1- معجم البلدان ، ياقوت حموى ، واژه نوبه ، ص 323.
2- نوبه بخشى از حكومت سودان است . در اين كشور ده جمعيت قوى بزرگ وجود دارد. نوبه اى ها، تا قبل از سال 1964 ميلادى ، در امتداد نيل و حد فاصل اسوان پراكنده بودند. عده اى هم در مصر عليا سكونت داشتند. با به كار افتادن يك سد بزرگ (اسوان ) تمامى مردم (صد و بيست هزار نفر) به كرانه هاى ((ععلبره )) در نزديكى سد ختم القريه ، انتقال داده شدند و نوبه اى ها در حد فاصل آبشار دوم و سوم (صد هزار نفر) و فاصله آبشار سوم و چهارم (دويست هزار نفر) ساكنند.
در حال حاضر نوبه اى ها با بيش از 500 هزار نفر، 3 جمعيت اين كشور را شامل مى شوند. رشته كوه هاى نوبه و كوه معروف نوبه كه با سينه اى سرخ در جزيره ((حواءب )) خودنمايى مى كند، از هر سو مسلمانان را احاطه كرده اند. مردم دشت ها از اوايل قرن شانزده به اسلام گرويدند.
مسلمانان آفريقا، ژوزف ام كوك ، ترجمه ، دكتر اسدالله علوى ص 408 تا 425، آرامگاههاى خاندان پاك پيامبر، عبدالرزاق كمونه حسينى ، ترجمه عبدالعلى صاحبى ، ص 341، تاريخ سودان ، پى ام هالت ، ام دبليو دالى ، ترجمه دكتر نقى احمدى ، ص 25 تا 28.
3- فانه سيلد منها خير اهل الارض اعلام الورى ، طبرسى ، ص 302، سير اعلام النبلاء، ج 9، ص 387، نام وى را سكينه نوبيه ذكر كرده است .
4- عيون اخبار الرضا، ج 1، ص 14 و 15، بحارالانوار، ج 49، ص 3؛ ارشاد مفيد، ص 304 و 37.
5- عيون اخبار الرضا، ص 15.
6- عيون اخبار الرضا، ص 2.
7- وصف الامام ((بابى ابن النوبيه الطيبه )) لان امه كانت نوبيه ، مجمع البحرين ، ج 4، ص 387، براى مطالعه بيشتر به كشف الغمه ، ج 3، ص 70 و 90 رجوع كنيد.
8- در المجدى فى الانساب ، ص 122، به وى اشاره شده است (...و ولد ابراهيم بن موسى الكاظم (ع) و هو لام ولد و يلقب بالمرتضى و هو الاصغر ظهر باليمن ايام ابى السرايا و كانت امه نوبيه اسمها تحيه ...)، و در عمدة الطالب ، ص 201، از وى با نام ((نجيه )) ياد شده است .
9- بحارالانوار، ج 10، (نقل از رياحين الشريعه ، ج 2، ص 316 تا 317).
10- الاصابة فى تمييز الصحابة ، ج 8، ص 75، رديف 11628، از اين روى احتمال هاى ديگر خود به خود منتفى است ؛ چه آن كه او را اهل هند مى داند، مانند ابن حجر و يا شهرهاى دور دست ديگر، اما درباره پدرش هم برخى او را دختر پادشاه هند يا حبشه دانسته اند، مانند آنچه در ((بحارالانوار)) از ((اختصاص )) نقل شده است (فضه كانت بنت ملك هند) كه مسلما چنين تصورى برخاسته از همان برداشت هاى فوق است كه ما با توجه به روايات زيادى كه صراحتا به وى لقب نوبيه داده اند، آن برداشت ها را طرد مى كنيم ، الاصابة فى تمييز الصحابة ، ج 4، ص ‍ 387، بحارالانوار، ج 9، ص 575 و ج 41، ص 274 و بحارالانوار، ج 9، ص 575، مشارق الانوار، ص ‍ 98 و 99.
11- اسدالغابة ، ج 5، ص 594، سير اعلام النبلاء، ج 9، ص 325، الغدير، ج 16، ص 174.
12- از جمله گزارش هايى كه از قرن نهم ميلادى بر جاى مانده و مبادله سالانه بردگان از نوبه با خواربار يكى از موارد آن است ، شمار اين بردگان تا ((360)) نفر مى رسيد.
تاريخ سودان ، پى ام ، هالت . ام دبليو دالى ، ترجمه دكتر نقى احمدى ، ص 26.
13- سال ورود فضه به مدينه مورد اختلاف است در اين باره مطالعات نشان مى دهد وى در سال هاى اوليه هجرت وارد مدينه شده است .
از نوشته هاى حافظ رجب برسى چنين بر مى آيد كه : فضه حداقل در سال پنجم هجرى وارد مدينه شده است ؛ زيرا وى سخن گفتن فضه با امام حسين (ع) را مطرح مى كند و با توجه با اين كه تولد امام حسين (ع) در سال سوم هجرى است و حداقل دو سال زمان نياز دارد تا بتواند با فضه سخن بگويد، لذا حداقل زمان را بايد سال پنجم هجرى دانست . مشارق الانوار، حافظ رجب برسى .
