حضرت در سن كهولت ، همسران متعدد اختيار كرد كه هر يك براى رعايت مصلحتى بوده است ، وگرنه لازم نبود به سراغ پيرزنان سالخورده برود. بعضى از ازدواج ها براى تاءليف قلوب بود و جنبه سياسى داشت و بعضى ديگر نيز مصلحت اخلاقى داشت . براى نمونه ، پيامبر در مراسم عمره قضاء كه يك سال پيش از فتح مكه صورت گرفت ، با شكوه خاصى وارد مكه شد. ايشان شتران فراوانى همراه داشت و با نهايت محبت با مردم مكه برخورد مى كرد و خلاصه آنچه را موجب جذب قلوب مى شد، انجام داد. حتى زن بيوه اى از زنان مكه را كه با بعضى از سران قريش ، خويشاوندى داشت ، به ازدواج خود درآورد تا به رسم عرب ، پيوند خويشاوندى خود را با آنها محكم كند. اين پيوند نقش بسزايى در جلب عواطف طايفه آن زن داشت . حتى پيامبر مى خواست براى ايجاد ارتباط بيشتر، براى آن ازدواج ، وليمه و غذايى تهيه و جمعى را دعوت كند كه مشركان نپذيرفتند. اين زن ، ميمونه دختر حارث از قبيله عامريه و نيز خواهر ام الفضل ، همسر عباس (عموى پيامبر) بود⁽⁵⁵³⁾.
65 - پذيرش شفاعت همسر
رسول الله (صلى الله عليه و آله ) به درخواست هاى مشروع و قابل انجام همسران خويش ، پاسخ مثبت مى داد، چنان كه در مورد عبدالله بن ابى اميه (برادر ام سلمه يكى از همسران رسول الله (صلى الله عليه و آله )) آمده است كه او به استقبال پيامبر، از مكه خارج شد و به محضر رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) رسيد و سلام كرد. آن حضرت پاسخ سلام او را نداد و به او اعتنا نفرمود. او نزد خواهرش ، ام سلمه ، همسر رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) كه آنجا بود، رفت و گفت : خواهرم ! رسول خدا( صلى الله عليه و آله ) اسلام همه مردم را پذيرفته ، ولى اسلام مرا قبول نكرده است .
وقتى رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) نزد ام سلمه آمد، ام سلمه به آن حضرت عرض كرد: پدر و مادرم به فدايت اى رسول خدا، همه مردم به وسيله تو به سعادت اسلام رسيدند، جز برادرم كه اسلام او را در بين قريش ‍ و عرب ، رد كردى و اسلام ديگران را پذيرفته اى . رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) در پاسخ فرمود: اى ام سلمه ! برادر تو به گونه اى مرا تكذيب كرد كه هيچ كسى از مردم اين گونه مرا تكذيب نكردند. او پيش از هجرت به من گفت : ((و گفتند ما هرگز به تو ايمان نخواهيم آورد، مگر اينكه از زمين براى ما از زمين چشمه اى خارج سازى يا اينكه به آسمان بالا روى ، باز هم با به آسمان رفتنت ايمان نمى آوريم ! مگر اينكه نامه اى براى ما نازل كنى كه آن را بخوانيم )).(اسراء: 90 - 93) ام سلمه عرض كرد: پدر و مادرم به فدايت اى رسول خدا! آيا شما نفرموديد كه : ان الاسلام يجب ما كان قبله ؛ ((با آمدن اسلام ، آنچه پيش از اسلام كفر و [از] گناهان بود، قطع و محو مى شود))؟ در اين هنگام ، رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) شفاعت ام سلمه را در مورد برادرش پذيرفت و اسلام او را قبول كرد⁽⁵⁵⁴⁾.
