1- وفاء الوفا، 1 / 107 - 99.
2- ر.ك مقاله اينجانب : خطط مدينه يا محله هاى مدينه ، در: مجله العرب ،. 12، 1967.
3- ر. ك - نيز 101، 120، احزاب 60، منافقون 8.
4- ترجمه آيات قرآن در اين ، كتاب برگرفته از ترجمه قرآن آية الله مكارم شيرازى است . مترجم .
5- سيره ابن هشام ، 2 / 41.
6- همان ، 2 / 49.
7- همان ، 2 / 50.
8- ر.ك - طبقات ابن سعد 8 / 130 ، بخارى ؛ المظالم و الغضب ، 25، النكاح ، 82، ابن حنبل ، 1 / 33.
9- بعاث نام يكى از مناطق نزديك به حره شرقى است كه جنگ شديدى در آن ، ميان اوس و خزرج صورت گرفت . در اين جنگ كه احتمالا پنج سال پيش از هجرت روى داد، بسيارى ، از بزرگان اوس و خزرج كشته شدند و اوسيان بر خزرجيان غلبه كردند مترجم .
10- قرار داد كشاورزى ميان مالك و كارگر. مترجم .
11- وفاء الوفا 2 / 119 به بعد.
12- ابن ماجه : تجارات 10، الموطا: الزكاة 47؛ شافعى : الام ؛ ابو عبيد: الاموال 533.
13- انساب الاشراف 1 / 278.
14- بر اساس احاديث فراوانى كه در اين باره وارد شده است ، به نظر مى رسد غذاى اساسى مدينه ، شامل خرما و نان جو يا الاسودان بوده است . در اين باره به احاديث وارد شده در كتب صحاح و المعجم المفهرس لالفاظ الحديث النبوى ، نوشته فنسنك ، ماده اسود مراجعه نماييد.
15- ابن شبه مى گويد: هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله به مدينه هجرت كرد، اين شهر داراى بازارهايى در مناطق زباله ، يثرب ، پل قينقاع ، العصبه ، زفاق و ابن حبين بوده است تاريخ المدينه 1 / 305- 6، وفاء الوفا
16- ر. ك - بخارى : كتاب الجزيه 9، كتاب الصلاة 3؛ ابن حنبل 5 / 141؛ ابو حنيفه : مسائد 1 / 349 و الاغانى 17 / 89.
17- سيره ابن هشام 2 / 36.
18- الاصنام 16.
19- همان 13 من سوگند صادقانه و بى شائبه ياد كردم به مناة در جايگاه سكونت خزرجيان .
20- طبقان ابن سعد 3- 2 / 14، 51
21- همان 118 و 120
22- همان 118، 120
23- همان 143
24- همان 2.
25-همان 24.
26- سيره ابن هشام 1 / 79.
27- لباس پشمينه كه راهبان مسيحى آن را به تن مى كنند مترجم .
28- سيره ابن هشام 2 / 20.
29- وفاء الوفا 1 / 113، 4.
30- معجم ما استعجم 27- 30.
31- وفاة الوفاء 1 / 113، 137.
32- همان 113.
33- همان 147.
34- معجم ما استعجم 38.
35- طبقات ابن سعد 3- 2 / 21.
36-همان 3 / 35.
37- همان 25.
38- همان 3 / 35.
39- همان 3- 2 / 36.
40-وفاء الوفا 2 / 58.
41- توبه 100، 117، احقاف 38، انفال 72، 74.
42- وفاء الوفاء 1 / 127- 9.
43- ر.ك - مسند ابن حنبل 5 / 427 از ابن اسحاق ، مناقب الانصار بخارى 1، 27، 47.
44-شرح آن را وفاءالوفا 1 / 155-152 ملاحظه كنيد.
45- بنوشطيبه از ساكنان راتج به شمار مى آمده اند وفاء الوفا 1 / 152 كه گروهى از غسان بوده اند طبقات ابن سعد 3- 2 / 521 و نيز ر.ك - انساب كلبى 296 نسخه خطى اسكوريان ؛ انساب ابن حزم 37 و بنو جذماء وفاء الوفا 1 / 115، 114؛ و بنى زعورا.
46- پرداخت خونبهاى كشته شدگان مترجم .
47- طبقات ابن سعد 3 / 20.
48- منظور اين است كه با ارتباط سببى ، آنان را در عشيره ديگر وارد نمود مترجم .
49-الانساب اين حزم 323.
50- همان 313.
51- همان 340.
52- همان 344.
53- همان 345، و نيز وفاء الوفا 1 / 138.
54- وفاء الوفا 1 / 138.
55-طبقات ابن سعد 3- 2 / 16؛ 4- 2 / 80.