14- به دستور پيامبر (ص) مكانى در كنار مسجد براى مهاجران ساختند. اين مكان كه محل مرتفعى بود ((صفه )) نام گرفت و به ساكنان آن ((اصحاب صفه )) مى گفتند.
15- رواه الصدوق فى كتاب الفقيه (ان فاطمه ((س )) كانت تستقى بالقرية فى بيت زوجها حتى اثر فى صدرها و تطحن بالرحى مجلت يداها و تكسح البيت و توقد النار حتى اغبرت و دكنت ثيابها فاصابها من ذلك ضر شديد و قد اتى النبى (ص) رقيق و خدم من الاسارى ... نخبة البيان فى تفضيل سيدة النسوان ، ص 108.
16- به روايت على (ع) كه دولابى از ام سلمه نقل كرده ، حضرت فاطمه (س ) نيز اين گونه از سختى كار خانه سخن گفت : قد مجلت يداى من الرحى ليلتى جميعا ادبر الرحى حتى اصبح و ابو الحسن يحمل حسنا و حسينا اى رسول خدا هر دو دستم به خاطر آرد كردن گندم با آسياب دستى ورم كرده و زخم شده است . و شب را تا صبح به آرد كردن پرداختم . پدر حسن (امام على (ع)) حسن و حسين را نگاه داشت .
كنز العمال ج 15، ص 507، بحارالانوار، ج 43، ص 143 و 84 و 85، احقاق الحق ، ج 10، ص 266، صفوة الصفوة ، ج 2، ص 4، ذخاير العقبى ، ص 105، عوالم ج 11، ص 587، مسند احمد بن حنبل ، ج 6، ص ‍ 298.
17- يا فاطمه والذى بعثنى بالحق ان فى المسجد اربعماة رجل ما لهم طعام و لا ثياب و لو لا خشيتى خصلة لا عطيتك ما ساءلت . يا فاطمه ! ان لا اريد ان ينفك اجرك الى الجارية و انى اخاف ان يخصمك على بن ابى طالب يوم القيامة بين يدى الله عزوجل اذا طلب حقه منك . نخبة البيان فى تفصيل سيدة النسوان ، ص 109، به نقل از مناقب ابن شهر آشوب .
18- سوره الاسراء، 28.
19- نخبة البيان فى تفصيل سيدة النسوان ، ص 111، ((و اما ما هو المعروف من انه كانت لفاطمة خادمة اسمها فضة قد وهبها النبى (ص) لها فهذا انما كان اخيرا بعد ماكثر اولادها و زادت كلفتها على ما قبل و كثرت الفتوح و المغانم و سلط الله رسوله على من شاء من خيبر و بنى قريظه و النضير و غيرهم و استرسلت الدنيا للمسلمين فارتفع الفقر و العناء عن اهل الصفة و ضعفاء المدينة اذ كان الرسول (ص) يعطيهم من تلك الاموال فصاروا فى سعة و فضل من الله فمن سعة الله و فضله على المسلمين فى ذاك الوقت وسع النبى (ص) ايضا على ابنته كما ورد عنه انه قال ان المؤ من ياءخذ بادب الله تعالى اذا وسع الله عليه اتسع و اذا امسك عنه امسك .
20- حدثنى ابوالحسن احمد بن الفرج بن منصور بن محمد قال : حدثنا ابوالحسن على بن الحسين بن موسى بن بابويه القمى قال : حدثنا ابو اسحاق ابراهيم بن محمد بن سعيد الثقفى قال : حدثنى عثمان بن سعيد قال : حدثنى احمد بن حماد بن احمد الهمدانى ، قال : حدثنا عمرو بن ثابت عن ابيه عن محمد بن على عن على بن حسين بن على قال :...قالت : اوصانى رسول الله ان تكون الخدمة لها يوما ولى يوما فكان امس يوم خدمتها و اليوم يوم خدمتى .
دلائل الامامة ، طبرى ، ص 48 و بحارالانوار، ج 43، ص 76، احقاق الحق ، ج 10، ص 226، (اشاره به اين روايت ).
21- اعلام النساء، ص 595 نقل از الاصابة فى تمييز الصحابة ، ج 8، ص 75 رديف 11628 روى عن الصادق عن آبائه (ع) قال :...((ان رسول الله (ص) اخدم فاطمه ابنته جارية اسمها فضة النوبيه و كانت تشاطرها الخدمة )).
22- مشارق الانوار، حافظ رجب برسى درباره او مى گويند: وى مردى صوفى بود. شيخ حر عاملى درباره اش مى نويسد: ((در كتابش ((مشارق الانوار)) افراط كرده است و او را به غلو نسبت داده اند.)) از اين روى احتمال ضعف در روايت وجود دارد.
23- (علامه مجلسى هم در ((بحارالانوار)) به نقل از ((اختصاص )) آن را نقل كرده است ) بحارالانوار، ج 41، ص 273 نقل از مشارق الانوار، ص 98 و 99.
24- در الاصابه فى تمييز الصحابة و اختصاص شيخ مفيد نيز از اينكه وى دختر پادشاه هند است ، سخن به ميان آمده است .
25- برخى او را از دوستان اميرمؤ منان مى دانند. وى در سندهاى تفسير قمى واقع شده است و فضل بن شاذان به او اعتماد داد. به معجم رجال خوبى رديف 1301 و المعين على معجم رجال الحديث ، ص 219 رجوع كنيد.