66 - همسردارى
حضرت محمد (صلى الله عليه و آله ) با وجود همه نيرو و نشاط جوانى ، به خاطر عفت و علو همت ، هرگز تمايلات جوانى به دلش راه نيافت . پيش از ازدواج با خديجه هيچ گاه ديده يا شنيده نشد كه با زنان انس و الفت داشته باشد. چنان كه پس از هجرت به مدينه در سن پيرى ، همسران متعددى اختيار كرد كه هر يك به خاطر مصلحتى بود. اگر قصد كام جويى داشت ، به سراغ پيرزنان سالخورده نمى رفت . آن حضرت كسانى را كه ازدواج را فقط وسيله لذت جويى قرار مى دهند، محكوم كرده است ⁽⁵⁵⁵⁾.
اولين همسرش ، خديجه دختر خويلد اسدى است كه از خاندان سرشناس ‍ بود و خود، بانوى اول قريش به شمار مى رفت . خديجه به عفت و شرافت آراسته بود و بدين امتياز او را طاهره مى ناميدند⁽⁵⁵⁶⁾. خديجه يكى از ثروتمندان مكه بود و بارها بزرگان قريش از او خواستگارى كرده بودند، ولى او چون مى دانست كه آنها به طمع ثروت به سراغش مى آيند، به همه جواب رد مى داد. حسن شهرت و فضايل اخلاقى محمد امين ، توجه خديجه را جلب كرد. خديجه گم گشته خود را در وجود او يافت و به همسرى محمد درآمد.
وصلت آنان به هوس جاه و مال و جمال يا به عنوان معامله و تفاخر كه در بيشتر پيوندهاى آن عصر متعارف بود، صورت نگرفت ، بلكه بر شالوده تجانس اخلاقى و حب فضيلت و ائتلاف روحى و محبت متبادل استوار شده بود و پايدار ماند. اين پيوند در پيشبرد دعوت اسلام و دلگرمى رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) بسيار سودمند افتاد. اين زن با فضيلت و فداكار، همه جا شريك رنج و راحت و در تحمل سختى ها، يار و مددكار همسر خود بود. همه ثروت و دارايى خود را در راه اعتلاى كلمه توحيد و كمك به مستمندان بخشيد. خديجه ، اولين كسى است كه به دين اسلام گرويد و پشت سر همسر خود به نماز ايستاد. تا او در قيد حيات بود، رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) زن ديگرى اختيار نكرد.
رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) با همسران خود با عطوفت و عدل رفتار مى كرد، كسى را بر كسى ديگر ترجيح نمى داد. در مسافرت ها به نام هر كدام از آنها قرعه مى افتاد، او را همراه مى برد⁽⁵⁵⁷⁾. ايشان هيچگاه خشونت اخلاقى نداشت . به ويژه در مورد زنان نهايت رفق ومدارا را به كار مى برد و تندخويى و بدزبانى همسران خود را تحمل مى كرد. چنان كه بعضى از آنها گستاخى را به جايى رساندند كه اسرار داخلى او را فاش مى ساختند و با توطئه چينى و تبانى ، آزارش مى دادند. به همين دليل ، آياتى از قرآن مجيد در تهديد و توبيخ آنها نازل شد.(تحريم : 3 - 5)
پس از جنگ با بنى نصير و بنى قريظه ، بعضى از همسرانش به تصور اينكه حالا ديگر گنجينه هاى يهود به تصرف رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) در آمده است ، به فكر زندگى اشرافى و تجملى افتادند و تقاضاى زر و زيور كردند. او كه نمى خواست عدل اجتماعى و بيت المال عمومى را فداى درخواست شخصى زنان خود كند، از پذيرش درخواست آنان خوددارى ورزيد و سخنان درشت آنها را ناشنيده گرفت . ابوبكر و عمر كه از ماجرا خبر يافتند، درصدد تنبيه و تاءديب دختران خود، عايشه و حفصه برآمدند، ولى رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) آنها را از اين كار بازداشت ⁽⁵⁵⁸⁾. در اين ميان رسول الله (صلى الله عليه و آله ) تنها به كناره گيرى از همسران خود بسنده كرد.