56-وفاء الوفا 1 / 124، 139.
57- وفاء الوفا 1 / 124، 139.
58- انساب ابن حزم 346، 371؛ وفاء الوفا 1 / 152.
59- انساب ابن حزم 346، 371؛ وفاء الوفا 1 / 152.
60- انساب ابن حزم
61- همان 356.
62- طبقات ابن سعد 3- 2 / 125؛ 4- 2 / 83.
63- طبقات ابن سعد 3- 2 / 25؛ 4- 2 / 83.
64- وفاء الوفاء 1 / 145، 6.
65- همان 146- 7.
66- همان 146- 7.
67- همان 143- 4.
68- همان 136.
69- همان 136- 7. بخارى جنگى را ميان اهل قبا ذكر كرده است صلح 35؛ كتاب هاى حديث نيز درگيرى هايى را در دوران رسول خدا صلى الله عليه و آله ميان عشاير عمرو بن عوف نقل كرده اند؛ بخارى : صلح 1، احكام 36؛ ابوداوود: صلاة 169. نسائى : امامه 15؛ مسند ابن حنبل 1 / 332، 338.
70- وفاء الوفا 1 / 134
71- همان 137.
72- همان 138.
73- همان 140.
74- همان 196.
75- همان 147.
76- همان 197.
77- همان 167.
78- وفاء الوفا 1 / 149.
79- سيره ابن هشام 2 / 1؛ الاموال ابى عبيد 124؛ الاموال زنجويه ؛ و نيز رك : اشاره هاى ديگرى در اين باره در: مجموعه الوثائق السياسه ، محمد حميد الله .
80- طبقات ابن سعد 30 / 2 / 5.
81- همان 203- 126.
82- همان 3- 2 / 401.
83- همان 3- 2 / 92.
84- همان 3- 2 / 529.
85- همان 3- 2 / 102.
86- همان 32- 2 / 107.
87- طبقات ابن سعد 3 / 20.
88- طبقات ابن سعد 3 / 20.
89- وفاء الوفا 1 / 139.
90- طبقات ابن سعد جزء اضافى چاپ شده در مدينه 296.
91- طبقات 3- 2 / 17، هم چنين بنى زغبة بن عبد الاشهل منقرض شدند رك : به جزء اضافه شده در چاپ ليدن طبقات ابن اسعد 121.
92- طبقات 3- 2 / 17، هم چنين بنى زغبة بن عبد الاشهل منقرض شدند رك : به جزء اضافه شده در چاپ ليدن طبقات ابن اسعد 121.
93- همان 20.
94- همان 20.
95- همان 2.
96- همان 5 / 191.
97- همان 3- 2 / 38.
98- وفاء الوفا 1 / 138، انساب ابن حزم 345.
99- طبقات ابن سعد 3- 2 / 38.
100- همان 54.
101- همان 88.
102- همان 89.
103- همان 130.
104- همان 72.
105-همان 130.
106-همان 72.
107-همان 139.
108- همان 72.
109- همان 91.
110- همان 130.
111- طبقات ابن سعد 3- 2 / 134.
112- همان 54.
113- همان 54.
114- همان 72.
115- همان 74.
116- همان 76.
117- همان 77- 78.
118- همان 76.
119- همان 76.
120- همان 205.
121- همان 134، نظر او با شمارش هايى كه ابن اسحاق ، واقدى ، و موسى بن عقبه كرده اند، اندكى اختلاف دارد.
122- همان 5 / 191.
123- همان 196.
124- همان 196.
125- همان 5 / 191.
126- همان 196.
127- همان 572.
128- همان 572.
129- وفاة الوفا 1 / 45- 47، 40، 42.
130- نفخ الطيب 1 / 275 چاپ محيى الدين عبد الحميد.
131- سيره ابن هشام 2 / 43.
132- همان .
133- همان ؛ انساب الاشراف 1 / 238.
134- اسعد بن زراره از بزرگان انصار است كه در ماه نهم از هجرت در مدينه در گذشته است . براى اطلاع بيشتر از مقام و شرح حال او، رك : طبقات ابن سعد 3 / 612- 698 چاپ احسان عباسى .
مترجم .
135- سيره ابن هشام 2 / 39. به روايتى ، آنان هشت نفر بودند كه عبادة بن صامت و ابو عبد الرحمن يزيد بن ثعلبة سعد نيز اضافه شدند.
136- طبقات ابن سعد 3- 2 / 25، بر طبق روايت ابن حزم ، نخستين كسى كه اسلام آورد ابو رافع عبيد بن زيد عامر عجلان بوده است الانساب 339 و نيز نظر افكنيد به اسلام اسعد بن زراره ، رافع بن مالك و معاذ بن غفراء پيش از آن شش نفر، به روايت ابن سعد در طبقات 1- 1 / 146.