26- عن سويد بن غفلة قال : دخلت على على بن ابى طالب (ع) العصر فوجدته جالسا بين يديه صحيفة فيها لبن حازر. اجد ريحه من شدة حموضته و فى يده رغيف ارى قشار الشعير فى وجهه و هو يكسر بيده احيانا فاذا غلبه كسره بركبته و طرحه فيه .
فقال : اذن فاصب من طعامنا هذا.
فقلت : انى صائم .
فقال : سمعت رسول الله (ص) يقول : من منعه الصوم من طعام يشتهيه كان حقا على الله ان يطعمه من طعام الجنة و يسقيه من شرابها.
قال : فقلت لجاريته و هى قائمة بغريب منه : ويحك يا فضه الا تتقين الله فى هذا الشيخ ؟ الا تتخذون له طعاما مما ارى فيه من النخالة ؟
فقالت : لقد تقدم الينا ان لا تنخل له طعاما
قال : ما قلت لها فاخبر ته فقال : بابى و امى من لم ينخل له طعام و لم يشبع من خبز البر ثلاثة ايام حتى قبضه الله عزوجل .
الغارات ج 1، ص 86، نفايس الاخبار، ص 35، المناقب ، ج 2، ص 98 ((موردى ديگر نقل شده است ))، بحارالانوار 40، ص 331، كشف الغمة ج 1، ص 163 و عن ابن غفله مثله ).
27- بحارالانوار، ج 40، ص 325 و 326 نقل از الثاقب فى مناقب آل ابى طالب ج 1، ص 305 و 306، مستدرك الوسايل ، ج 16، ص 298.
28- جلاء العيون ، علامه محمد باقر مجلسى ، ص 176، الخرايج ، ج 2، ص 530، الاصابة فى تمييز الصحابة ، ج 8، ص 75، رديف 1628 (اين روايت را از اباذر نقل كرده است .) رياحين الشريعة ، ج 1، ص 127.
29- اعلام النساء، ص 595، نقل از ابن حجر عسقلانى ، به نقل از امام صادق عليه السلام ، الاصابة ، ج 18، ص 75، رديف 11628.
30- كتاب ((نزهة الابرار)) به نقل از ((الثاب فى المناقب )).
31- رياحين الشريعة ، ج 2، ص 322، ذبيح الله محلاتى مى نويسد: ((از اين حديث معلوم مى شود، فضه خادمه مانند سلمى كه مقام مطهره حضرت رسول را داشت ، هميشه آب وضوى آن جناب را حاضر مى ساخت . خداوند به فضه فهماند كه در اين خدمت او، ملائكه مفاخرت دارند و در اين اقدام با سعادت مشتاق و اميدوارند. و نياوردن آب توسط فضه دليل اين است كه او كمال طهارت و تقوا را عادت مستمره خود دانسته است و گرنه حمل ظرف آب وضو براى حائض جايز است و شايد محمول بر كراهت باشد. بلكه اين كراهت باهره جناب امير مؤ منان (ع) را حسن ادب و احتياط دين متين فضه خادمه بوده و معلوم است آن جناب ماءمور نبوده به علم باطنى خود عمل نمايد و گرنه ظاهرا به اين شرف فائز و نائل نمى شد و فرمودند: فضه خادمه آب نياورد بر حسب توجه ايشان به عالم كثرت بود براى انتظام عالم كه انا بشر مثلكم و چون صرفنظر از عالم صورت و كثرت كردند و به عالم باطن و احكام وحدت پرداختند، آن بود كه جبرييل آب آورد.)) البته برخى از اهل سنت از اين روايت به عنوان موضوعه نام برده اند كه هيچ وجهى ندارد. الموضوعات ، ج 1، ص 39.
32- مركب راهوار و تندرو حضرت رسول اكرم (ص) است .
33- اعلام النساء، ص 595، الاصابة فى تمييز الصحابة ، ج 8، ص 75، رديف 11628، و ج 4، ص 387، ابن حجر عسقلانى مى نويسد: ابن صغر در كتاب ((قواعد)) و ابن بشكوال در كتاب ((مستغيثين )) به نقل از حسين بن علاء مى گويد: امام صادق (ع) از پدران خود از على (ع) نقل فرمود: قال : على (ع) فذهبت و احتطبت و بيدها حزمة فارادت حملها فعجزت فدعت بالدعاء الذى علمها (ص) و هو يا واحد ليس كمثله احد تميت كل احد و انت على عرشك واحد لا تاءخذه سنة و لا نوم ، فجاء اعرابى كانه من ازدشنؤ ة فحمل الحزمة الى باب فاطمه (س ). درباره اجابت دعاى فضه داستان هاى مختلفى در كتب گوناگون نقل شده است .
34- سوره انسان ، آيه 5 تا 10.
35- اخراج ابو موسى فى الذيل و الثعلبى فى تفسير سورة (هل اتى ) من طريق عبدالله بن عبدالوهاب الخوارزمى من ابن عم الاحنف عن احمد بن حماد المروزى عن محبوب بن حميد و ساءله روح بن عبادة عن القاسم بن بهرام عن ليث بن ابى سليم عن مجاهد عن ابى عباس فى قوله تعالى (يوفون بالنذر) قال مرض الحسن و الحسين فصار هما جدهما (ص) و عادهما عامة العرب . الاصابة من تمييز الصحابة ، ج 8، ص 75، رديف 11628.