پس از گذشت يك ماه ، با نزول آيات قرآن ، دستور رسيد كه زنان خود را مخير كن تا يكى از اين دو راه را انتخاب كنند: هر كدام از آنها كه به ادامه همسرى تو علاقه مند است ، بايد افزون طلبى را ترك كنند و به همين زندگى ساده و قناعت آميز بسازد و به ثواب بيشترى اميدوار باشد. هر يك از آنها نيز كه مال دنيا و زندگى پر تجمل را بر تو ترجيح بدهد، او را با تجهيزات كافى و شايسته رها كن .(احزاب : 28 و 29)
رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) در دورانى كه زن را داراى روح انسانى و حقوق بشرى نمى دانستند، مقام و مرتبه زن را به پايه يك انسان داراى حق استقلال و تصرف در جان و مال خود بالا برد. حتى در لحظه هاى آخر حياتش نيز مدارا با زنان و رعايت مقتضيات فطرت زن را يادآور شد. در مقام توضيح و تمثيل فرمود:
زن به استخوان خميده دنده ها مى ماند و در همان وضعى كه هست ، سودمند است و اگر بخواهند آن را راست كنند، مى شكند و ضايع مى شود⁽⁵⁵⁹⁾.
نقشه خلقت و مرزهاى فطرت را نمى توان تغيير داد و آنچه در صلاحيت مردان است ، از زنان ساخته نيست و در دستگاه آفرينش ، هر كدام موقعيت و مواهب ويژه خود را دارد. ايشان بر حسن معاشرت با زنان تاءكيد فرمود و مى گفت :
همه مردمان داراى خصلت هاى نيك و بد هستند و مرد نبايد تنها جنبه هاى ناپسند را در نظر بگيرد و همسر خود را ترك كند؛ چون هر گاه از يك خصلت او ناراضى مى شود، خلق ديگرش مايه خشنودى اوست و اين دو را بايد روى هم به شمار آورد⁽⁵⁶⁰⁾.
كسانى را كه از تلاش براى آسايش خانواده خودشان كوتاهى مى كنند، لعن و نفرين مى كرد و مى فرمود:
از رحمت خدا دور باد كسى كه خانواده خود را ضايع كند و آنها را به حال خود واگذارد⁽⁵⁶¹⁾.
رسول الله (صلى الله عليه و آله ) به مردان سفارش مى كرد:
كسى كه همسرى گرفته است ، بايد او را گرامى بدارد⁽⁵⁶²⁾. اگر مرد به زنش ‍ بگويد ((تو را دوست دارم ))، هرگز از دل زن بيرون نمى رود⁽⁵⁶³⁾.
پيامبر اعظم (صلى الله عليه و آله )، محبت به زنان و چشم پوشى از اشتباه هاى آنها را مستحب مى شمرد⁽⁵⁶⁴⁾ و مى فرمود:
بهترين شما كسانى هستند كه براى زنان خود بهترين باشند و من از همه شما براى خانواده ام بهترم ⁽⁵⁶⁵⁾.
همچنين مى فرمود:
هر مردى كه به همسرش سيلى بزند، آفريدگار بلندپايه به كليددار دوزخ فرمان مى دهد كه هفتاد سيلى داغ از آتش دوزخ به او بزند⁽⁵⁶⁶⁾.
نيز مى فرمايد: ((همسرانتان را با چوب كتك نزنيد كه قصاص ‍ دارد⁽⁵⁶⁷⁾)).
حضرت براى پاسدارى از حريم خانواده مى فرمود:
مردى كه با زنى نامحرم شوخى كند، پروردگار به خاطر هر واژه ، هزار سال زندانى اش مى كند⁽⁵⁶⁸⁾.