137- سيره ابن هشام 1 / 268، طبقات ابن سعد 1 / 147.
138-عقبه در لغت به معناى گردنه است و به عقاب و عقبات جمع بسته مى شود. در اصطلاع كتاب هاى جغرافيا، گردنه كوه هاى بلند به ويژه كوه هايى است كه در مسير راه باشد. اين گردنه كه در آن هنگام با پيامبر در آن بيعت شده است ، ميان مكه و منى در فاصله دو مايلى مكه قرار داشته و مسجد البيعه در كنار آن بوده است . رك : معجم البلدان ياقوت ، ج 6، ص 192، چاپ مصر. در مورد شمار شركت كنندگان در اين عقبه و اين كه اين بيعت دو يا سه بار بوده است ، ميان سيره نويسان اختلاف نظر است .
رك : محمد بن سعد بن منيع ، طبقات ، ترجمه : محمود دامغانى ؛ بخش اول ، ج 1، ص 150- 147 . مترجم
139- يكى از نقيبان دوازده گانه انصار كه به گفته برخى از همراهان حضرت على عليه السلام در جنگ صفين بود و به درجه شهادت رسيد. الكنى و الالقاب ، ج اول ، ص 176، حاج شيخ عباس قمى . مترجم .
140- سيره ابن هشام 2 / 40، طبقات ابن سعد 1- 1 / 148.
141- سيره ابن هشام 2 / 41، طبقات ابن سعد 1- 1 / 148، هم چنين رك : به كتابهاى حديث مفتاح كنوز السنه 85.
142- سيره ابن هشام 1 / 42.
143- طبقات ابن سعد 3- 1 / 81- 86.
144- مصعب بن عمير بن هاشم بن عبد مناف بن عبد الدار، كنيه اش ابومحمد و ملقب به عبدرى از مهاجران به حبشه در هجرت اول مسلمانان به شمار مى آيد. در جنگ بدر، پرچم مهاجران را در دست داشت و در جنگ احد نيز از پرچمداران بود و در آن روز به درجه شهادت نايل گرديد. رك : طبقات ابن سعد، بخش اول ، ج 3، ص 81؛ برگرفته از كتاب الوثائق ، ترجمه : دكتر محمود دامغانى مترجم .
145- طبقات ابن سعد 3- 1 / 83، سيره ابن هشام 1 / 169.
146- سيره ابن هشام 1 / 273، طبقات ابن سعد 3- 1 / 83.
147- طبقات ابن سعد 3- 1 / 83.
148- طبقات ابن سعد 3- 1 / 83، سيره ابن هشام .
149-سيره ابن هشام 1 / 73.
150-طبقات ابن سعد 3- 2 / 2. سعد بن معاذ يكى از دو رييس آنان بود و ديگرى اسيد بن حضير؛ سيره ابن هشام 2 / 42.
151-طبقات ابن سعد 4- 2 / 95.
152- سيره ابن هشام 1 / 273؛ طبقات ابن سعد 3- 1 / 83، 4- 2 / 95.
153- سيره ابن هشام 1 / 273، وفاء الوفا 1 / 162.
154- طبقات ابن سعد 4- 2 / 95.
155-وفاء الوفا 1 / 184.
156- مسند ابن حنبل 3 / 349، 372.
157- سيره ابن هشام 2 / 41، مسند ابن حنبل 5 / 323؛ انساب الاشراف 1 / 239.
158- مسند ابن حنبل 5 / 85، در روايت ديگر، گفته شده كه اين شرط وجود نداشته . مسند ابن حنبل 6 / 151، 163.
159- سيره ابن هشام 2 / 63.
160- مسند ابن حنبل 3 / 322، 339.
161- انساب الاشراف ، 1 / 253.
162-مسند ابن حنبل 3 / 396.
163- انساب الاشراف 1 / 252؛ مسند ابن حنبل 4 / 119.
164- سيره ابن هشام 3 / 64؛ و نيز رك : 2 / 53، 230، 238.
165- طبقات ابن سعد 2- 1 / 6.
166-سيره اين هشام 2 / 50؛ مسند اين حنبل 3 / 64.
167- عبد الله بن عمر نمى توانسته است شاهد چنين واقعه اى باشد و آن گزارشى كند؛ زيرا او در آن هنگام كودكى بيش نبوده است . مترجم .
168- مسند ابن حنبل 2 / 9، 3 / 172؛ و نيز رك : 2 / 62، 81، 101، 3 / 284.
169- مسند ابن حنبل 3 / 415، 468- 9
170- همان 469.
171- همان ، 415.
172- مسند ابن حنبل 4 / 358، 361، 366.