در اسد الغابة نيز درباره سند اين حديث مى خوانيم اخبرنا ابو موسى كتابه اخبرنا ابوالفضل جعفر بن عبدالواحد الثقفى اخبرنا ابو عثمان اسماعيل بن عبدالرحمن العصائدى (فى المصورة و المطبوعة : الصابونى و المنبت عن العبر للذهبى : 4/139، اجازة اخبرنا ابو سعيد محمد بن عبدالله بن حمدون و ابو طاهر بن خزيمة قالا: اخبرنا ابو حامد بن الشرقى ، اخبرنا ابو محمد عبدالله بن عبدالوهاب الخوارزمى ابن عم الحنف بن قيس فى شوال سنة ثمان و خميسن و ماتين (ح ) قال ابو عثمان اخبرنا ابو القاسم الحسن بن محمد الحافظ، حدثنا ابو عبدالله محمد ابن على بنساء حدثنا ابى حدثنا عبدالله بن عبدالوهاب الخوارزمى حدثنا احمدذ بن حماد المروزى حدثنا محبوب بن حميد البصرى و ساءله عن هذا الحديث روح بن عبادة ، حدثنا القاسم بن بهرام عن ليث عن المجاهد عن ابن عباس قال فى قوله تعالى ...، اسد الغابة ، ج 7، ص 236، رديف 7202 و سعد السعود، ص ‍ 141.
36- ابوالقاسم العلوى عن فرات بن ابراهيم معنعنا عن جعفر بن محمد عن ابيه عن جده (عليهم السلام ) قال :... مرضالحسن و الحسين (عليهما السلام ) مرضا شديد و...

فاطم ذات المجد و اليقين		يا بنت خير الناس اجمعين
اما ترين البائس المسكين		قد قام بالباب له حنين
يشكو الى الله و يستكين		يشكو الينا جائعا حزين
كل امرى ، بكسبه رهين		و فاعل الخيرات يستبين
موعده جنه عليين		حرمها الله على الضنين
وللبخيل موقف مهين		تهوى به النار الى سجين
شرابه الحميم و الغسلين

بحارالانوار، ج 35، ص 249.

37- فاطمه به على (ع) پاسخ داد:

امرك سمع يا ابن عم و طاعة		مابى من لؤ م و لا رضاعة
غديت باللب و بالبراعة		ارجوا ذا اشبعت من مجاعة
ان الحق الاخيار و الجماعة		و ادخل الجنة فى شفاعة

38-

فاطم يا بنت النبى احمد		بنت نبى سيد مسود
قد جاءك الاسير ليس يهتدى		مكبلا فى غلة مقيد
يشكو الينا الجوع قد تقدد		من يطعم اليوم يجده فى غد
عند العلى الواحد الموحد		ما يزرع الزارع سوف يحصد
فاعطيه لا تجعليه ينكد

(بحارالانوار، ج 35، ص 239).

39-

لم يبق مما كان غير صاع		قد دبرت كفى مع الذراع
شبلاى و الله هما جياى		يا رب لا تتركهما ضياع
ابو هما للخير ذو اصطناع		عبل الذراعين طويل الباع
و ما على راءسى من قناع		الا عبا نسجتها بصاع

(بحارالانوار، ج 35، ص 240).

40- در مورد اين رويداد تاريخى و روايات متفاوتى وجود دارد. از جمله در روايتى مى خوانيم : على عليه السلام شب تا صبح براى شخصى كار كرد و نخل هاى او را آبيارى نمود و در مقابل آن مقدارى جو گرفت و براى آرد كردن به خانه آورد. در روايتى ديگر مى خوانيم : على عليه السلام ، فاطمه (س ) و فضه پيامبر را زيارت كردند و هنگام بازگشت به هر يك مقدار غذا داد. آنان در راه خانه به نيازمندى برخوردند. على سهم خود را به او داد، آنگاه يتيمى آمد، فاطمه غذايش را به او داد و...پس ‍ اسيرى آمد و فضه نيز غذايش به او بخشيد. آنگاه اين آيات نازل شد.
41- بحارالانوار، ج 35، ص 244 نقل از كشف الغمة .
42- الاصابة فى تمييز الصحابه ، ج 8، ص 75، رديف 11628،، ج 4، ص 387، رديف 875، قال الذهبى كانه موضوع و ليس ما قاله ببعيد و الموضوعات ، ج 1، ص 390. در مجمع البيان ، ج 10، ص ‍ 405 و 406 به برخى از اشكالات ناصبى ها اشاره و پاسخ داده شده است .
43- اما تشكيك بعضى النواصب بان هذه السورة مكية فكيف نزلت عند وقوع القضية التى وقعت فى المدينة فمد فوع بما ذكره الشيخ امين الدين طبرسى قدس الله روحه بعد ان روى القصه بطولها و نزول الآية فيها عن ابن عباس و مجاهد و اين صالح حيث يقول : عن ابن عباس قال : انزلت بالمدينه البقره ، ثم الانفال ،...ثم هل اتى ...
44- بحارالانوار، ج 35، ص 256 و 255.
45- رياحين الشريعه ، ج 1، ص 325 و 326.