67 - كار در خانه
پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) با وجود بر دوش داشتن مسئوليت هاى اجتماعى ، از پذيرش مسئوليت در خانواده نيز دريغ نمى ورزيد و با نشاط ويژه اى به امور خانوادگى همت مى گماشت . رسول الله (صلى الله عليه و آله ) به مردان مى فرمود: ((خدمت شما به همسرانتان صدقه به شمار مى آيد⁽⁵⁶⁹⁾.)) ايشان در كلامى به حضرت على (عليه السلام) مى فرمايد:
اى على ! از من بشنو و من جز آنچه خدايم فرمان داده است ، نمى گويم . هر مردى كه همسرش را در (كار) خانه كمك كند، به تعداد موهاى اندامش ، يك سال عبادت برايش به شمار مى آورند؛ سالى كه روزهايش روزه بوده و شب هايش را به پاخاسته باشد. اى على ! كسى كه در خدمت خانواده اش در خانه باشد و خودخواهى نورزد، آفريدگار، نامش را در ديوان شهيدان مى نگارد و براى هر قدمش ، يك حج و يك عمره پاداش مى دهد. اى على ! ساعتى را در اختيار همسر بودن ، برتر است از هزار سال پرستش و هزار حج و هزار عمره و آزاد كردن هزار برده و شركت در هزار جهاد و عيادت هزار بيمار و حضور در هزار نماز جمعه و شركت در هزار تشييع جنازه و سير كردن هزار گرسنه و آزاد كردن هزار اسير. چنين كسى چشم از جهان فرو نخواهد بست ، جز آنكه جايگاهش را در بهشت خواهد ديد. اى على ! خدمت به همسر، كفاره گناهان بزرگ است و خشم پروردگار را فرو مى نشاند⁽⁵⁷⁰⁾.
در سيره رسول الله (صلى الله عليه و آله )، كار مرد در خانه با ارزش تلقى شده است و خود ايشان در خانه به همسرانش كمك مى كرد. نقل شده است كه پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) در خانه كار مى كرد و بيشتر كارش ‍ دوزندگى بود. همچنين جامه خود را مى شست و گوسفندان را مى دوشيد و كارهاى شخصى اش را خود انجام مى داد⁽⁵⁷¹⁾.
68 - احترام به زنان
در پرتو وحى الهى ، بسترهاى رشد و بالندگى در زندگى زنان گسترده شد و آنان از ذلت بى هويتى ، تحقير، محدوديت و بردگى نجات يافتند. زنان عصر رسول الله (صلى الله عليه و آله ) در عرصه هاى اجتماعى ، سياسى و حتى نظامى فرصت حضور پيدا كردند. در جنگ ها زنانى همراه سپاه اسلام بودند كه در امداد رسانى و حتى دفاع شركت مى كردند. رسول الله (صلى الله عليه و آله ) به زنان ، آزادى همراه با كرامت بخشيد و اين در حالى بود كه زنان پيش از بعثت ، ارزش و منزلتى در جامعه عرب نداشتند.
پيامبر اسلام همواره به اداى حقوق زنان و بزرگداشت شخصيت آنها سفارش مى كرد و در عمل نيز احترام خاصى براى بانوان قائل بود. سراسر زندگى آن حضرت حكايتگر اين واقعيت است . از جمله امام صادق (عليه السلام) مى فرمايد:
كان رسول الله (صلى الله عليه و آله ) يسلم على النساء و يردون عليه السلام و كان اميرالمؤمنين (عليه السلام) يسلم على النساء و كان يكره ان يسلم على الشابه منهن و يقول : اءخاف ان يعجبنى صوتها فيدخل على اكثر مما اطلب من الاءجر⁽⁵⁷²⁾.
رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) به زنها سلام مى كرد. آنها نيز پاسخ سلامش را مى دادند. اميرالمؤمنين على (عليه السلام) به زن ها سلام مى كرد، ولى كراهت داشت به زن هاى جوان سلام كند و مى فرمود: مى ترسم آهنگ صداى آنها در من اثر كند. آن وقت ، زيان اين كار از پاداشى كه در نظر دارم ، بيشتر شود.