173- به اعتقاد محققين درباره موضوع اسلام عمر و هجرت او شك و ترديدهاى فراوان وجود دارد.
174-سيره ابن هشام 2 / 84؛ مسند ابن حنبل 2 / 3.
175- مسند ابن حنبل 4 / 198.
176- در مورد همراهى ابوبكر با رسول خدا صلى الله عليه و آله سخن بسيار است . برخى عقيده دارند كه پيامبر به هنگام حركت در شب هجرت خويش از مكه به ابوبكر برخورد نمود و از بيم انكه مشركين ازتصميم او آگاه شوند، وى را به همراه خويش برد. اما آنچه در اينجا مورد نظر است ، اين است كه حضرت هنگام تصميم هجرت ، رعايت كامل مسايل امنيتى را نمود. از جمله گذاشتن حضرت على عليه السلام در خانه براى گمراهى مشركان ، رفتن به سمت جنوب مكه در صورتى كه مقصد ايشان به سمت شمال بوده است و استفاده از عامر بن فهيره كه گله دار بود و ماموريت او راندن گوسفندان در پشت سر رسول خدا صلى الله عليه و آله بوده است تا جاى پاى آن حضرت را محو نمايد.
بيشتر منابع نيز ياد كرده اند كه رسول خدا صلى الله عليه و آله از يك راهنماى مطمئن امام مشرك ، كه توجه كسى را جلب نكند، استفاده كرده و راه رفتن در شب و مخفى شدن در روز را به هنگام هجرت عملى كرده است . به روايتى از ابو رافع و به نقل از ابن عساكر تاريخ دمشق ترجمة الامام على ج 1، و اعلام الورى ، ص 190 كان على يجهز النبى صلى الله عليه و آله حين كان فى الغار ياتيه الطعام و اشراب يعنى : هنگامى كه رسول خدا صلى الله عليه و آله در غار بودند، على عليه السلام حضرت را از نظر غذا و آب تامين مى نمود. وى مى افزايد كه حضرت على سه شتر اجاره كرده تا رسول خدا صلى الله عليه و آله ، ابوبكر و راهنما بر آن سوار شده و به سوى يثرب حركت نمايند. بنابراين ، روشن مى شود ابوبكر نه تنها در اين سفر هيچ گونه نقشى نداشته است ، بلكه حضرت مجبور شده بودند وى را همراه سازند. مترجم .
177- سيره ابن هشام 2 / 104، 115؛ مسند ابن حنبل 4 / 74.
178-جمهرة نسب قريش و اخبارها 431.
179- اخبار مكه 2 / 196
180- همان 2 / 197؛ اخبار مكه فاكهى 3 / 293.
181- همان 2 / 198، 100.
182- همان ، 2 / 200، 161.
183- اتحاف الورى ابن فهد 1 / 526؛ مسند ابن حنبل 5 / 202.
184- ازرقى 2 / 213.
185- ازرقى 130، اخبار مكه فاكهى .
186- سيره ابن هشام 4 / 17، بخارى : مغازى 56.
187- تاريخ المدينه ، ابن شبه 483.
188- بخارى المدينه ، هم چنين تفسير طبرى 9 / 110 چاپ محمد شاكر؛ انساب الاشراف 1 / 197.
189- انساب الاشراف 1 / 220.
190- همان ، 1 / 222.
191- انساب الاشراف 1 / 225.
192- تفسير طبرى 9 / 10، 105 و نيز رك : به 107 و 109.
193- تفسير طبرى 9 / 10، 106 و نيز رك : به 107 و 109
194- تفسير طبرى 9 / 411.
195- سيره ابن هشام 3 / 372.
196- سيره ابن هشام 3 / 375 ، تاريخ المدينه ابن شبه 492.
197- تاريخ المدينه ابن شبه 492.
198- بخارى : شروط 15.
199- پيش از اين در مورد همراهى ابوبكر بار سول خدا صلى الله عليه و آله سخن گفتيم . به همراه داشتن اين مبلغ بسيار زياد پول ، مستلزم آن است كه نام برده مدت ها پيش از اين حركت آگاهى داشته و پول خويش را به وسيله فروش املاك و غيره به دست آورده باشد؛ در صورتى كه هجرت پيامبر بسيار مخفيانه و شايد اطلاع آن از حد دو يا سه نفر تجاوز نمى كرده است . مترجم .
200- انساب الاشراف 1 / 261 و در مورد ثروت ابوبكر؛ رك : سيره ابن هشام 2 / 10.
201- سيره ابن هشام 2 / 88.
202- همان ، 116.