46- و يقولون اذا اطعموهم ((انما نطعمكم لوجه الله لا نريد منكم جزاء و لا شكورا)) قال و الله ما قالوا هذا لهم و لكنهم اضمروه فى انفسهم فاخبر الله باضمار هم يقولون : لا نريد جزاء و تكافوننا به شكورا تثنون علينا به ولكنا انما اطعمناكم لوجه الله و طلب ثوابه ، امالى صدوق ، ص 115.
47- جلوه هاى هنرى داستان هاى قرآن ، ص 528.
48- سيره نبوى ، ابن هشام ، ج 2، ص 658.
49- لما قبض رسول الله (ص) افتجع له الصغير و الكبير و كثر عليه البكاء و قل العزاء و عظم رزؤ ه على الاقرباء و بالاصحاب و الاولياء و الاحباب و الغربا و الانساب و لم نلق الاكل باك و باكية و ناب و نادبة بحارالانوار، ج 43، ص 176.
50- ايها الضالون المكذبون ! ماذا تقولون واى شى ء تريدون ؟ يا عمر! اما تتقى الله تدخل على بيتى ؟ ابحزبك الشيطان تخوفنى ؟ و كان حزب الشيطان ضعيفا. ويحك ما هذه الجراءة على الله و على رسوله ؟ تريدان تقطع نسله من الدنيا و تفنيه و تطفى ء نورالله ؟ والله متم نوره و انتهاره لها طغيانك . يا عمر! اخرجنى و الزمك الحجه و كل ضال غوى . اما والله يا بن الخطاب لولا نى اكره ان يصيب البلاء من لا ذنب له ، لعلمت انى ساقسم على الله ثم اجده سريع الاجابة ، يا ابتاه يا رسول الله ! هكذا كان يفعل بحبيبك و ابنتك ؟ اثبات الوصيه ، ص 110، عوالم ، ج 11، ص 401 و 409، بحارالانوار، ج 53، ص 18 و ج 8، ص 229، ص 268 و نهج الحياة ، ص 137.
51- كوكب الدرى جزء اول ، ص 135، بحارالانوار، ج 43، ص 198 و ج 8، ص 230 و چاپ كمپانى ، نهج الحياة ، ص 210 در رياحين الشريعه با تغيير عبارت مى خوانيم (يا فضه خذينى فقد والله قتل ما فى احشايى من الحمل ) ج 2، ص 325 و 326 و ج 1، ص 267.
52-

قال السليم قلت يا سلمان		هل هجموا و لم يك استيذان
فقل اى و عزت انجبار		ليس على الزهرا من خمار
لكنها لاذت بجنب الباب		رعاية للستر و الحجاب
فمذرا وها عصروها عصره		كادن بنفسى ان تموت حسرة
تصيح يا فضة اسندينى		و قد و ربى قتلوا جنينى

(رياحية الشريعة ، ج 1، ص 269 و منابع قبل ).

53- اذا توفيف لا تعلم الا ام سلمة و ام ايمن و فضه و من الرجال ابنى و العباس و سلمان و عمار و مقداد و اباذر و حذيفه و لا تدفنى الا ليلا و لا تعلم قبرى احدا. دلايل الامامة ، طبرى ، ص 44، بحارالانوار، ج 81، ص 310 و ج 43 ص 208، و 179، بيت الاحزان ، ص 176، كوكب درى ، ج 1، ص 176، مستدرك وسايل ، ج 2، ص 186.
54- فلما سمعت كلامى تغرغرت عيناها بالدموع ثم انتحبت باكية و قالت : يا ورقة هيجت على حزنا ساكنا و اشجانا فى فؤ ادى كانت كامنه ، بحارالانوار، ج 10، ص 174.
55- بحارالانوار، ج 10، ص 174؛ و رياحين الشريعه ، ج 2، ص 317.
56- بحارالانوار، ج 10، ص 174؛ و رياحين الشريعه ، ج 2، ص 317.
57- سيره نبوى ، ابن هشام ، ج 2، ص 658.
58- بحارالانوار، ج 43، ص 175.
59- رفعت قوتى و خاننى جلدى و شمت بى عدوى و الكمد قاتلى . يا ابتاه ! بقيت و الهة وحيدة و حيرانة فريدة . فقد انخمد صوتى و انقطع ظهرى و تنغض عيشى و تكدر دهرى . فما اجد يا ابتاه بعدك اءنيسا لوحشتى و لا رادا لدمعتى و لا معينا لضعفى . فقد فنى بعدك محكم التنزيل و مهبط جبرئيل و محل ميكائيل انقلبت بعدك يا ابتاه الاسباب و تغلقت دونى الاءبواب . فاءنا للدنيا بعدك قاليه و عليك ما ترددت انفاسى باكية لا ينفد شوقى اليك و لا حزنى عليك ثم نادت : يا ابتاه و الباه ، بحارالانوار، ج 43، ص 176؛ كوكب الدرى جزء اول ، ص 241؛ كتاب عوالم ، ج 11، ص 487؛ مدارك حديث 41؛ نهج الحياة ، ص 71.
60- يا بنت رسول الله (ص) ان شيوخ المدينة يساءلونى اءن اسالك اما ان تبكين اءباك ليلا و اما نهارا. فقالت يا اباالحسن ما اقل مكثى بينهم و ما اقرب مغيبى من بين اظهرهم . فوالله لا اءسكت ليلا و لا نهارا او اءلحق باءبى رسول الله (ص) فقال لها على (ع) افعلى يا بنت رسول الله ما بدالك . بحارالانوار، ج 43، ص 177.