سلام گفتن رسول الله (صلى الله عليه و آله ) به زنان ، نشان دهنده ارزش و كرامت زنان پيش ايشان و توصيه پيروانش به چنين احترام گذاشتنى است . نمونه ديگر اقدام پيامبر اعظم (صلى الله عليه و آله ) به بانوان ، يارى رساندن به همسران خويش در محيط خانواده بود. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) در خانه ، لباس خود را مى دوخت ، در را باز مى كرد و گوسفند و شتر را مى دوشيد. هر گاه خدمتكارش خسته مى شد، گندم يا جو دستاس مى كرد. گوشت را قطعه قطعه مى كرد و در گرفتارى هاى خانواده اش به آنان يارى مى رساند. به هنگام خواب ، آب وضوى خود را آماده مى ساخت ⁽⁵⁷³⁾. پيامبر اسلام در مورد احترام به زنان مى فرمود:
الا خيركم خيركم لنسائه (لاهله ) و انا خيركم لنسائى (لاهلى )⁽⁵⁷⁴⁾.
آگاه باشد كه بهترين شما كسانى هستند كه با زنهاى خود مهربانتر باشند و من از اين نظر بهترين شمايم .
69 - فرزند دارى
پيامبر گرامى اسلام مى فرمود: ((هر درختى ميوه اى دارد و ميوه دل ، فرزند است ⁽⁵⁷⁵⁾)). ((چون صبح مى شد، بر سر فرزندان و نوه هايش دست (مهر) مى كشيد. بوى فرزند را از بوى بهشت مى دانست و مى فرمود: فرزندانتان را زياد ببوسيد. روزى يكى از فرزندان را روى زانوى خود نشانده بود و مى بوسيد و به او محبت مى كرد. در اين هنگام ، مردى از اشراف خدمت حضرت رسيد و با ديدن اين صحنه به حضرت عرض كرد: من ده پسر دارم و تا به حال هيچكدامشان را براى يك بار نبوسيده ام . پيامبر از اين سخن چنان عصبانى شد كه رنگ صورتش برافروخته و سرخ شد. آنگاه فرمود: كسى كه به ديگران رحم نكند، خدا نيز به او رحم نخواهد كرد⁽⁵⁷⁶⁾)).
آن حضرت مى فرمود: ((كودكان ، گل هاى خوشبوى خداوندند.)) به همين دليل ، آنها را در دامن خويش مى نشانيد و مى بوسيد. بسيار ديده مى شد كه بر دهانشان بوسه مى زد و مى فرمود: ((فرزندانتان را بسيار ببوسيد. براى هر بوسه تان در بهشت ، مقامى است . حتى فرشتگانى مى آيند و مرتبه هايى برايتان به تعداد بوسه هايتان مى نويسند.)) ايشان بوى بچه ها را بويى بهشتى مى دانست ⁽⁵⁷⁷⁾. مى فرمود:
كسى كه پسرش را شاد كند، گويا برده اى از تبار اسماعيل را آزاد كرده است و كسى كه (با كارى يا هديه اى ) پسرش را خوشحال كند، گويا از هراس ‍ خداوند گريسته است و هر گاه يكى از شما به پسرش وعده اى مى دهد، بايد آن را انجام بدهد⁽⁵⁷⁸⁾.
همچنين مى فرمود:
بهترين فرزندان شما، دختران هستند⁽⁵⁷⁹⁾. هيچ خانه اى نيست كه در آن دختران باشند، جز اينكه هر روز دوازده بركت و رحمت از آسمان بر آن فرود مى آيد و ديدار فرشتگان از خانه قطع نمى شود و هر روز و شب براى پدر آنان عبادت يك سال نوشته مى شود⁽⁵⁸⁰⁾. دادن هديه بايد از دختران آغاز شود، همانا پروردگار والا مرتبه با دختران و زنان مهربان است و كسى كه با آنان مهربانتر باشد، بسان كسى است كه از بيم خداوند والا مرتبه گريسته است ⁽⁵⁸¹⁾. كسى كه دخترى داشته باشد و او را نيازارد و تحقير نكند و پسرانش را بر او برترى ندهد، خداوند او را وارد بهشت مى كند⁽⁵⁸²⁾. آن كس كه سه دختر داشته باشد و آنان را تربيت كند و شوهر دهد و با آنان به نيكى رفتار كند، پاداش وى بهشت است ⁽⁵⁸³⁾.