203- پيش از جايگزينى پيامبر صلى الله عليه و آله در مدينه ، طوايف مختلف انصار مى كوشيدند تا افتخار ميزبانى آن حضرت را به خود اختصاص دهند. در پايان شتر آن حضرت كه از سوى خداوند مامور بود، در ميان بنى مالك بن نجار فرود آمد. در اين هنگام ابو ايوب انصارى پيش از ديگران اسباب و اثاثيه رسول خدا صلى الله عليه و آله را به منزل خويش برد و آن حضرت نيز در برابر درخواست ديگران فرمود كه هر كس بايد همراه اثاثيه خود باشد. به اين ترتيب ابو ايوب افتخار ميزبانى پيامبر صلى الله عليه و آله را به دست آورده و در آن خانه كه تنها دو اتاق يكى بر روى ديگرى قرار داشت تا هفت ماه در آن جا اقامت گزيند. گفته مى شود آن حضرت به همراه حضرت على عليه السلام در دوران نشر اسلام به دست آورد تا اين كه در حمله مسلمانان به قسطنطيه و در پشت دژهاى آن به شهادت رسيد. مزار با شكوه او هم اكنون در گوشه اى از شهر استانبول در حومه آن بنام سلطان ايوب انصارى از زيارت گاههاى مسلمانان به شمار مى آيد كه همه روزه به ويژه عروس و دامادها براى تبرك به كنار آن تشرف مى يابند. مترجم .
204- سيره ابن هشام 2 / 111.
205- وفاء الوفا 1 / 222، هم چنين رك : تفاصيل عن مسجد الرسول صلى الله عليه و آله و تطور بنائه و نيز دراسه سوفاجيه المفصله عن مسجد الرسول صلى الله عليه و آله به زبان فرانسوى .
206- انساب الاشراف 1 / 182.
207- همان 263.
208- سيره ابن هشام 2 / 96، 110.
209- انساب الاشراف 1 / 270.
210- المحير 70- 71.
211- به همين ترتيب در طبقات ابن سعد 3- 1 / 14، 4، 30، 38، 71، 84 آمده است .
212- طبقات ابن سعد 3- 1 / 14.
213- گزارشاتى نيز درباره عقد خواهرى در ميان زنان مومن در دست است گفته شده است . كه حرت فاطمه عليه السلام با ام سليم عقد خواهرى داشته است و در نقل ديگرى از رسول خدا صلى الله عليه و آله آمده كه خواهران مومن عبارت اند از ميمونه دختر حارث ، و ام الفضل ، سلمى و اسماء تهذيب تاريخ دمشق ج 6، ص 10، 11 و الاستيعاب ، ص 400 و 4021 برگرفته از: تاريخ سياسى اسلام رسول جعفريان ، ج 1، ص 380. مترجم
214-در سنن ابى داود آمده است كه مردم مدينه از هم پيمانان خود ارث مى بردند.
215- طبقات ابن سعد 1 / 1 270، عثمان بن مظعون بر ام علاء وارد شد. هنگاميكه مريض شد. درمانش كردند سپس هنگامى كه وفات نمود دفنش كردند. رك : همان 6 / 436.
216- نام دو گياه معطر كه در صحراها مى رويد. مترجم
217- سيره ابن هشام 2 / 220 و نيز رك : بخارى : فضائل المدينه 12، مناقب الانصار، 456، المرض 8، 2.
218- ايجاد روحيه تعاون و هماكرى و تاكيد بر الفت همگانى و اتحاد جامعه بر اساس برادرى اسلامى ، از نتايج چنين عقدى بوده است . در واقع بايد اين اقدام را پس از ساختن مسجد، دومين اقدام ضرورى براى تقويت بنيه جامعه اسلامى به شمار آورد. چنين تحولى از جامعه قبيله اى جاهلى ، به امت اسلامى ، مهم ترين مسئله براى رسول خدا صلى الله عليه و آله در دعوت اسلامى بوده است . برگرفته از: تاريخ سياسى اسلام ، رسول جعفريان ، ج 1، ص 382، مترجم .
219-طبقات ابن سعد 3- 2 / 121، 4- 1 / 3، 60، 166.
220- طبقات ابن سعد 3- 2 / 121، 4- 1 / 3، 60، 166.
221- سيره ابن هاشم ، 2/25، 56.
222- همان 2/63.
223- طبقات ابن سعد 2-1/2.
224- سيره ابن هاشم 2/63-75.
225- سيره ابن هاشم 2/55
226- رك : به شرف و جايگاه معنايى آن : بشر مباحث فارس : مباحث عربيه و الشرف عند العرب ، به زبان فرانوسى و نيز به مهد الاسلام الامنس .
227- رك : به شرف و جايگاه معنايى آن : بشر مباحث فارس : مباحث عربيه و الشرف عند العرب به زبان فرانسوى و نيز به مهد الاسلام الامنس .