61- فاطمه (س ) به او فرمود: يا ابن العم انى اءجد الموت الذى لا بدمنه و لا محيص عنه و اءنا اءعلم اءنك بعدى لا تصبر على قلة التزويج فان اءنت تزوجت امراءة اجعل لها يوما و ليلة و اجعل لاءولادى يوما و ليلة يا اءبا الحسن و لا تصح فى وجوههما فيصبحان يتيمين غريبين منكسرين فانهما بالاءمس فقد جدهما و اليوم يفقدان امهما فالويل لامة تقتلهما و تبغضهما. بحارالانوار، ج 43، ص 178، بيت الاحزان ، ص 164 و كوكب درى ، ج 1، ص 242.
62- بحارالانوار، ج 43، ص 179.
63- والله لقد اءخذت فى امرها و غسلتها فى قميصها و لم اكشفه عنها فوالله لقد كانت ميمونة طاهرة مطهرة ثم حنطتها من فضلة حنوط رسول الله كفنتها و ادرجتها فى اكفانها فلما هممت ان اعقد الرداء ناديت يا ام كلثوم يا زينب ! يا سكينه ! يا فضه ! يا حسن ! يا حسين ! هلموا تزودوا من امكم فهذا الفراق و اللقاء فى الجنة . بحارالانوار، ج 43، ص 179.
64- بحارالانوار، ج 43، ص 180.
65- عوالم العلوم ، (زبرا فضه خادمتا اميرالمؤ منين )، مستدرك علم رجال ، ج 8، ص 576.
66- از مناقب ، از جاحظ، از نظام در كتاب (فتيا) از عمر بن داود به نقل از امام صادق (ع)، بحارالانوار، ج 43، ص 87، رياحين الشريعه ، ج 2، ص 317 و مناقب آل ابى طالب ، ج 1، ص ‍ 403.
67- مناقب آل ابى طالب ، ج 1، ص 403.
68- مناقب آل ابى طالب ، ج 1، ص 403، بحارالانوار، ج 40، ص 227.
69- نصيرالدين امير صادق ، فاطمه ، ص 172.
70- رياحين الشريعة ، ج 2، ص 318 وى فرزندانى را كه در خبر ابوالقاسم قشيرى آمده است ، غير فرزندان سليك مى داند.
71- بحارالانوار، ج 43، ص 46 باب 3 روايت 46 و مستدرك سفينة البحار، ج 8، ص 210.
72- بحارالانوار، ج 43، ص 87 برخى نيز مدعى اند كه هلال بن على از فرزندان فضه نوبيه است كه غلامرضا آرانى در رساله هلاليه آن را ذكر و رد مى كند. وى روايت را مرسله مى داند و نيز طى بحثى مبسوط كه فصلى از كتاب را به خود اختصاص داده است ، آن را رد مى كند. (ص 136) و رياحين الشريعه ، ج 2، ص 319.
73- بحارالانوار، ج 43، ص 46، به نقل از ابن شهر آشوب در مناقب .
74- بحارالانوار، ج 43، ص 46، به نقل از ابن شهر آشوب در مناقب .
75- سوره زخرف ، آيه 89.
76- سوره زمر، آيه 3.
77- سوره اعراف ، آيه 31.
78- سوره فصلت ، آيه 44.
79- سوره آل عمران ، آيه 97.
80- سوره ق ، آيه 38.
81- سوره انبياء، آيه 8.
82- سوره بقره ، آيه 286.
83- سوره انبياء، آيه 22.
84- سوره زخرف ، آيه 12.
85- سوره ص ، آيه 25.
86- سوره آل عمران ، آيه 144.
87- سوره مريم ، آيه 13.
88- سوره طه ، آيات 11 و 13.
89- سوره كهف ، آيه 46.
90- سوره قصص ، آيه 26.
91- سوره بقره ، آيه 261.
92- بحارالانوار، ج 43، ص 86، رياحين الشريعة ، ج 2، ص 318 و 319، مراقد اهل شام ، ص ‍ 42، اعلام النساء، ص 597، الدر المنثور فى طبقات ربات الخدور، ص 439، تراجم اعلام النساء، ج 2، ص 363، الاصابة فى تمييز الصحابة ، ج 4، ص 376.
93- فاطمه ، نصيرالدين صادقى ، ص 173.
94- زنان پيامبر، عماد زاده ، ص 441 و 440، غلامرضا آرانى نيز در رساليه هلاليه روايتى از حسن بصرى درباره زنى كه حافظ قرآن بوده و حسن بصرى با وى در مسير حج برخورد كرده است را ذكر مى كند. ص 234 و 235).
95- سوره حجر، آيه 46.
96- سوره بقره ، آيه 61.
97- سوره يونس ، آيه 72.
98- سوره قصص ، آيه 77.
99- سوره بقره ، آيه 269.
100- سوره سبا، آيه 46.
101- سوره آل عمران ، آيه 124.
102- سوره مجادله ، آيه 7.
103- سوره آل عمران ، آيه 125.
104- سوره ق ، آيه 38.
105- سوره حاقه ، آيه 7.