پيامبر اسلام به والدين سفارش مى كرد:
با فرزندانتان به عدالت رفتار كنيد، همان گونه كه دوست داريد با شما به نيكى و مهربانى و عدالت رفتار شود⁽⁵⁸⁴⁾.
روزى مردى را ديد كه يكى از دو فرزندش را مى بوسد و ديگرى را نمى بوسد. فرمود: چرا با آنها به عدالت رفتار نمى كنى ⁽⁵⁸⁵⁾؟ در حديثى مى فرمايد: ((زمانى كه به خردسالان وعده اى داديد، بدان وفا كنيد؛ چون آنان شما را روزى ده خود مى پندارند⁽⁵⁸⁶⁾)).
عبدالله بن عامر مى گويد: من كودك بودم كه حضرت به خانه ما آمد. رفتم كه بازى كنم ، مادرم صدايم زد و گفت : عبدالله ، بيا تا چيزى به تو بدهم . پيامبر فرمود: چه مى خواهى به او بدهى ؟ مادرم گفت : خرما. رسول گرامى فرمود: اگر به او نمى دادى ، دروغگو به شمار مى آمدى ⁽⁵⁸⁷⁾.
ايشان مى فرمود: ((فردى كه كودك دارد، بايد با او كودكى كند⁽⁵⁸⁸⁾.)) اصولا احترام و محبت به كوچكترها، عامل مهمى در جلوگيرى از آشفتگى روحى و عقده اى بار آمدن آنهاست . تجربه نشان داده است كودكانى كه در خانه و مدرسه و به طور كلى در محيط زندگى و جامعه مورد بى محبتى قرار مى گيرند، روح پاك و لطيفشان جريحه دار مى شود. در نتيجه ، وقتى بزرگ مى شوند، به انسانى بى تحرك و منحرف تبديل مى شوند. آن حضرت مى فرمود: اكرموا اولادكم و اءحسنوا آدابهم ؛ ((فرزندان خود را كرامت كنيد و با آداب نيكو با آنها معاشرت كنيد⁽⁵⁸⁹⁾)).
پيامبر كرامت مى فرمايد:
اذا سميتم الولد فاءكرموه و اءوسعوا له فى المجالس و لا تقبحوا له وجها⁽⁵⁹⁰⁾.
وقتى نام فرزندتان را مى بريد، او را گرامى داريد و جاى نشستن را براى او توسعه دهيد (احترامش كنيد) و نسبت به او ترش رو نباشيد.
در خبر ديگرى وارد شده است كه پيامبر اعظم (صلى الله عليه و آله ) مردم را به نماز دعوت كرد. حسن ، نوه خردسالش نيز با آن حضرت بود. پيامبر كودك را كنار خود نشاند و به نماز ايستاد. در ميانه نماز، يكى از سجده ها را خيلى طول داد. راوى حديث گويد: من سر از سجده برداشتم و ديدم كه حسن از جاى خود برخاسته و روى دوش پيامبر نشسته است . وقتى نماز تمام شد، مردم گفتند: اى رسول خدا! چنين سجده اى از شما نديده بوديم . گمان كرديم وحى به شما رسيده است . فرمود: وحى نرسيده بود. فرزندم حسن در حال سجده بر دوشم سوار شد. نخواستم شتاب كنم و كودك را بر زمين گذارم . آنقدر صبر كردم تا خود از شانه ام پايين آمد⁽⁵⁹¹⁾.
يعلى عامرى از محضر رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) خارج شد تا در مجلسى كه دعوت داشت ، شركت كند. جلو خانه ، حسين (عليه السلام) را ديد كه با كودكان سرگرم بازى است . چيزى نگذشت كه رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) نيز همراه اصحاب از خانه بيرون آمد. وقتى حسين را ديد، دست هايش را باز كرد و از ياران خود جدا شد. به طرف كودك رفت تا او را بگيرد. كودك ، خنده كنان از اين طرف به آن طرف مى گريخت و رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) از پى او روان بود. بچه را گرفت . دستى زير چانه كودك و دست دگرش پشت گردن او گذاشت ، لب بر لبش نهاد و او را بوسيد⁽⁵⁹²⁾. پيشواى بزرگ اسلام در حضور مردم با فرزندش چنين برخورد مى كرد تا علاوه بر انجام وظيفه ، آنان را در راه تربيت فرزندان ، به شاد كردن كودكان و بازى با آنها توجه دهد.