228- طبقاتت ابن سعد 2- 1 / 6؛ و نيز رك : به ليست نام هاى برگزيدگان تاريخ خليفه 61، ابن اسحاق نام اين برگزيدگان را در هر جنگ سخن از آنها آورده است .
229- متن اصلى نظام نامه در سيره ابن هشام 2 / 119- 121 آمده است ، و در الاموال ابو عبيد 202- 205 و الاموال زنجويه نيز ذكر شده است . هم چنان كه قسمت هايى از اين نظام نامه در دو مصدر ياد شده و تعدادى از مصادر قديمى ذكر گرديده كه محمد حميد الله آنها را در الوثائق السياسيه فى عهد الرسول صلى الله عليه و آله و الخلافة الراشده جمع آورى نموده است .
نام برده آنها را به ترتيب ويژه اى شماره گذارى كرده كه در آينده به آنها اشاره خواهيم كرد. محمد حميد الله به تعدادى از نوشته هاى مستشرقين در اين مورد اشاره نموده كه پس از آن نيز بررسى هايى در اين زمينه به وسيله ديگران صورت پذيرفته كه شايد بتوان گفت در عربى گسترده ترين آنها نوشته دكتر شريف عون در كتاب دبلوماسية الرسول مى باشد. مترجم
230- از رافع بن خديج متولد 12 ه. ق ، در گذشته 74 هجرى . وى از انصار مدينه است . و در جنگ بدر شركت كرد كه پيامبر او را به علت كمى سن از صحنه جنگ بازگردانيد. او در احد و برخى از جنگ هاى ديگر نيز شركت كرد. رك : ابن اثير، اسد الغابه ، ج 2، ص 151 از وى نقل است كه : همانا مدينه منطقه امان و حرم است كه پيامبر صلى الله عليه و آله آن را چنان قرار داده اند. آن مطلبى است كه بر روى پوستى خولانى منسوب به قبيله خولان از قبايل يمن كه در تهيه سرمه و پوست و چرم معروف بوده اند نوشته شده است و پيش ماست و اگر بخواهى آن را براى تو مى خوانم . رك : وثائق ، نوشته دكتر حميد الله ، ترجمه دكتر محمود مهدوى دامغانى ، ص 56. م .
231- مطرى محمد بن احمد انصارى مدنى ، مورخ عارف به حديث و فقه ، متولد 671 ه. درگذشته 741 رك : زركلى ، الاعلام ، ج 6، ص 222 گفته است : كعب بن مالك مى گويد پيامبر صلى الله عليه و آله مرا فرستادند كه بر قله كوه هاى مخيص و حفيا و ذوالعشيره و تيم كه كوههاى مدينه است ، نشانه نصب كنم . در اين باره ابو جحيفه مى گويد به حضور حضرت على عليه السلام رسيده است و آن حضرت شمشير خود را خواسته و از غلاف آن قطعه چرمى عربى بيرون آورده و فرموده است پيامبر صلى الله عليه و آله غير از آن قرآن ، نوشته ديگرى جز اين باقى نگذاشته اند و در آن پوست چنين نوشته بود: بسم الله الرحمن الرحيم محمد رسول خدا صلى الله عليه و آله فرموده است براى هر پيامبر صلى الله عليه و آله حرمى است و حرم من مدينه است .
اين موضوع كه رسول خدا صلى الله عليه و آله مدينه را حرم و محل امن و امان قرار دادند، در بسيارى از روايات عامه و خاصه آمده است . كلينى در كافى آن را نقل كرده وباب ويژه اى را براى آن گشوده است . شيخ طوسى هم در كتاب مزار تهذيب ، ج 2، ص 5 و صدوق در من لا يحضره الفقيه ص 293 چاپ سربى و شيخ حر عاملى در وسايل الشيعه اين مطلب را آورده اند. براى اطلاع بيشتر رك : استاد على احمدى ؛ مكاتيب الرسول ، ج 1، ص 57 و 257. م .
232- مولى يعنى شخصى كه از نظر نسب جزو آن قبيله به شمار نمى آيد؛ اما با پيمان و يا به آزاد شدن از بندگى توسط آن قبيله ، به عنوان مولاى آن قوم شناخته مى شود. م .
233- در آينده بصورت مفصل درباره اين موضوع صحبت خواهيم كرد. در بخش اداره پس از فتح مكه نيز از آن سخن به ميان خواهد آمد.
