقل كرده است : ايهاالناس ! اسمعوا قولى فلعلى لا القاكم بعد عامى هذا بهذا الموقف ابدا، ايهاالناس ! ان دمائكم و اموالكم عليكم حرام كحرمة يومكم هذا و كل ربا موضوع لكم رؤ وس اموالكم ، و ان ربا العباس بن عبدالمطلب موضع كله ، و كل دم فى الجاهلية موضوع ...
ايها الناس ! ان الشيطان قد يئس ان يعبد باءرضكم هذه ابدا ولكنه يطاع فى ما سوى ذلك ...
303- المناقب ، فصل چهاردهم ص 80
304- مائده : آيه 3
305- نجم : 3 - 5
306- مقتل الحسين ، ج 1، ص 48