70 - رعايت عدالت ميان فرزندان
پيامبر عدالت به تمام معنا در تحقق اين ارزش اساسى مى كوشيد و آن را در گستره اجتماعى و خانوادگى پاس مى داشت . در گفتار و كردار پيامبر رحمت ، نشانه هاى فراوانى از اين پاسداشت ديده مى شود. ايشان حساسيت خاصى به رعايت عدالت ميان فرزندان نشان مى داد و تبعيض و نابرابرى را ويرانگر روح و روان فرزند مى دانست .
روزى مردى با دو فرزند خود به محضر رسول اكرم (صلى الله عليه و آله ) شرف ياب شد. پيامبر ديد كه آن مرد، يكى از فرزندان خود را بوسيد و به فرزند ديگر اعتنايى نكرد. حضرت وقتى اين رفتار نادرست را ديد، به او فرمود: چرا با فرزندان خود به طور مساوى برخورد نمى كنى ؟ و فرمود: بين فرزندان خود به عدالت رفتار كنيد، همان طور كه مايليد فرزندان شما و مردم ، بين شما به عدل و داد رفتار كنند⁽⁵⁹³⁾.
نيز آورده اند كه زنى با دو فرزند كوچكش بر عايشه همسر رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) وارد شد. عايشه ، سه دانه خرما به زن داد. مادر به هر يك از بچه هايش ، يك دانه خرما داد و خرماى ديگر را نيز نصف كرد و باز به هر يك از بچه ها نيمى از آن را داد. وقتى پيامبر به خانه بازگشت ، عايشه جريان را براى آن حضرت تعريف كرد. پيامبر اكرم (صلى الله عليه و آله ) فرمود: آيا از عمل آن زن تعجب كردى ؟ خدا به خاطر رعايت عدالت و مساوات ، آن زن را به بهشت خواهد برد⁽⁵⁹⁴⁾.
همچنين نعمان بن بشير مى گويد: روزى پدرم به من هديه اى داد و به ديگر برادران و خواهرانم چيزى نداد. مادرم ، عمره بن رواحه به پدرم گفت : من به اين تبعيض راضى نمى شوم ، مگر آنكه رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) درستى عمل تو را گواهى كند! پس پدرم به محضر پيامبر شرف ياب شد و عرض كرد: اى رسول خدا! من به فرزندم هديه اى داده ام و همسرم مرا واداشته است كه شما را بر صحت آن گواه گيرم . پيامبر پرسيد: آيا به همه فرزندانت چنين هديه اى داده اى ؟ گفت : نه . حضرت فرمود: پس از خدا بترسيد و بين فرزندانتان به عدالت رفتار كنيد. من بر كار ظالمانه گواهى نمى دهم ⁽⁵⁹⁵⁾.
امام صادق (عليه السلام) از پدران بزرگوارش روايت كرده است كه شبى رسول خدا (صلى الله عليه و آله ) در حالى كه امام حسن و امام حسين (عليه السلام) با او بودند، به خانه فاطمه (عليها السلام ) وارد شد و به آنان فرمود: برخيزيد و با يكديگر كشتى بگيريد! آنان به كشتى گرفتن پرداختند. فاطمه زهرا (عليها السلام ) براى بعضى از كارهاى خود بيرون رفته بود. چون بازگشت ، شنيد كه پيامبر مى فرمود: جانم حسن ! حسين را سخت بگير و به زمين بزن ! فاطمه (عليها السلام ) عرض كرد: پدر جان ! عجيب است كه اين را بر آن جرئت مى دهى ، آيا بزرگتر را بر كوچكتر دلير مى كنى ؟ پيامبر فرمود: دخترم ! آيا راضى نيستى كه من به حسن ، چنين مى گويم و اين دوستم جبرئيل است كه مى گويد: جانم حسين ! حسن را محكم بگير و بر زمين بيفكن (يعنى من حسن را تشويق مى كنم و جبرئيل ، حسين را⁽⁵⁹⁶⁾).