106- سوره الحاقه ، آيه 7.
107- سوره نمل ، آيه 48.
108- سوره بقره ، آيه 196.
109- سوره صافات ، آيه 147.
110- سوره فتح ، آيه 5.
111- سوره ص ، آيه 7.
112- سوره مدثر، آيه 25.
113- سوره شورى ، آيه 38.
114- سوره زخرف ، آيه 38.
115- سوره انعام ، آيه 115.
116- سوره حج ، آيه 2.
117- بحارالانوار، ج 10، ص 175.
118- بحارالانوار، ج 43، ص 174 و باب ما وقع عليها من الظلم فى تاريخ سيدة النساء فاطمة الزهرا (س )، اقول : وجدت فى بعض الكتب خبرا فى وفاتها (س ) فاحببت ايراده و ان لم آخذه من اصل يعول عليه .
119- از جمله آن ها مى توان به اعلام النساء، مؤ منات ، ص 594، رياحين الشريعة ج 2، ص 316 و نهج الحياة اشاره كرد كه بارها اشعار مربوط به اين روايت مفصل را نقل كرده اند. نويسنده نهج الحياة ، با دقت به مدارك ذيل دست يافته است : كتاب عوالم ، ج 11، ص 490 و 455 و 597 و 240 و 286، رياحين الشريعة ، ج 2، ص 73 و ج 1، ص 246، سيرة نبوى ، ذينى دحلان ، ج 3، ص 364، عيون الاثر، ج 2، ص 340، مودة القربى ، ص 103، نورالابصار، ص 53، احقاق الحق ، ج 10، ص 434 و 483، اعلام انساء، ج 4، ص 113، عيون الاخبار، ج 2، ص 340، السيرة النبويه ، ج 3، ص 364، برد الاكبار عند فقد الاولاد، ص 44، بحارالانوار، ج 43، ص 176، كوكب الدرى ، جزء اول ، ص 240.
120- شرح ابن ابى الحديد، ج 16، ص 46، الغدير، ج 10، ص 196.
121- سفينة البحار، ج 1، ص 528، مروج الذهب ، ج 3، ص 67، بحارالانوار، ج 44، ص 325. امام حسين درباره وى فرمود: يزيد رجل فاسق ، شارب الخمر، قاتل النفس المحترمة معلن بالفسق و مثلى لا يبايع مثله و الغدير، ج 10 ص 256 - 248، حياة الامام الحسين (ع)، ج 2، ص 255 و تاريخ ابن عساكر، ج 7، ص 372 و تاريخ الخلفاء، ص 81.
122- يا (نفيله ).
123- رياحين الشريعه ، ج 3، ص 33، تا ص 318، زندگى سيد الشهدا، عمادزاده ، ج 2، ص 124 (به نقل از لهوف ، كبريت احمر، انساب الاشراف ) و فرهنگ عاشورا تحت نام هر يك از زنان در ابصار العين فى انصار الحسين كه اخيرا چاپ شده است ، نامى از وى به چشم نمى خورد.
124- القمقام الزخار و الصمصام التبار، ج 1 ص 108.
125- از ذكر وقايع مربوط به عاشورا و حضور شير در صحنه كربلا به دلايل مختلف خوددارى شد و تحقيقات انجام شده مؤ لف در فرصت مناسب ارائه خواهد شد. شايان ذكر است كه در اين باره نظريات مختلفى ارائه شده است .
126- حماسه حسينى ، ج 1، ص 332، وى نيز به قصه حضور شير در صحنه كربلا ايراد مى گيرد و آن را تحريف لفظى مى داند ولى با اصل خبر كه حضور فضه در كربلا را ثابت مى كند و يگانه خبرى است كه گوياى وجود فضه در كربلاست ، ايرادى وارد نمى كند.
127- از حافظ شمس الدين محمد بن طولون دمشقى نقل شده است . ولى علامه امينى از كتاب ((اهل القبور بالماءثور)) نقل مى كند كه : زينب (س ) در زمان عبدالملك و به دنبال قحطى به شام آمد. سيد محسن امين در اعيان الشيعه ، ج 7، ص 140 اين نظر را رد مى كند. به هر حال چگونگى حضور زينب (س ) در شام اختلافى است و عده اى معتقدند وى در مدينه يا مصر به خاك سپرده شده است . ما مطالب كتاب را بر فرض حضور فضه در كربلا، اسارت وى و وفاتش در شام ارائه كرده ايم . هر چند ممكن است تحقيقات آينده نظريه هاى ديگر حتى شهادت او را ثابت كند. همچنين به خاطر زياد نشدن صفحات از ذكر دهها صفحه تحقيق كه در اين باره انجام داده ايم خوددارى كرديم .
128- زنان پيامبر اسلام ، حسين عماد زاده ، ص 435.
129- در اين باره نيز جالب است بدانيم نظريات مختلفى وجود دارد. برخى معتقدند اساسا فضه در كربلا حضور نداشت و قبل از از آن در دوران امام حسن (ع) وفات يافته بود. بر اين اساس اگر در كاروان كربلا حضور داشت يا بايد جزو شهداء باشد، يا اسرا حال آن كه نام وى در جز هيچ يك از اين دو دسته نيامده است . بنابراين ديدگاه اصل حضور وى در كربلا بالتبع همراهى با حضرت زينب (س ) صحيح نخواهد بود.