234- در تعداد بسيارى از آيات قرآن ، از نماز به عنوان يكى از واجبات موكد ياد شده است بقره 3، 45، 53؛ مائده 91؛ انعام 72، 92؛ اعراف 170. هم چنين برخى آيات ، نماز را به همراه زكات يكى از واجبات مسلمانان ذكر نموده است بقره 43، 110، 177، 277؛ نساء 77، 162؛ مائده 55؛ توبه 5، 11، 18، 71؛ حج 41، 78؛ مومنون 4؛ نور 37، 56؛ نمل 4؛ احزاب 33؛ مزمل ؛ بينه 5؛ مجادله 13 و نيز در برخى آيات انفاق را نيز به همراه آن آورده است : الرعد 2؛ ابراهيم 31؛ حج 35؛ انفال 3؛ شورى 38؛ فاطر 29؛ معارج 22، 23؛ مدثر 43- 44.
زكات نيز يكى از فرايض اسلام است و يكى ديگر از اركان اسلام ، خمس به شمار مى آيد، اما به دليل ارتباط آن با مسايل مالى ، بحث آن را در ضمن بخش ويژه اى كه به ماليه اختصاص داديم انجام مى دهيم .
235- الام 1 / 107.
236- رك : مسند ابن حنبل 1 / 315، 422 از ابن عباس 2 / 109 از ابن عمر، 3 / 161، 4 / 217 از انس ، بخارى : مناقب الانصار 63، 42 و نيز: صحاح : مفتاح كنوز النسه : چگونگى وجوب نماز در شب معراج و چگونگى تغيير آن از پنجاه به پنج نماز.
237- مسند ابن حنبل 3 / 148 و 4 / 207.
238- تفسير طبرى 15 / 77.
239- بخارى : الصلاة 18. تقصير الصلاة 18- 5 ابن هشام همه به روايت از عروه . سمند ابن حنبل 2 / 4900. از ابوهريره ؛ و نيز: قسمت هاى مختلف كتاب هاى حديث درباهر ذكر دو ركعتى بودن نماز: مفتاح كنوز السنة : نماز در اصل دو ركعت دو ركعت بود و نماز دو به دو بود.
240-تفسير طبرى 1/1263
241- مسند ابن حنبل 1 / 355.
242- وفاء الوفا 1 / 299.
243- سيره ابن هشام 3 / 214، 215.
244- تاريخ المدينه 1 / 124؛ وفاء الوفا 2 / 8.
245- تفسير طرى 1 / 2749؛ و رك : تاريخ يعقوبى 2 / 159. در آغاز خلافت امويان منبر در مصلى قرار داده شد: بخارى : بخش خروج به مصلى بدون منبر؛ تاريخ يعقوبى 2 / 265.
246- مسند ابن حنبل 1 / 242، 325.
247- همان 3 / 310.
248- همان 1 / 249، 285، 354.
249- تفسير طبرى ، 3 / 131. چاپ محمود شاكر.
250- همان 3 / 138.
251- همان 3 / 183- 139، 527، 529 به روايت از زيد.
252- مسند ابن حنبل 1 / 250، 350.
253- تفسير طبرى ، 3 / 139.
254- همان 3 / 127، 137، 139.
255- تفسير طبرى 3 / 139 از ابن جريح ، و از قتاده ، 137 از ابن مسيب و نيز رك : روايات ديگرى در ص 157 .
256- بخارى : ايمان 30، تفسير 18؛ تفسير طبرى 133.
257- تفسير طبرى 174.
258- تفسير طبرى كه در آن راى سعيد بن مسيب و ابو عاليه و ابن جريح آمده است و نيز رك : مسند ابن حنبل 350، 357، 250.
259- تفسير طبرى كه در آن راى سعيد بن مسيب و ابو عاليه و ابن جريح آمده است و نيز رك : مسند ابن حنبل 250، 350، 357.
260- تفسير طبرى 199 قتاده 157، 223 سدى .
261- بقره 125 و 8 ، ال عمران و 7، ابراهيم 35، 37، حج 26.
262- انعام 74، صافات 83، زخرف 26- 8، شعراء 70، توبه 114، مريم 41، انبياء 157، عنكبوت 34، توبه 7.
263- نساء 163
264- انعام 83، 90
265- بقره 130.
266- همان 134.
267- همان 124
268- مريم 58 .
269- نساء 125.
270- بقره 135، آل عمران 67، 95، انعام 161، نحل 120.
271- نام دو ماه از سال شمسى ، كه ميان ماههاى ايلول و كانون اول واقع اند و آن دو ماه عبارت آند از: تشرين اول كه ماه دهم است و 31 روز دارد و تشرين دوم كه ماه يازدهم است و سى روز دارد. ماه اول اكتبر و ماه دوم نوامبر ناميده مى شود. مترجم .
272- پيروان كيش مانويت ؛ مانى در قرن سوم ميلادى مى زيسته است . مترجم
273- بخارى : باب ايام الجاهلية ؛ حازمى : الاعتبار فى الناسخ .