فصل سوم : اخلاق اجتماعى
روابط اجتماعى در پرتو اخلاق اسلامى معنا و مفهومى ديگر مى يابد. هم زيستى يكى از ويژگى هاى پسنديده اخلاقى است كه روابط جوامع بشرى را مستحكم مى كند و زندگى را براى همه انسان ها دلنشين و رضايت بخش مى سازد. پيامبر گرامى اسلام نيز آن را يكى از عوامل خوشبختى و بهزيستى همه انسانها مى دانست . در پرتو احساس مسئوليت در برابر جامعه ، رعايت حقوق ديگران معنا مى يابد. انسان ، آزاد نيست كه هر گونه بخواهد زندگى كند و هر رفتارى را انجام دهد. در اين ميان ، سيره اجتماعى پيامبر اعظم (صلى الله عليه و آله ) الگوى مناسبى براى همگان است . منش رسول الله (صلى الله عليه و آله ) در ارتباط اجتماعى با مردم نكته هاى بسيار آموزنده دارد كه به پاره اى از آنان اشاره خواهد شد.
71 - احترام به ديگران
پيامبر گرامى اسلام به حفظ حرمت و شخصيت افراد، بى نهايت توجه داشت . براى نمونه ، در روايات آمد است كه :
ما قعد الى رسول الله (صلى الله عليه و آله ) رجل قط فقام حتى يقوم ⁽⁵⁹⁷⁾.
اگر مردى وارد مى شد و در خدمت پيامبر مى نشست ، هرگز حضرت از مجلس بلند نمى شد تا وقتى كه خود آن شخص بلند مى شد.
همچنين در روايتى ديگر نقل است :
پيامبر براى احترام به شخصيت اصحاب و به دست آوردن دلهايشان ، آنان را به كنيه صدا مى زد و كسانى كه كنيه نداشتند، برايشان كنيه قرار مى داد و مردم نيز به همان كنيه صدايشان مى كردند و براى زنان اولاددار و بى اولاد و حتى بچه ها كنيه تعيين مى كرد⁽⁵⁹⁸⁾.
نوع نشست و برخاست رسول الله (صلى الله عليه و آله ) در برابر ديگران ، از منظر امام على (عليه السلام) چنين ترسيم شده است : ((ديده نشد كه پيامبر خدا پيش روى كسى پايش را دراز كند⁽⁵⁹⁹⁾)).
رسول الله (صلى الله عليه و آله ) در تمام ابعاد زندگى ، اسوه و الگوى ديگران است . وارد شده است كه خداى سبحان ، نيكوترين ادب ها را به رسول و نبى خود آموخته است : ان الله عزوجل ادب نبيه فاءحسن اءدبه ؛ ((خداى سبحان ، پيامبرش را نيكو ادب كرده است ⁽⁶⁰⁰⁾)).
او با انسانها يكسان برخورد مى كرد و خارج از معيارها و ارزش ها تفاوت ايجاد نمى كرد. ميان تهى دستان و ثروتمندان فرق نمى گذاشت : يصافح الفقير و الغنى ⁽⁶⁰¹⁾. پيامبر اسلام حتى با خدمت گزار خويش نيز به ادب و احترام رفتار مى كرد. از انس بن مالك نقل است :
به آن خدايى كه او را به حق مبعوث كرد، هيچگاه نشد كارى كه خوشايند آن جناب نبود، به من فرموده باشد كه چرا چنين كردى و هر گاه زنان آن حضرت ، مرا ملامت مى كردند، مى فرمود: ((كارى نداشته باشيد، مقدر چنين بوده است ⁽⁶⁰²⁾)).