130- شام سرزمين خاطره ها، ص 115.
131- مراقد اهل بيت ، فهر زنجانى ، ص 41، تاريخ اماكن سياحتى و زيارتى سوريه ، ص 147 تا 149.
132- مراقد اهل شام ، ص 41 - 44، معجم البلدان ، ج 2، ص 468.
133- مراقد العقيلة زينب (س )، ص 234، 236.
134- هر يك از معصومان اشخاصى داشتند كه باب آنها با مردم بودند و مردم براى سؤ ال ها و مسائل خود از طريق بابهاى معين شده سؤ ال مى كردند و آنها مردم را به آن خاندان رهنمود مى شدند، فضه نيز مقام بزرگ باب فاطمه (س ) را عهده دار بود.
135- مسند فاطمه زهرا (س )، ص 30.
136- مسند فاطمه معصومه (س )، ص 30، رياحين الشريعة ، ج 2، ص 319 تا 313.
137- خصائص زينبيه ، ناصر باقر بيدهندى ، ص 82 نقل از اختيار معرفة الرجال ، ص 12 و 15 نفس الرحمان ، ص 311، امالى شيخ طوسى ، ص 260 بصائر الدرجات ، ص 343.
138- الاصابة فى تمييز الصحابة ، ج 4، ص 387 ذكر ابن صخر فى فوائده و ابن بشكوال فى كتاب المستغيثين من طريقه بسند له من طريق الحسين بن العلاء، عن جعفر بن محمد بن على بن الحسين بن على عن ابيه عن على (ع).
139- بحارالانوار، ج 40، ص 227، مناقب ال ابى طالب ، ج 1، ص 403 (ترجمه در متن كتاب آمده است )
140- بحارالانوار، ج 43، ص 208، ج 81، ص 310، ح 30، عن دلائل الامامة ، طبرى الامامى عن احمد بن محمد الخشاب عن زكريا بن يحيى عن ابن ابى زائده عن ابيه عن محمد بن الحسن عن ابى بصير عن ابيه عبدالله (ع)... دلايل الامامة ، طبرى ، ص 44. مستدرك الوسايل ، ج 2، ص 186.
141- المعين على معجم الرجال الحديث ، ج 3، ص 219، اعيان الشيعه ، ج 7، ص 324.
142- المناقب ، ج 2، ص 98، بحارالانوار ج 40، ص 331، كشف الغمة ، ج 1، ص 163؛ مستدرك الوسايل : ج 16، ص 296؛ الغارات ، ج 1، ص 86؛ مناقب ان ابى طالب ، ج 1، ص 305 (ترجمه در متن آمده است .)
143- بحارالانوار، ج 43 ص 174 تا 180، كوكب درى ، جز اول ، ص 241، العوالم ، ج 11، ص ‍ 487.
144- اعيان الشيعه ، ج 2، ص 409؛ اضبط المقال ، ص 153.
145- بحارالانوار، ج 43، ص 86؛ الدر المنثور فى طبقات ربات الخدور، ص 439؛ الاصابة ، ج 4، ص 376؛ سعدالسعود، ص 141، الطرائف ، ص 109 (ترجمه در متن آمده است .)
146- بحارالانوار، ج 35، ص 237، الطرائف ، ص 107.
147- اخرج ابو موسى فى الذيل و الثعلبى فى التفسير سورة (هل اتى - انسان آيه 1) من طريق عبدالله بن عبدالوهاب الخوارزمى ابن عم الاحنف عن احمد بن حماد المروزى عن محبوب بن حميد و ساءله روح بن عبادة عن القاسم بن بهرام عن ليث بن ابى سليم عن مجاهد عن ابن عباس فى قوله تعالى (يوفون بالنذر) الايه قال :... الاصابة فى تمييز الصحابة ، ج 8، ص 70، رديف 11628، اسدالغابة ، ج 7، ص 236، رديف 7202 به نحو ديگر؛ كشف الغمة ، ص 88 و 89 و 79؛ امالى صدوق ، 155 - 157؛ تفسير فرات ، ص 201.
148- رجال طوسى ، ص 150، جامع الرواة ، ج 1، ص 76، تنقيح المقال ، ج 1، ص 105، معجم رجال الحديث ، ج 3، ص 46 ش 1049، دايرة المعارف تشيع ، ج 2، ص 40، اصول كافى ، ج 1، ص ‍ 465 (حسين بن احمد قال حدثنى ابو كريب و ابو سعيد الاشجع قال حدثنا عبدالله بن ادريس ‍ عن ادرس بن عبدالله الاودى ...) الثاقب فى المناقب ، ص 336 مدينة المعاجز، ص 240، بحارالانوار، ج 45، 169 (ترجمه در متن آمده است .) پيرامون همين حديث اصول كافى نزاع فراوان صورت گرفته است كه ما علاقمندان را به مطالعه منابع مربوطه ارجاع مى دهيم .
149- المعين على معجم رجال الحديث ، ح 3، ص 8877.
150- الملهوف ، ص 67.
151- مناقب آل ابى طالب ، ج 1، ص 305 و 306، بحارالانوار، ج 40، ص 325 و 326، المناقب ابن شهر آشوب ، ج 2، ص 98، مستدرك الوسايل ، ج 16، ص 298 (ترجمه در متن آمده است ).