274- بخارى : تفسير سوره كهف ؛ و نيز رك : الموطا 1 / 195.
275- تفسير طبرى ، 3 / 426 به بعد.
276- در اين تفسير جاى سخن بسيار است . اين سه مرحله نزولى است كه نه پيامبر از آن چيزى فرموده و نه شاهدى دارد. اين درست است كه بزرگانى چون حاكم و طبرانى و ابن حجر و ابن كثير و سيوطى و زركشى و بيهقى و ديگران آن را نقل كرده اند و اسنادش را صيحح دانسته اند را صحيح دانسته اند، اما انتهاى سخن به (((ابن عباس ))) مى رسد. اين حديث هم خبرى از امور غيبى است . نزول قرآن است از لوح محفوظ به آسمان دنيا، ابن عباس از كجا خبر شده ؟ همه علماى حديث اين را از امور غيبى مى دانند. چيزى كه بازگويى آن از هيچ صحابى پذيرفته نمى شود. چيزى كه به اصول اعتقادات مربوط نباشد، مقتضى تعبد نيست و تعقل هم در آن شرط است . فايده چنين نزولى به آسمان چيست ؟ لابد كار جبرئيل را آسان تر مى كرد! يا مصلحت پيامبر ايجاب مى كند كه توقع وحى را از نزديك ترين جهات داشته باشد؟! چرا سخن هادى مردم از لوح محفوظ به آسمان دنيا نازل شود و وحى را از نزديك ترين جهات داشته باشد؟! چرا سخن هادى مردم از لوح محفوظ به آسمان دنيا نازل شود و مدتى آنجا بماند آيا بايد ساكنان ملاء اعلى و ملكوت خدا از آن آگاه گردند؟ اين كلام خدا براى بيان مرز حق و باطل جهت مردم است نه فرشتگان آسمانى ؛ البته نزول به آسمان چنانكه (((ابوشمامه ))) و همفكرانش گفته اند تعظيم است و تفخيم ، اما آن مطلب ديگرى است و جمع كردن ميان اين آيات و واقعيت ، سخن ديگرى است . (((م ))).
277- رك : انساب الاشراف 1 / 276.
278- ظهار يك نوع سوگند جاهلى بوده است كه مردان به هنگام نزاع خود با همسران ياد مى كرد و مى گفته اند: تو در حكم مادر من هستى كه در اين حال آميزش با او ديگر جايز نبوده است . اين نوع سوگند، از نظر اسلام حرام و داراى عقوبت است . رك : شرايع الاسلام ، كتاب الظهار. مترجم .
279- براى آگاهى بيشتر از انحرافى كه در مسير اسلام پس از رحلت پيامبر صلى الله عليه و آله به وسيله منافقين مسلمان نما به وجود آمده و در اين راستا با غصب خلافت از حضرت على عليه السلام و انداختن آن در دامان ديگران و كه در پايان به خلافت معاويه و يزيد! و سپس ديگر خلفاى جبار اموى و عباسى منتهى گرديد، رك : تاريخ خلفاء رسول جعفريان . مترجم
280- مفسرين درباره شان نزول اين آيه عقيده دارند كه يان آيه دوباراه ، نخست پس از واقعه غدير خم و نصب ولايت و جانشينى حضرت على عليه السلام از سوى پيامبر در مراجعت از حجة الوداع و ديگرى در روزهاى پايانى زندگانى پيامبر صلى الله عليه و آله نازل گرديده است . براى اطلاع بيشتر از اين حقيقت رك : تفسير الميزان و نيز الغدير، ج 1. م
281- طبقات ابن سعد 3- 2 / 2.
282- همان 3- 1 / 83؛ 4- 2 / 95؛ و نيز ر.ك ؛ عاليه 2- 1، 3- 2 / 39.
283- سيره ابن هشام 1 / 273؛ وفاء الوفا1 / 162.
284- انساب الاشراف 325.
285- همان 1/140، 2 / 153.
286- وفاء الوفا2 / 139.
287- همان 2 / 139.
288- معجم البلدان ياقوت 4 / 514؛ 2 / 308.
289- طبقات ابن سعد 3- 2 / 28.
290- وفاء الوفا 1 / 138.
291- همان 2 / 29.
292- مغازى واقدى 2 / 451.
293- همان 896.
294- همان 997، 1051.
295- سيره ابن هشام 2 / 46.
296- طبقات ابن سعد 4- 2 / 2.
297- سيره ابن هشام 4 / 315؛ مغازى واقدى 173؛ وفاء الوفا 196
298- همان .
299- سيره ابن هشام 2 / 216.
300- طبقات ابن سعد 3- 2 / 90